BÖYÜK TARİXİ OLAN KİÇİK KÜÇƏ

Ba­kı­nın ta­ri­xi məş­hur mə­kan­lar­la, gör­mə­li yer­lər­lə məh­dud­laş­mır: Qız qa­la­sı, Şir­van­şah­lar sa­rayı, qa­la di­var­la­rı, qə­dim milyon­çu­la­rın məş­hur ev­lə­ri və s. Bə­zən adi, ilk ba­xış­dan nə­zə­ri cəlb et­məy­ən kü­çə­­lər şə­hə­rin ta­ri­xi ha­q­da da­ha çox şey­­dən xə­bər ve­rir. Bəl­kə də, pay­tax­tın əsl si­ma­sı­nı məhz on­lar for­ma­laş­dı­rır və ümu­mi mən­zə­rə­də­ki boş­luq­la­rı məhz on­lar dol­du­rur.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, is­tə­ni­lən böyük şə­hə­rin mər­kə­zi san­ki va­hid şək­lə sa­lı­nıb, ey­ni şə­kil­də­dir - hər yan­da məş­hur bren­d­lər, bu­tik­lər, dünyaca məş­hur qəlya­nal­tı şə­bə­kə­lə­ri. Am­ma cə­mi bir ne­çə ad­dım kə­na­ra at­maq­la da­ha tə­bii və xoş at­mo­sfe­rə düşmək mümkündür. Ba­kı­da Fəv­va­rə­lər mey­da­nı ya­xın­lığın­da bu cür yer­lər çox­dur. On­lar­dan bi­ri də məş­hur Vi­da­di küçə­si­dir. Bu, şə­hə­rin na­dir və zə­ng­in ta­ri­xə ma­lik gö­zəl mə­kan­la­rın­dan bi­ri­dir.

Tser­kov­naya

Əv­vəl­lər o, "Tser­kov­naya" ad­la­nıb. Yal­nız 1923-cü il­də bol­şe­vik­lər küçə­nin adı­nı dəy­i­şə­rək ona məş­hur ma­a­rif­çi şa­i­rin (doğru­dur, bir döv­rdə o, hə­min dövr üçün da­ha "məq­bul" sayı­lacaq Pro­le­tar­skaya da ad­la­nıb - red.) adı­nı ve­rib­lər. Küçə­nin "Tser­kov­naya" adı da­şı­ma­sı isə yal­nız Ba­kı­nın dey­il, bütün Azər­bayca­nın ən qə­dim rus kil­sə­si­nin - Mi­xa­il Ar­xa­ng­el pra­vo­slav kil­­sə­si­nin məhz bu küçə­də yer­ləş­mə­si­lə (kil­sə bu gün də ye­rin­də­dir) əla­qə­dar idi. O, 1841-1849-cu il­lər ara­sın­da ti­ki­lib və Zə­rg­ər­pa­lan (ke­ç­miş Spas­s­kaya) küçə­si­nin ti­nin­də yer­lə­şir.

Bu kil­sə­nin ta­ri­xin­də çox müəm­ma­lı mə­qam­lar var. Ümu­miyyət­lə, onun bu­ra­da necə pey­da ol­duğu mə­lum dey­il. Hə­lə 1906-cı il­də pro­to­ie­rey A.Yu­ni­s­ki­nin yaz­dığı "Ba­kı qu­ber­niy­a­sın­da­kı kil­sə­lə­rin və pri­xod­la­rın ta­ri­xi" ki­ta­bın­da dey­i­lir: "Kil­sə­nin nə vaxt ti­kil­diyi, ona kim tə­rə­fin­dən xe­yir-dua verilməsi haq­qın­da kil­sə ar­xi­vin­də heç bir mə­lu­mat yox­dur. Mə­bəd­də bir taxt var. O, Müqəd­dəs Ar­xi­s­t­ra­tiq Mi­xa­i­lə it­haf olu­nub".

