BU AZAD, BƏYAZ DÜNYA

Müasir incəsənət. Bu, rəssamlıq aləmində tez-tez eşidilən bir anlayışdır və bəzən onun nə haqqında olduğunu bilmək istəyirsən. Burada müasir dedikdə nə nəzərdə tutulur? İnsanlar, vaxt, məkan, dövr? Bəlkə də, buna görə də onu hansısa universal formaya əhatə etmək çətindir. Onun buna ehtiyacı varmı? İncəsənətin ümumilikdə ekzistensial məfhum olduğunu qeyd etmək yerinə düşər. Bu isə o deməkdir ki, insan yalnız əvvəlki təsəvvürlərinə əsaslanan qavrayışına arxalanmalıdır. Bununla bağlı hüququ rəssamın özünə buraxmaq lazımdır.

Dünya Rəssamlıq Akademiyasının həqiqi üzvü, Azərbaycanın Xalq rəssamı, “Şöhrət” ordenli, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru, dünyaca məşhur rəssam Arif Əziz ən mürəkkəb rənglərdən biri olan ağ rəngi vizit kartına çevirib. O, bu rəngi Müasir İncəsənət Muzeyində keçirilən “Bəyaz” (Ağ) adlı fərdi sərgisinin adı elan edib.

- Sərgi rəssamın həyatında hansı rol oynayır?

- Rəssamların hər biri üçün sərgi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kimsə bunun əksini söyləsə belə, bu, tamamilə həqiqətə uyğun deyil. İş yeri nə üçün, kim üçün yaradılır? Bu, yaradıcılığın əsasında insanlara müraciətdir. O, “şərti emalatxana”dan çıxmalıdır.  Mənim sərgim – “Bəyaz” (Ağ) Bakıda bu formatda keçirilən ilk sərgidir. Daha əvvəl bəziləri çoxdan diplom almış tələbələrimlə birlikdə Muzey Mərkəzində sərgilər keçirdim. Burada isə ekspozisiya “ömür boyu” prinsipi əsasında qurulub: gənc yaşlarında ərsəyə gətirdiyim əsərlərdən tutmuş son illərdə çəkilən rəsmlərə qədər. Bu mənim bioqrafiyamdır.

- Rəssam üçün həmdəm olmaq və hiss edilmək nə deməkdir?

- Hesab edirəm ki, bu anlayışlar olmasaydı, incəsənət də olmazdı. Mənim üçün hər zaman insanlarla ünsiyyətdə olmaq maraqlıdır. Təbiətə olan marağım da başa düşüləndir. Rəssam onu əhatə edən hər şeyi “canına çəkir”. Mənim üçün əsas qəhrəmanlardan biri dəniz idi. Bu, mənə şəhərlərdəki tikililərdə olmayan hisslər bəxş edir. Həmdəmliyə gəlincə, insanlar mahiyyətcə emosiyaların, münasibətlərin, daxili məzmunun, xarakterlərin böyük bir məlumat təbəqəsidir. Bu məsələdə qarşındakı şəxsin təhsili heç bir rol oynamır. Bundan başqa, insanlarla ünsiyyət üçün sosial mövqe vacib deyil. İnanın, öz təcrübəmdən deyə bilərəm ki, bəzən şəraitə görə universitet təhsili almayan şəxslər fikirlərini daha təmiz və səmimi ifadə edirlər. Bəlkə ona görədir ki, onlar mövqe baxımından təzyiqdən azaddırlar?

- Dənizi xatırlatdınız – bu, bir növ azadlıq kateqoriyasıdır...

