CAVİD ƏBƏDİYYƏT DEMƏKDİR

Hüseyn Cavid 15 məlum pyesin (onlardan yeddisi faciədir) və birdəfəlik itirilmiş əlyazmaların - "Atilla", "Çingiz", "İblisin intiqamı", "Telli saz" pyeslərinin və "Koroğlu" kinossenarisinin müəllifidir. Onun qorunan dram və faciələrindən - "Ana", "Maral", "Azər", "Şeyx Sənan", "Şeyda", "İblis", "Uçurum", "Peyğəmbər", "Topal Teymur" və başqalarının arasında köhnəlmişi yoxdur. Hər bir əsər, bu və ya digər şəkildə, günümüzdə də öz aktuallığı ilə seçilir. Dramaturq, şair, mütəfəkkir, vətəndaş Hüseyn Cavidi Sibiri əbədi şaxtasında 59-cu saylı məzarda basdıraraq, adını həyatdan və tarixdən silməyə çalışdılar, lakin o, hələ də öz xalqı ilə ünsiyyətdədir. Çünki o, Caviddir. Bu isə Əbədiyyət deməkdir...

Yenidən Vətənə!

1941-ci il dekabrın 5-də İrkutsk vilayətinin Şevçenko kəndinin qəbiristanlığında bir nəfər dəfn edildi, qəbrin üzərində mərhumun nə adı və nə soyadı göstərilmədi. Bircə dəfn edildiyi yerin nömrəsi var idi. 59 saylı məzarın sahibi Sibir torpağının əbədi şaxtalarında1982-ci ilin oktyabr ayına qədər uyudu. Həmin il oktyabrın 14-də ümummilli lider Heydər Əliyevin səyləri ilə Naxçıvandan yola düşən üç nəfərlik qrup yerli sakinlərin köməyi ilə Şevçenko kəndində Azərbaycan şairi Hüseyn Cavidin dəfn edildiyi 59 saylı məzarı tapmalı idi. Oktyabrın 26-da onun qalıqları vətənə qaytarıldı. Noyabrın 3-də Naxçıvanda şairin təntənəli dəfn mərasimi keçirildi. O, valideynlərinin evinin yanında dəfn edildi. Bu gün onun bütün ailəsi bu məqbərədə uyuyur. 1981-ci ildə Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin əmri və Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinin fərmanı ilə Elmlər Akademiyasında (AMEA) Hüseyn Cavid muzeyi yaradıldı. Muzey Bakıdadır, şairin və ailəsinin bir vaxtlar yaşadığı İstiqlaliyyət küçəsi, ev 8-də yerləşir.

Bu gün muzeyin direktoru, filologiya elmləri doktoru, Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi, Hüseyn Cavid haqqında monoqrafiyaların müəllifi Gülbəniz BABAXANLInın rəhbərliyi altında fəal işləyir. Məqsəd Hüseyn Cavidin yaradıcılıq irsinin qorunması və populyarlaşdırılmasıdır. Burada onun hər şeyin məğzinə fəlsəfi, bədii və vətəndaş baxışlarının öyrənilməsi üzrə daimi iş gedir. Özəlliklə indi, pandemiya dövründə.

- Bu müddət ərzində sizin "Cavidşünaslığın" 30 cildi çap edilib. Bu çoxcildli nəşr həm tədqiqatçılara, həm maraqlananlara, həm də Hüseyn Cavidin yaradıcılığını, tərcümeyi-halını, ictimai və siyasi görüşlərini öyrənənlərə imkan verir ki, lazımi məlumatları axtarmaq üçün arxivlərə yox, bu çoxcildli nəşrə müraciət etsinlər. Burada elmi işçilər və muzeyimizin əməkdaşları tərəfindən toplanmış müfəssəl məlumatlar var.

- Bu nəşrdən yalnız həmvətənlərimiz istifadə edə bilər?

- Cavidin yaradıcılığını və fəlsəfi baxışlarını öyrənən hər kəs.

- Başqa ölkələrdə yaşayanlar da daxil olmaqla?