İn­qi­la­b­dan əv­vəl kil­sə "Do­nan­ma kil­sə­si" ad­la­nır­dı. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­­raq, onun yer­ləş­diyi küçə və ümu­mi­lik­də, ray­o­nu da be­lə ad­lan­dır­mış­dı­lar. Mə­sə­lə on­da­dır ki, ya­xın­lı­q­da­kı mən­zil­lə­rə ka­sıb rus də­niz­çi­lə­ri yer­ləş­di­ril­miş­di­lər və on­lar bu kil­sə­ni ziy­a­rət edir­di­lər.

Küçə uzun müddət "Tser­kov­naya" ad­la­nıb və bir mə­qam ol­ma­say­dı, bu ad çox­dan unu­dul­muş­du. 1936-cı il­də İt­ti­fa­q­da kütlə­vi edam­la­rın müjdə­çi­si ki­mi, di­ni obyek­t­lə­rə qar­şı döv­lət van­da­liz­mi həy­a­ta ke­çi­ri­lir­di. Ba­kı­da da bir çox mə­scid və kil­sə­lər, xüsu­si­lə on­la­rın ən böyüklə­ri sökülmüşdü. Bu kil­sə­ni isə sa­dəcə bağla­mış­dı­lar və on­dan ya­taq­xa­na ki­mi is­ti­fa­də olu­nur­du. Kil­sə yal­nız müha­ri­bə­dən so­nra açıl­dı.

İn­qi­la­b­dan əv­vəl­ki döv­rdə Tser­kov­naya küçə­si bu­günkündən bir qə­dər ki­çik idi. O, Verx­nıy Na­qor­nıy (ha­­zır­da Ab­dul­la Şa­iq) küçə­sin­dən baş­layır­dı və Tə­zə pir ad­la­nan əra­zi­nin bir his­sə­sin­dən ke­çir, "Bol­şoy Mor­skoy­" küçəsinə­dək (SSRİ dövründə Ki­rov pro­s­pek­ti, ha­zır­da Bülbül küçə­si) uza­nır­dı.

Bu küçə­nin ti­kin­ti­si­nə lap çox­dan, XIX əs­rin 20-ci il­lə­ri­nin son­la­rın­dan baş­la­nıl­mış­dı. O, İçə­ri­şə­hə­rin Şa­ma­xı qa­pı­la­rın­dan baş­layır və Ba­zar­nı küçə­si­nə (so­nra­dan Hüsü Hacıy­ev küçə­si, ha­zır­da Azər­baycan pro­s­pek­ti) tə­rəf uza­nır­dı. Bu­ra­da Şa­ma­xı­dan və İs­ma­yıl­lı­dan gə­lən in­san­lar tica­rət­lə mə­ş­ğ­ul olur­du­lar.

Ümu­miyyət­lə, "Tser­kov­naya" - Vi­da­di küçə­sin­də hər za­man müxtə­lif di­nə, so­si­al sta­tu­sa ma­lik in­san­lar ya­şayıb və onun me­mar­lıq üslu­bu­nun ala-bə­zək­liyi, müxtə­li­f­liyi də bu­nu gö­s­­tə­rir.

Vi­da­di küçə­si­nin in­san­la­rı

Vi­da­di küçə­si 92 ünva­nın­da­kı ki­çik "italyan həy­ə­ti"ndə bok­s­çu Rüfət İs­ra­fil­bəy­ov iki oğlu ilə ya­şayıb. Uşaq­­la­rın ad­la­rı Rüfət və Emil idi. Ata­la­rı lap uşaq­lı­q­dan on­lar­la məşqçi ki­mi mə­şğ­ul olur­du. 1994-cü il­də uşaq­lar Ame­ri­ka­nın Bal­ti­mor şə­hə­ri­nə köçüb­lər və tez­lik­lə şta­tın çem­pi­o­nu adı­nı qa­za­nıb­lar. 2000-ci il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də qar­daş­la­rın döyüşlə­ri­lə bağlı re­por­taj­la­rı bi­zim te­le­ka­nal­lar­da da gör­mək mümkündür. On­lar ABŞ-da "Rüfət Ba­­kı" və "Emil Ba­kı" adı ilə çı­xış edir­lər.

