HƏR CÜR TEATRA GƏRƏK VAR

Sarafan dedi-qoduları istənilən piardan daha yaxşı nəticə verir! Bakıda ildırım sürəti ilə xəbər yayılıb ki, hansısa teatr-kafedə tamaşa oynayırlar (kafenin adının nə olması elə də vacib deyil, hadisənin özü vacibdir). Bu, teatrla və bir fincan qəhvə, çay və ya digər içki ilə istirahəti harmonik birləşdirən yeni bir layihədir. Deməli, orada maraqlı nəsə baş verir! Doğrudur, heç kim doğru-düzgün bir şey deyə bilmədi: niyə bu tamaşanı kafedə oynayırlar, bu quruluş ideyasının rejissoru kimdir və tamaşanın özəlliyi nədir? Bu nədir? Spase - specific (hadisələri qeyri-ənənəvi bir məkanda təsvir etmək cəhdi) və ya «oda teatrı» adı verilən bir formadırmı?

«Conceptual art» üslubunda tərtib edilmiş çox gözəl bir pilləkənlə siz üçüncü mərtəbəyə qalxırsınız və buranın gözləmə sahəsi olduğunu izah edən nəzakətli barmenlərə rast gəlirsiniz. Tamaşanı isə "bax o qapının arxasında" göstərirlər. Yeri gəlmişkən, əgər siz pilləkənlə qalxan zaman canlı klassik musiqi səsləri eşidirsinizsə, sonra girişdə pəncərə qarşısında və ya pilləkəndə rahat oturmuş ifaçını görürsünüzsə, təəccüblənməyin. Bu, art-məkanın ümumi konsepsiyasının bir hissəsidir.

Çıxış?

Aydın oldu ki, bu, həqiqətən, "Çıxış" adlı teatrdır. Daha doğrusu, kafe-teatrdır: aktyorların və rejissorun müstəqil birliyi. Belə bir teatr yaratmaq ideyası müstəqil yaradıcılıq istəyinə, teatrı canlı saxlamaq arzusuna əsaslanır (düşüncə + hiss + duyğu = həyat). Burada başlıca məsələ quruluş forması deyil, baş verənlərin mahiyyəti və mənası, əsəb, aktyora və tamaşaçıya baş verən hadisələrin eyni dalğasında mövcud olmağı təmin edən canlı, gerçək duyğudur. Adama elə gəlir ki, burda yeni bir şey yoxdur. Şəhərimizin statusu teatrları da bu prinsiplə işləyirlər? Bəli. Belə işləyirlər. Yalnız bir fərq var, bu teatrlarda artıq çoxdan dəftərxana yoruculuğundan, teatr ştamplarından və akademik süstlükdən qaçan gənc və cəsarətli rejissorların müstəqil meydançalarda tapmağa çalışdıqları həyat həqiqətləri yoxdur. Onlara elə gəlir ki, bu gün tamaşaçıların ehtiyacı olan teatrı yalnız və yalnız onlar qura bilərlər. Bu yaxşıdırmı? Möhtəşəmdir! Həqiqətən, bu gənc və üsyankarlar olmasaydı, irəliləyiş olmazdı. Bir zamanlar Jan Koponun "Köhnə göyərçinlik" teatrı da belə yaranmışdı. Fransız tənqidçiləri hələ də teatrın tarixini iki dövrə - Kopodan əvvələ və sonraya ayırırlar. Meyerhold və Mixail Çexov, Çarli Çaplin, Aysadora Dunkan və Pina Bauş da olmazdı.

Axtarış yeni olmasa da, yerinə düşən sözdür, bu, artıq şəxsi başlanğıc əlaməti, peşəkarlıq arzusudur, sənətin arxa bağçasında sürünməmək istəyidir. "Öz incəsənəti yaratmaq" istəyi ilə hərəkət edən gənclərimiz köhnə teatr formalarına qarşı etiraz edərək "ADO", "ODA" kimi müstəqil teatrları yaradıblar. İndi də qarşınızda "Çıxış" var. Bu teatrın yaradıcılıq müəllifi İmam Həsənovdur, çoxları onu artıq "ODA" teatrından, beynəlxalq sənədli film festivalından tanıyırlar. İndi yenidən teatrla gəlib. Özü də, oda teatrı ilə. Görəsən, «Çıxış» kimi rəmzi ad ilə teatr yaradan İmam Həsənov nə istəyir?