- Onların sayı da az deyil. Türkiyədə, İranda və Özbəkistanda çoxdurlar, hətta Massaçusetts Universitetindən (ABŞ) bir qadın professor da var. Bundan başqa, Hüseyn Cavidin "Aforizmləri"ni üç dildə: Azərbaycan, ingilis, fransız dillərində çap etdik. Dramaturgiyasını iki cilddə - rus dilində. Cavid haqqında üç monoqrafiya. Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul Cavidin yaradıcılıq irsi 13 cilddə çap edilib. Cavidin Azərbaycan dilində tarixi xarakterli beş kitabı. Cavidin bəzi əsərləri («Şeyx Sənan», «Peyğəmbər», «Maral») fars dilində və əsərlərinin hamısı türk dilində nəşr olunub.

- Muzeyin iş planında müxtəlif yaş kateqoriyasından olan gənclərlə, həmçinin sadəcə, şairin taleyi və yaradıcılığı ilə maraqlanan ziyarətçilərlə qarşılıqlı əlaqəni nəzərdə tutulurmu?

- Ölkəmizdə birincilər sırasında biz muzeyimizin saytında virtual turlar açmışıq və istəyən hər kəs oradan öyrənmək istədiyi məlumatları ala bilər. Pandemiyadan öncə biz yalnız şairin bioqrafik təqviminin tarixləri ilə bağlı deyil, həm də müntəzəm olaraq beynəlxalq müsabiqələr də daxil olmaqla hər cür müsabiqələr keçirirdik. Konsertlər, ayrı-ayrı əsərlərin müzakirəsini və ümumiyyətlə, yaradıcılıq müzakirələri də təşkil edirdik. Bu aktiv fəaliyyətlə bağlı fotoşəkilləri və videoları biz arxivimizdə və muzeyin saytında saxlayırıq. Biz öz işimizi yalnız muzeyin divarları arasında məhdudlaşdırmırıq. Bizim əməkdaşlarımız daim məktəbləri və universitetləri gəzir, şairin yaradıcılıq irsi haqqında mühazirələr oxuyur və əsərlərinin müzakirələrini keçirirlər. Oktyabr ayında biz həmişə bütün ailəyə həsr olunmuş bir sıra tədbirlər təşkil edirik. Oktyabr ayı Hüseyn Cavid ailəsinin ayıdır. Çünki hansısa fantastik təsadüfə görə ailə üzvlərinin hamısı - özü, həyat yoldaşı və övladları - oktyabr ayında dünyaya gəliblər.

- Cavidin oğlu Ərtoğrulun da şairlik istedadı vardı?

- Ona çox istedadlar verilmişdi və bu qədər erkən həyatdan getməsəydi, əlbəttə ki, böyük bir rəssam və ya bəstəkar, ya da yazıçı və ya tədqiqatçı alim olardı... Ancaq bu qədər qısa bir həyatda da o, öz xalqı üçün o qədər çox şey edib ki, bəziləri hətta bütün həyatları boyu edə bilməzlər.

- Tam olaraq nə?

- Bax, bu barədə onun müəllif əsərlərinin hamsını topladığımız on üç cildlik kitablarda çox müfəssəl və dəqiq göstərilib.

- Ərtoğrulun əsərləri nə barədədir?

- Bu kitablarda xalqımızın çoxəsrlik mədəniyyəti barədə onun araşdırmaları toplanıb. O, məlumatları toplayıb bizim ənənələrimizi və ayinlərimizi ətraflı təsvir edib, milli muğamlarımızın, dastanlarımızın, aşıq əsərlərinin mətnlərini yazıb. O, "Balaban məktəbi" dərsliyini yaradıb, bu aləti öyrənməyə imkan verəcək texniki fəndləri ətraflı şəkildə təsvir edib. Burada həm də onun xalq musiqisini notlara köçürülməsi ilə bağlı yarımçıq qalmış işləri yer alıb.

- Cəmi 24 il yaşayaraq, bütün bunları o, necə bacarıb?