- Azadlıq olmadan rəssam olmaq ağlasığmazdır! Yəni “nəfəs alan” işlər yaratmaq mümkün deyil! Yaradıcılıq heç bir məhdudiyyət tanımır! Bəli, incəsənətin ideologiyanın təzyiqi altında olduğu vaxtlar olub. Bu ideologiya keçmiş dövrdəki dövlət quruluşunun siyasi istiqaməti tərəfindən tətbiq olunurdu. Amma bu, artıq tarixdə qalıb. O vaxt proqramlar yuxarılardan verilən göstərişlərlə həyata keçirilirdi. Yəni sərgilər göstərişlər əsasında keçirilirdi. Buna görə də onlar bir-birindən fərqlənmirdi. Bu gün cəmiyyət belə təzyiqlərdən azaddır. Odur ki, bu, incəsənətdə öz əksini tapıb. Çoxlu sayda yeni adlar meydana çıxıb, müxtəlif formalarda yaradıcı ifadələr yaranıb! Hazırda Azərbaycan haqlı olaraq dünya yaradıcı elitasına daxildir. Bunu öz təcrübəmə əsaslanaraq söyləyirəm. Dünyanın müxtəlif ölkələrində çoxlu sayda sərgilərim keçirildiyi üçün bununla bağlı müqayisə apara bilərəm. Bakıda emalatxanam və qalereyam yerləşir. Bura özümü ən azad hiss etdiyim şəxsi dünyamdır. Bu hiss təsəvvür belə edə bilməyəcəyiniz təəssürat yaradır. Nəticədə, bu, mənim rəsmlərimin süjetlərinin bir hissəsinə çevrilir.

- Azadlığınız hansı rəngdədir?

- Ağ!!! Bu rəngi sevirəm. O, ötən əsrin 90-cı illərindən sonra əsərlərimdə görünməyə başlayıb. Mən onu addım-addım mənimsədim – tanış oldum, ünsiyyət qurdum. Biz sanki bir-birimizi diqqətlə nəzərdən keçirirdik. Hazırda ağ mənim palitramda əsas rəngə çevrilib. Eyni zamanda fikrimcə, onun dominantlığı altında olan digər rənglər əlavə bir şey əldə edib. Bu, onlara müəyyən bir həcmlilik verir...

- Bəlkə, bu, ağ rəngin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır?

- Fizika çoxdan sübut edib ki, ağ rəngdə bütün rəng spektri var. Əsas məsələ prizmanı düzgün qurmaqdır. Görünür, hansısa məqamda “təsviri prizmanı” tapa bildim. Ağ insan qəlbinə, mənim qəlbimə xas olan rəngdir. Bunda heç bir işarə yoxdur. Yəni mən incəsənət aləmində “bəyaz rəssam” adını qazanmaq üçün bu rəngə üz tutmamışam. Bu, mənim daxili vəziyyətim, qəlbimdir. Hətta bunu həyatın özü belə adlandıra bilərəm. Bu, özündə ailə ilə bağlı qarşılıqlı anlaşmanı, qarşılıqlı münasibətləri cəmləşdirib. Buna görə də rəng mənim şəxsi dünyamda böyük rol oynayır: bu, mənim üçün rəngi başa düşdüyüm dərəcədə şəxsi həyat ölçüsüdür.

- Fikrimcə, rəssamlar insanları palitranın rənglərində görməyə meyillidirlər.

- Mən istisna deyiləm. İnsanlar palitra ilə əks olunur. Onların bunun fərqində olub-olmaması mənə ünvanlanacaq sual deyil. Amma! Rəng həyat dövrü ərzində dəyişə bilər. Kimisə sırf bir rəngdə müəyyənləşdirmək çox da düzgün deyil. İnkar etməyəcəksiniz ki, bəzi insanlar gündəlik həyatda sanki teatr səhnəsindəki kimi rol oynayır. Bəs onların xarakteristikasını hansı rənglə təsvir etmək olar? Onların yalnız rola girdiyini və qəlblərində ağ rəngin olmadığını başa düşəndən sonra məyusluq hissi yaranır. Belə hallarda ünsiyyəti kəsərək gedirəm, çünki bu ünsiyyətdə heç bir məna görmürəm. Özünlə tək qalmaq daha yaxşıdır.

- Məyusluqdan qurtulmaq üçün tənha olmaq?