Bu, ənənəvi Aristotel teatrı formasından kənara çıxışdırmı? Aydın oldu ki, onun maraqları təkcə teatrla deyil, həm də gözəl təsviri incəsənət, teatr, xoreoqrafiya və musiqi ilə təmsil olunacaq çoxölçülü və çoxtərəfli bir məkan yaratmaq ideyası ilə də bağlıdır. Bəli, necə deyərlər, necə lazımdır, o cür! Yalnız bir şərt var, bədii intriqa, peşəkar cazibə, intellektual axtarış və yaxşı mənada gurultulu giriş maraq doğurur ki, bu, rejissorun, aktyorun, artistin, xoreoqrafın peşəkar baxışının özünəməxsusluğunu ifadə edəcək. Yaradıcılıq tutqusu olan, öz baxışlarına malik, peşəyə baxışda öz mövqeyi olan və sənətdə özünüifadə yollarına malik istənilən adam üçün. Bütün bunlar auditoriya ilə görüş, qeyri-rəsmi ünsiyyət, birgə müzakirələr və yaradıcı axtarışlar üçün xoş bəhanə olmalıdır. İlk baxışda bu fikir elə də yeni deyil. "Yuğ" - Vaqif Həsənovun alternativ teatrı da bundan başlamışdı. Amma hər bir sənətkarın öz yolu var... Rejissor İmam Həsənovun keçəcəyi yol hələ qabaqdadır...

Tamaşa

"Sərhəd" tamaşası. Pyesin müəllifi türkiyəli dramaturq Müzəffər İzgüdür. Quruluşçu rejissor isə İmam Həsənovdur. Tamaşada iki personaj və iki aktyor var - Niyaz İlyasoğlu və Qorqud Cəfər. Rejissorun tamaşada əsas maraqlandığı məsələ nədir? Əlbəttə, süjet.

Sərhəddə, tikanlı məftillərin arxasında iki gənc əsgərin həyatı keçir. Onlar düşmən tərəflərin nümayəndələridirlər. Tərəflər müharibə vəziyyətindədirlər.

Amma onların hər ikisi də gəncdir, hər ikisinin sevdikləri var, hər ikisi də yaşamaq istəyir. Yaxşı, bu gənc oğlanlar sükut zamanı nədən danışırlar? Yeməklərdən, idmandan, qadınlar haqqında danışırlar. Bəs, nə edirlər? Siqaret çəkirlər, şərab içirlər, köhnə dostlar kimi yemək yeyirlər və söhbət edirlər!

Amma bir gün komandirin əmri gəlir - qarşı tərəfdən sərhəd gözətçisini öldürmək lazımdır. Bu, bir əmrdir. Bax, burda tamaşanın ən gərgin və ən maraqlı anı ortaya çıxır: əsgər bir dəqiqə əvvəl çörək kəsdiyi birini öldürüb, öldürməyəcək? Əsgərin borcu və insanlıq duyğuları arasında seçim problemini rejissor duyğusal gərginliyin kritik nöqtəsinə gətirir.

Tamaşanın sonu daimi işləyən bir mizan-səhnə tərəfindən müəyyən edilmir. Rejissorun sözlərinə görə, aktyor-personajlar finalın mümkün müxtəlif variantlarını yaşamalıdırlar: ayrılmaqdan birləşməyə qədər və əksinə. Niyə? Bu, həm tamaşaçı, həm də aktyor üçün bir növ sınaqdır: onlar hər bir konkret anı anlayırlar və baş verən hadisələrlə bağlı hansı seçimin daha ədalətli və inandırıcı göründüyünə özləri qərar verməlidirlər. Rejissor xatırladır: "Son tamaşada bir oğlan uşağı vardı. Ağlayırdı, göz yaşlarını gizlicə silirdi. Uşağın göz yaşları tamaşamız üçün ən yüksək tərifdir. Belə çıxır, axtarışlarla biz nələrsə əldə etmişik... "

- Siz niyə müharibə mövzusu seçmisiniz?

- Çünki müharibə həmişə pis deməkdir. Çünki planet böyükdür və orda hər kəs üçün kifayət qədər yer var. Nə üçün sənin kimi bir insanı öldürürsən, ancaq başqa bir insanı ona görə öldürürsən ki, onun yaşadığın torpaq sənin yaşadığın topaqdan yaxşıdır? İnsanların bir-birlərini anlaması üçün ünsiyyətdə olmalıdırlar, danışmalıdırlar. Aydın ola bilər ki, biz elə də fərqli deyilik: idmanı da, yeməyi də, içkini və qadınları da eyni cür sevirik. Biz, sadəcə, insanlarıq. Bunu həmişə yadda saxlamalıyıq. Həmişə.