- Bəli. O, istedadlı, hərtərəfli savada malik və həvəsli olub. O, eyni asanlıqla musiqi və təsviri incəsənət, ədəbiyyat və dillər, şahmatla məşğul olub. Bu barədə muzeyin "Cavidin şöhrəti" adlanan sol otağında daha çox məlumat əldə etmək mümkündür. Burada siz xalqını və mədəniyyətini sevən bir gəncin taleyinin sənədlərlə əksini tapa bilərsiniz. Ekspozisiya onun rəsmləri, müxtəlif yazıları ilə təqdim olunur. Burada onun cib şahmatı da nümayiş olunur. Onlar bizim üçün nadir və əziz eksponatlardır.

- Muzeyin eksponatlarından ən dəyərlisi hansıdır?

- Cavidin öz əlyazmaları. Onlar möcüzəvi şəkildə itməyiblər! Ailənin həmişə nahar etdiyi və üzəri həmişə əl işi süfrə ilə örtülü olan masada gizli siyirmə olub. Şair əlyazmalarını ora qoyurmuş. 1937-ci ildə NKVD-çilər mənzilə axtarışa gələndə anlamayıblar ki, masa örtüyünün altında siyirmələr və onların içərisində şairin əlyazmaları ola bilər. Bu, əlyazmaları xilas edib. Cavidin evdə ələ keçən qalan əsərləri yandırılıb. Şair xahiş edib ki, heç olmazsa, surətlərini saxlasınlar. Ancaq xahişi rədd edilib.

Direktor müfəssəl şəkildə şair, dramaturq və vətəndaş Hüseyn Cavidin yaradıcılıq axtarışları və maarifçilik fəaliyyəti barədə danışıb. Söhbət zamanı ailə üzvləri haqqında söhbətə, uşaqların əxlaqi və intellektual tərbiyəsinə, Cavid və həyat yoldaşı Müşkünaz xanım arasındakı etibarlı-həssas münasibətlərə özəl diqqət yetirib. Müşkünaz xanım onun əsərlərinin ilk dinləyicisi olub. Həm də o, çox fenomenal yaddaşa sahib olub. Daha sonra, ərinin ölümündən sonra o, yaddaşının hesabına qızı Turana Cavidin itmiş əsərlərini bərpa edilməsində kömək edib. Cavid çox gözəl bir ata olub. O, qızı Turana bir neçə dil, o cümlədən, türk və fars dillərini öyrədib, oğlu Ərtoğrula çoxtərəfli təhsil verib, həyat yoldaşına oxumağı və yazmağı öyrədib. Ailədə sülh, dostluq, sevgi və harmoniya hökm sürüb.

Otaqları gəzdikcə təsəvvür etməyə çalışırsan ki, onların günləri necə başlayıb, necə bitib, ümumiyyətlə, bu evdə həyat necə olub? Hətta indi, çox illər keçdikdən sonra, adama elə gəlir ki, bu ailənin üzvlərini əhatə edən şeylər onların istisini hələ də saxlayır. Ziyarətçilərdə də istər-istəməz mütləq harmoniya hissi yaranır ki, onlar sanki gələcək faciələri öncədən duyaraq donublar. Şairin özü, görəsən, sonuncu pyesi olan «İblisin intiqamı»nı yazarkən bu fəlakəti hiss etmişdimi? Sürgünə gedən zaman nə düşünürdü və nələrə inanırdı? Ev-muzey yalnız onun yaradıcılıq irsini deyil, həm də gözlənilmədən ortaya çıxan bir çox belə suallara cavabı qoruyur.

Ev-muzeylər  

Sahiblərinin keçmişdə yaşadıqları evlərdə yerləşən muzeylər həmişə düşündüyümüzdən daha çox “bilirlər”. Heydər Əliyevin təşəbbüsü və bilavasitə iştirakı ilə ölkəmizdə 27 ev-muzeyin yaradılması xalqın mənəvi identifikasiyasının qorunması üzrə müdrik və uzunmüddətli bir proqramdır. Daha öncə biz bu barədə düşünməmişdik. Ancaq bu gün bu bizim həyatımızın çox önəmli bir hissəsidir. Məhz xalqın şüurunu onun ləyaqəti kimi qorumağa çalışan maarifçilərin bir çox nəsillərinin xatirəsini tarixin zibil qutusuna atmağa imkan verməyən hissəsidir.