- O qədər də qəti deyil! İşləyən vaxt sükut içində və kətanla tək qalmağı xoşlayıram. İnanın, belə dövrlərdə vaxt çox məhsuldar keçir: özümlə söhbət edirəm, o cümlədən diqqətimi musiqiyə ayırıram. Mənimlə əsərlərim arasında elə dialoqlar olur ki! Elə məqamlar olur ki, onlar təsviri baxımdan dissonanslar barədə “danışır”. Ağ rəngin olmamasını hiss edən zaman hətta on iki və ya bir neçə onilliklər əvvəl çəkməyə başladığım rəsmə də qayıda bilərəm...

- İşlə hər zaman əlaqə yaranırmı? İlkin mərhələ nədir?

- Özüm haqqında danışarkən etiraf edirəm ki, bu, çətin prosesdir. Tamamilə ağ bir kətanın qarşısında əlinizdə bir fırça tutan zaman özünüzü nəyisə ilk dəfə kəşf edən şəxslə müqayisə edə bilərsiniz. Mənim praktikamda eskizlər mərhələsi yoxdur. Yəni birbaşa kətandan işə başlayıram. Odur ki, ilk toxunuş və ya ilk xətt mənə növbəti rəsmlə “qarşılıqlı əlaqənin” sonrakı gedişatının necə inkişaf edəcəyini başa düşməyə imkan verir. Artıq praktikada belə intuitiv hiss təsdiqlənib. Lakin onun “müqaviməti” halında, kətanı daha yaxşı vaxtlara qədər təxirə sala bilərəm. Belə əsərlərim var. Ancaq an gəlir və mən onlara qayıdıram. Söhbət yetkinləşdiyim, kompozisiyanı hiss etdiyim andan gedir... Kətanın sehri var və o, “danışa” bilər. Sadəcə, onu vaxtında dinləmək vacibdir. Mənim işlərim akademik formatdan uzaqdır. Təhsil alan zaman bəzən “şparqalkalar”dan istifadə etdiyimiz yadınızdadır? Amma təsviri sənətdə belə “cavab kağızları” olmur. Burada hər şey qəlbdən gəlir. Təsviri sənətdə daxili, sözlə ifadə edilə bilinməyən hisslərə arxalanırsan. Burada illərlə, fasiləsiz praktikalarla qazanılan təcrübəyə ehtiyac duyulur. Söhbət şəxsi yaradıcılıq arsenalından gedir. Biz Müasir İncəsənət Muzeyində söhbətləşirik. Burada necə müxtəlif əsərlərin nümayiş olunduğunu görürük. Onların hər biri maraqlıdır. Onlar sanki müxtəlif taleləri olan insanları əks etdirir. Deyə bilmərəm ki, kətanın qarşısında dayandıqdan dərhal sonra əsərimi sona çatdırıram. Etiraf edirəm ki, nadir hallarda rəsm üzərində işi “bir cəhdlə” bitirə bilirəm. Demək, çətinliklər çoxdur...

- Müxtəlif ölkələrdə səfərdə olmusunuz. Tanışlıqların alınmadığı və ya bunun əksi olan hallar baş veribmi?

- Belə məqamlar olub. Mən Moskvada yerləşən Straqanov adına akademiyanı bitirmişəm: “wall house”, dizayn, qrafika. Əlbəttə, təhsil mənə çox şey verib. Hətta Böyük Teatr da belə sərgi keçirə bilmişik. Ətraf mühit insana təsir edir. Fərqlərimizə baxmayaraq, tələbə vaxtı işlərimiz bir-birinə bənzəyirdi. Bu, bir çox rəssamlara kifayət qədər tanış olan bir məktəbdir. Məhz məzun olduqdan sonra hər birimiz öz bədii “mən”imizi axtarmağa başlayırıq. Bu ilin yanvarında 80 yaşım tamam olub. Bu illər ərzində - bir neçə il istisna olmaqla – müxtəlif ölkələrdə çoxlu sayda sərgilərim olub: Fransa, Böyük Britaniya, Türkiyə, Almaniya, Seneqal, Hindistan, Şri-Lanka və s. Hər yerdə əsərlərim bənzərsiz olduğuna görə sözün əsl mənasında maraq doğurub, insanların xoşuna gəlib. Mənim üçün əsas məsələ budur. Söhbət dünya ilə bağlı şəxsi hissini əks etdirən məsələni tapmaqdan gedir. Yaradıcılığın hələ uzun illər məni müşayiət edəcəyinə ümid edərək bu axtarışı dayanmadan davam etdirirəm.