Teatrlara ehtiyacımız varmı? Sual qəribə səslənir. Teatr Qədim Yunanıstan çağlarında əks etdirən güzgü amili kimi lazım idi və bu gün də lazımdır. 2,5 min il bundan əvvəl insan tərəfindən icad edilən bir sənət forması kimi onun orijinal olması çətindir. Bu minilliklər boyu forma, süjet, ifadə vasitəsi axtarışları çoxsaylı təkrarlamalara səbəb olub ki, özünəməxsusluq haqqında danışmaq mümkün deyil. Ancaq kino kimi teatrın da insanların ağıllarına və qəlblərinə çox təsirli bir forma olduğunu xatırlayaraq, anlamalıyıq: teatr indi əvvəllər olduğundan da çox lazımlıdır. O, bütün sənətlər içində də önəmli və vacibdir, çünki o, ani yaşantısı ilə canlı bir həyatdır! Bolşeviklər nə üçün ölkədə teatr sənətinin və kinonun olmasına çox əhəmiyyət verirdilər? Anlayırdılar: teatr və kino - bu minlərlə və minlərlə insanın ağıl və ürəklərini tərbiyə etmək üçün güclü bir ideoloji vasitədir. Həyatımızdan sovet teatrının bir çox təsirini silməyə çalışarkən, etiraf etməliyik ki, əldə etdiklərimizin heç də hamısı zibil yeşiyinə atılmalı deyil. Bu replika yalnız oxucuya deyil, həm də incəsənətin bu istiqamətində peşəkar məşğul olan insanlara ünvanlanıb.

Bu gün əgər böyüməkdə olan nəslin mənəvi tərbiyə belə kəskin dayandığı, narkomaniya probleminin real dünyadan çox sayda insanı, o cümlədən uşaqları və yeniyetmələri apardığı bir zamanda biz keçmişlərin təcrübəsini nəzərə almaqla mümkün qədər kiçik, hətta otaq çərçivəsində teatrlara malik olmalıyıq ki, böyük şəhərin bütün kənar məhəllələrini əhatə edə bilsin. Özü də, belə teatrları yaradanlar gənc və cəsarətli olmalıdır. Məhz onlar - gündəlik cansıxıcı mövcudluqdan uzaq olduqlarına görə öz həmyaşıdları ilə fasiləsiz dialoqda ola bilirlər, onlarla bərabər şəkildə öz problemləri haqqında danışa bilirlər: bir-birlərinə inanırlar və qulaq asırlar. Canlı teatr ilə açıq və etibarlı söhbət üçün darıxmış izləyicinin bu uydurulmamış dialoqu bu gün həmişəkindən daha çox lazımdır. Bu, ünsiyyətə, məlumat mübadiləsinə, sənət vasitəsi ilə özünüifadəyə can atan gənclərimiz çox lazımdır. Böyüməkdə olan nəsillə əlaqələrini itirmiş böyüklər üçün də lazımdır. Belə bir teatr kafesi bir incəsənət fəzası kimi, daha doğrusu, sənətlər fəzası kimi tamaşaçı ilə dialoqa və birgə yaradıcılığa hazırdır.

Problemlər haqqında ...

Əlbəttə ki, problemlər var. Gənclər və üsyankarlar ənənəvi teatrdan zirzəmilərə, mansardlara, mənzillərə gedirlər. Onları kim dəstəkləyir? Axı, belə layihələri maliyyələşdirmək çox çətindir. Əgər tamaşaları minimalizm üsulları hazırlayarlarsa və biletləri çox ucuz satsalar belə (tələbə auditoriyası maliyyə baxımından sabit deyil!), heç yerin, paltarın və ayaqqabının xərcini çıxarmaq mümkün olmaz. Belə teatrların ömrü uzun olmur, hətta güclə qalmağı bacarırlarsa belə, iki-üç il çəkə bilir. Bu cür yaradıcı birlikləri kimlər dəstəkləyir? Təəssüf ki, bunu beynəlxalq mədəniyyət mərkəzləri edir. Bu, qəribə görünsə də, xeyriyyəçilik fəaliyyəti bu gün Azərbaycanda çox uğurla inkişaf edir. Amma nədənsə teatr mədəniyyəti ölkəmizdə sənətin bu istiqamətdə inkişafına praktikada dəstək ola bilənlərin ciddi diqqət və marağından kənarda qalır. Çox təəssüf...