Muzey ekspozisiyasının teatrallaşdırılması

Muzey zallarının strukturunu müfəssəl təsvir etməyin heç bir mənası yoxdur. Onları insanın özü görməli və "eşitməlidir". Bizim danışmalı olduğumuz şey sərgi salonlarının adlarının tematik yönümlü olmasıdır. Beləliklə, giriş «Cavidin ölümsüzlüyü» adlanır. Birinci otaq (keçmişdə, yəqin ki, qonaq otağı) - "Cavidin həyatı"dır. İkinci, ən kiçik otaq "Cavidin faciəsi" adını daşıyır. Dördüncü - soldakı salon - "Cavidin şöhrəti"dir. Fikir verdikdə, eksponatların tematik olaraq məhz bu ardıcıllıqla düzülməsi bütün ekspozisiyanı “Hüseyn Cavidin həyatı” adlı pyesin dramatik kompozisiyası kimi yozmağa imkan verir. Burada, janra uyğun olaraq, hadisənin başlanması və inkişafı, münaqişə, faciəvi açılım və nikbin sonluq.

Bu, onun yaradıcılığının Azərbaycan teatr səhnəsindəki əksidir. Bu, sonsuz kainatdakı planetlərdən birinin "Cavid" adlandırılmasının, bunun "Əbədiyyət" mənasını verməsinin sənədli dəlilləridir.

Taleyin sirli variasiyası

Hüseyn Cavidin və onun ailə üzvlərinin əşyaları və fərdi istifadə vasitələri xüsusi bir atmosfer - demək olar ki, rahat ev mühiti yaradır. Budur, şairin həyat yoldaşı Müşkünaz xanımın öz əlləri ilə "rişelye" texnikasından istifadə edərək, kənarlarını hördüyü süfrə. Budur iş üçün lazım olan saplar və toxuma qarmaqları, əl tikiş maşını, qadın bəzəkləri. Budur - şairin pensnesi, onun qələmi, əli ilə yazdığı qeydlər, oxuduğu və kənarlarda qeydlər etdiyi kitablar... Burada NKVD qovluğu da var. İçində ittiham sənədlərinin surətləri saxlanır.

4 iyun 1937-ci il tarixdə Hüseyn Cavid həbs edilib. N24938 saylı cinayət işi açılıb. 7 iyun 1937-ci il tarixdə başlayan istintaq 26 may 1939-cu il tarixdə tamamlanıb. O, 23 uzun ay, 711 gün və gecə davam edib. Yetərincə xəstə olan Hüseyn Cavid o günləri NKVD-nin nəm və qaranlıq zirzəmilərində keçirib. Aydındır ki, şair düşüncələrini gizlətməyib. Bu da aydındır ki, şair türklərin qədim dövləti Turanın dirçəlişi ilə bağlı fikirlərində dövlət əleyhinə və qanunsuz bir şey görməyib. Bu mövzuda dostları, tanışları, gənc həmkarları ilə müzakirələr apararkən, aydındır ki, heç ağlına belə gəlmirdi ki, onun arzuları taleyində və ailəsinin taleyində fəlakətli rol oynayacaq.

- Doğrudanmı bu, şairin məhv edilməsinin əsl səbəbidir? - Bu sualı biz AMEA yanında M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, filologiya elmləri namizədi, dosent Əzizağa Nəcəfzadəyə verdik.  

- Hüseyn Cavid öz əsərlərini osmanlıcada da yazırdı. O və bir çox müasirləri bütün türk xalqları tərəfindən anlaşılan və onların vahid bir dövlətdə birləşdirə biləcək ortaq ədəbi dil yaratmaq üçün çalışırdılar. Yəni təxminən eramızdan əvvəl I minillikdə mövcud olmuş Turan kimi.

- Bu nə idi? O, hansısa xüsusi bir əlifba yaratmışdı?