- Dəst-xəttinizi axtaran zaman tanınmış fırça ustalarının təsirindən keçmisinizmi?

- Bu, tamamilə normal mərhələdir. Xüsusilə də tələbəlik dövründə. Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbi Vrubelin, Bauhaus məktəbinin güclü təsiri altında idim. Yadımdadır, Böyükağa Mirzəzadə tələbə yoldaşlarımın böyük simvolisti təqlid etməyimlə bağlı hədsiz qəzəbinə cavab olaraq, hər zaman mənim özümü ifadə etməyimi müdafiə edirdi. Daha sonra əlavə edirdi ki, qeyri-adi şəkildə heyran olduğum belə bir özünəməxsus rəsm çəkmə texnikasını yalnız mən edə bilərəm. Sonralar kitablar, bədii albomlar və kataloqlar var idi. Yaradıcılığı klassik irsə çevrilmiş rəssamların həyatı ilə tanış olmaq mənim ciddi hobbilərimdən biridir. Daha da irəliyə gedib söyləyə bilərəm ki, onların müasir incəsənətə təsiri var. Axı, günəş və ya qar kimi, külək də insana təsir edir. Buna görə də klassika indiki müəlliflərin bədii tədqiqatları kontekstində müəyyən əhvali-ruhiyyə daşıyır. Mark Şaqal və ya Rasim Babayevi təqlid etmək olar. Lakin bu rəssamlar təsviri sənətdə artıq öz sözlərini deyiblər. Odur ki, gənclərin öz yollarını tapması sadəcə həyati əhəmiyyət kəsb edir. Mənfi bir təcrübə olsa belə, bu həm də bir nəticədir, bundan sonra sadəcə irəliləmək lazımdır.

- İstedadın qəbul edilməsinə nail olmaq?

- Rəsm əsərlərinə yalnız zaman mövqeyindən qiymət vermək olar. Yalnız bu mövqe qərərsizdir. Tarixdə çox sayda nümunə var ki, rəssam dünyasını dəyişdikdən sonra qəbul edilir. Yaşayış yerindən və vətəndaşlığından asılı olmayaraq, hər bir yaradıcı insanın öz əməyinin dəyərli olduğunu hiss etməsi vacibdir. Titulların və digər fərqləndirici ordenlərin mövcud olduğu Sovet İttifaqında ümumi sıradan kənara çıxanların çoxu tanınmadı və açıq şəkildə aşağılayıcı qiymətlərlə kənarda qaldı. Amma incəsənəti anlayan insanlar səssizcə də olsa, bunun açıq qərəz olduğunu bilirdilər. Lakin bir müddət sonra bu mənada təqib edilənlərin çoxu tanınıb və adları müasir tarixə düşüb.

- Siz aparıcı tətbiqi qrafika və dizayn fakültəsini bitirmisiniz.

- O dövrdə “dizayn” anlayışı belə istifadə olunmurdu. Bizə rəssam-konstruktor və ya tətbiqi sənət rəssamı deyirdilər. Məhz müstəqillik əldə etdikdən sonra incəsənət intensiv inkişaf etməyə başlayıb. Dizayn öz memarlıq təcəssümü ilə birlikdə gündəlik həyata daxil olub. Zamana və tarixə görə qiymətləndirmə anlayışına gəlincə, yaxşı, daha doğrusu, əsl sənət əbədidir. Axı, rəsm əsəri öz peşəkar sənətşünası və ya tənqidçisi ilə mütləq görüşəcək. Məhz o, əsəri ​​ictimai müstəvidə bacarıqla təmsil edə bilər.

- Sizcə, kənardan baxan şəxs bədii əsər haqqında müəllifdən daha çox bəhs edə bilərmi? 