Qar­daş­lar­dan cə­mi bir ne­çə metr ara­lı­da isə di­g­ər bok­s­çu, Azər­baycan boks yığma­sı­nın ta­nın­mış məşqçi­si Ra­uf Cab­ba­rov ya­şayır­dı. O, yer­li bok­s­­­çu­la­rın iki nəs­li­nə məşqçi­lik edib və Cab­ba­ro­vun ye­tir­mə­lə­ri­nin ək­sə­riyyə­ti nüfuz­lu müka­fat­lar qa­za­nıb­lar. Mi­sal ki­mi, Əli İs­mayı­lo­vun, Vüqar Ələk­bə­ro­vun, Röv­şən Hüsey­no­vun ad­­la­rı­nı çəkmək olar.

Vi­da­di küçə­sin­də­ki 139 say­lı gö­zəl evin ikinci mər­tə­bə­sin­də Azər­bayca­nın xalq ar­ti­s­ti Ana­to­li So­lo­mo­no­viç Fal­ko­viç ya­şayıb. O, Sə­məd Vu­rğ­un adı­na Rus Dram Te­a­t­rı­nın aktyo­ru idi. Fal­ko­viç te­at­rda və bə­dii filmlər­də uzun il­lər Dzer­jin­ski­ni oy­nayıb (xa­rici görü­nüş­cə bən­zər ol­duq­la­rı üçün). Ey­ni za­man­da o, bir sı­ra di­g­ər rol­la­rı da ya­ra­dıb. Aktyor To­fiq Tağı­za­də­nin "Uzaq sa­hil­lər­də", Ras­im Oca­qo­vun "Gəncə­ba­sar­lı qi­sa­s­çı" filmlə­rin­də də çə­ki­lib.

Da­hi ba­le­ri­na Qə­mər Al­mas­za­də də ai­lə qu­ra­na­dək Vi­da­di küçə­si­nin sa­ki­ni olub. Bu, onun va­li­deyn­lə­ri­nə məx­sus 112 say­lı son də­rəcə sa­də bir ev idi. Al­mas­za­də bu ev­də ana­sı və xa­siyyətcə çox sərt olan ata­sı ilə ya­şayıb. Gə­ləcək həy­at yol­da­şı Əf­ra­si­y­ab Bə­dəl­bəy­li Qə­mər Al­mas­za­də­ni ötürər­kən on­lar Vi­da­di küçə­si­nə çıx­ma­mış day­a­nar­dı­lar və Qə­mər Əf­ra­siy­a­ba dey­ər­di: "Ya ana­nı­zı bi­zə gön­də­rin, ya da da­ha mə­ni ötürməy­in!" Bə­li, o vax­tlar bir-bir­lə­ri­nə müraci­ət za­ma­nı "siz" de­mək tə­ləb olu­nur­du.

Vi­da­di küçə­sin­də­ki 82 say­lı mən­zil­də də məş­hur şəxs ya­şayıb. Bu, bə­s­­tə­kar, di­ri­jor, pe­da­qoq Mu­rad Kaj­la­y­ev idi. Ba­kı Kon­ser­va­to­riy­a­sı­nın kom­­po­zi­siya sin­fi­ni bi­ti­rən Mu­rad Kaj­la­y­ev 50-ci il­lə­rin son­la­rın­da ta­ri­xi və­tə­ni olan Dağı­s­ta­na yol­la­nıb, ora­da çox­say­lı döv­lət və bey­nəl­xalq müka­fat­lar qa­za­nıb. Ya­rım il əv­vəl isə Kaj­lay­ev Ba­kıya gə­lə­rək doğma şə­hə­rin­də kon­sert pro­qra­mı ilə çı­xış edib.

Vi­da­di küçə­si­nin qo­xu­su da hər za­man özünə­məx­sus olub. Ora­da av­to­mo­bil­lə­rə, de­mək olar ki, rast gə­lin­məy­ib, ye­ri aka­siya ağacla­rı­nın çi­çək­lə­ri­nin qar də­nəcik­lə­ri örtüb. Bu küçəyə da­xil olan za­man hə­mi­şə iki­mər­tə­bə­li ev­lə­rin ara­sın­da is­ti ye­ni çö­rək ət­ri­nə qa­rış­mış göy­ər­ti qo­xu­su du­y­u­lub.