- Əlifba məsələsi deyildi. Türk xalqlarının dil quruluşunda məna və tələffüz baxımından uyğun sözlər çoxdur. Cavid bu söz ehtiyatını sistemləşdirməklə yanaşı, həm də ortaq linqvistik xüsusiyyətlərini inkişaf etdirməyə çalışırdı. Bəlkə də, elə bu, NKVD orqanlarının şairə xüsusi diqqət yetirməsinə səbəb olub.

- Buna görə onu pantürkizmdə günahlandırırdılar?

- Panislamizmdə də. Bir neçə dəfə yenidən çap olunmuş, lakin heç vaxt teatrda səhnəyə qoyulmayan «Peyğəmbər» dramına xüsusi reaksiya da açıq nəzərə çarpırdı.

- Yəni düşünə bilərik ki, heç bir danos olmayıb?

- Mən bu məsələnin araşdırılması ilə məşğul olmamışam. Ancaq bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, şairin fəaliyyəti o vaxt, bu gün dedikləri kimi, kifayət qədər şəffaf olub. Sovet qəzetlərinin səhifələrində onun yaradıcılığı haqqında qızğın müzakirələr gedirdi. Buna görə, bəlkə də, danosa heç bir ehtiyac qalmayıb...

- Cavidin yaradıcılıq irsinin nəşrlərində onun linqvstik axtarışlarının nəticələrini görmək mümkündürmü?

- Yalnız muzeydə. Məsələ burasındadır ki, bu günlərdə yaradıcılıq irsini nəşr edərkən bu nitq dəyişiklikləri çağdaş oxucu üçün korrektə edilib. Yəni çağdaş dilə uyğunlaşdırılıblar. Ancaq onun qızı Turan xanım nəşr olunan kitablarda öz əli ilə düzəlişlər edib. O hesab edirdi ki, Cavidin yaradıcılığı orijinal şəklində qorunmalıdır. Yəni əsərlərin müəllifinin özü yazdığı şəkildə.

- Hardasa oxumuşam ki, həyatdan köçdükdən sonra bədəndən ayrılan ruhlar ulduz kimi kəhkəşanda parlayırlar. Hüseyn Cavid muzeyində "Cavid" planetini əks etdirən bir rəsm əsəri var. Bu, gerçək faktdır?

- Tamamilə. "Cavid" adlı planet şairin yaradıcılığının pərəstişkarı - ukraynalı alim Nikolay Çernıx tərəfindən kəşf edildi və 1997-ci ildən bəri göydəki ulduzlar arasında yaşayır.

Zaman portalı

Latınca «porta» sözü - qapı deməkdir. Böyük ehtimalla, muzeylər Zamanın Qapısıdır. Onlar, yəni muzeylər xalqın Keçmişi və Gələcəyi arasında Bələdçi funksiyasını oynayırlar, muzeylər Sözün inam və həqiqəti ilə xalqa xidmət etməklə vəzifələndiriliblər. Belə çıxır ki, muzeylər sadəcə xalqın tarixi, sənədli, mədəniyyət, informasiya və mənəviyyat yaddaşının anbarı olmaqla qalmırlar. Onlar düşündüyümüzdən daha böyükdürlər. Həm mahiyyətinə, həm əhəmiyyətinə, həm də funksionallığına görə. Buna görə uşaqlarla, dostlarla, qohumlarla muzeylərə getmək lazımdır. Bu, çox önəmlidir.

Hüseyn Cavidin - şairin, şəxsiyyətin və vətəndaşın yaradıcılıq irsini və şəxsiyyətini qiymətləndirən Heydər Əliyev deyirdi: “Hüseyn Cavid, həqiqətən, bizim üçün əzizdir. O, bizim tariximizdə böyük bir şəxsiyyətdir və böyük bir miras qoyub gedib. Nə qədər ki, xalqımız, tariximiz yaşayır, Hüseyn Cavidin irsi də yaşayacaq və xalqımız bundan istifadə edəcək. Hüseyn Cavidin yaratdığı əsərlər Azərbaycanın milli sərvətidir".