- Belə demək çətindir... Axı, elə məqamlar olur ki, müəllif artıq bu dünyanı tərk edib və əsər yaşamağa davam edir. Məsələn, Müasir İncəsənət Muzeyimizin ekspozisiyasına daxil olan bir çox əsərlər kimi. Bu rəsmlərə baxan zaman rəssamların adlarını xatırlayırıq. Üstəlik, onlar nadir keçidlər istisna olmaqla, rəvan şəkildə yerləşib. Burada olan zaman Azərbaycanda necə parlaq rəssamların yaşayıb-yaratdığını anlayırsan. İncəsənətdə bu istiqamət üçün oxşar muzeyin olması və heyrətamiz müəlliflərin möhtəşəm əsərlərinin öz “evini” tapması onların keçdiyi və ya fərqli təsviri xüsusiyyətlərini axtarmaq üçün getdikləri yolun dəyərini təsdiqləyir. Belə muzeylərin çox olmasını istərdim...

- Sənaye qrafikasının adı çəkilən zaman sərt və müəyyən məqamda hətta monumental formalar yada düşür. Amma sizin işləriniz incə xüsusiyyətlərə malikdir və hava ilə doludur.

- Bizə rəssamlığı və kompozisiyanı öyrədiblər. Heykəltəraşlıqdan dərs deyiblər. Bu, təsviri incəsənətlə bağlı kompleks tədris idi. Bu da mənim yaradıcılığımda öz əksini tapıb. Bizim möhtəşəm pedaqoqlarımız var idi. Üstəlik, boş vaxtımız da olmayıb. Doğrudur, səhər 9-dan axşam 6-ya qədər böyük dərs yükünə baxmayaraq, tələbələr əyləncə üçün də zaman ayıra bilirdilər. Yəni biz özümüzə qapanmırdıq. O vaxt tələbələr dünya ilə tanış olur, ciddi nəzarət çərçivəsində belə yeni tendensiyalarla tanış olmağa çalışırdılar... Axı, yaradıcı insanın hər şeylə maraqlanan zehnini məhdudlaşdırmaq olarmı?

- Müəllim olandan sonra pedaqoqlarınızın arsenalından nəsə istifadə edirsinizmi?

- Tələbənin müəllimin ismarışını hiss etməsi, onun üçün yol açdığını dərk və qəbul etməsi vacibdir. Tələbəyə beyin və yaradıcılıq qığılcımı üçün “qida” verilməlidir. O bilməlidir ki, müəllimdən gələn bilik ona ürəkdən verilir! Etiraf etməliyəm ki, təəssüf ki, bu yanaşma bütün pedaqoqlar tərəfindən istifadə edilmir. Doğrudur, tələbələrim olan qızlarıma qarşı digərləri ilə müqayisədə daha sərt davranırdım. Ümumiyyətlə, mənim həyatımda belə xüsusiyyət var. Mənim üçün incəsənətə rahat şəkildə yanaşmaq yolverilməzdir. Mənim üçün kompozisiyaya “nə yaxşı, nə də pis” prinsipi ilə yanaşmaq qəbuledilməzdir.

- Bəs kompozisiya necə yaranır?

- Bir nöqtə və xətdən. Bu olduqca qorxulu bir məqamdır: kətanın ağ səthinə fırça ilə toxunmaq. İnanın, bu, çox böyük məsuliyyətdir! Burada onun ölçüsünün, hansı istiqamət seçilməsinin əhəmiyyəti yoxdur. Kətana niyə, hansı məqsədlə, nə haqqında müraciət etməyiniz vacibdir. Bu, sizin refleksiyanızı əks etdirir. Siz ona həyat verirsiniz. Bunu yadda saxlamaq və tələbələrə öyrətmək vacibdir. Bunu kitabxanamdakı unikal kitablar vasitəsilə də etməyə çalışıram. Bu kitabları “hər yerə mövcud olan” internetdə tapa bilməzsiniz. Ümumiyyətlə, mən qəti şəkildə inanıram ki, kitablar insanın özünü axtarmasının məğzidir. Həyatımı onlarsız təsəvvür edə bilmirəm. Kitablar bilik kainatının sonsuzluğudur. Dəfələrlə olub ki, maraqlı kitaba aludə olan zaman anlayışını itirmişəm. Taktillik öyrənilən mövzuya və ya ayrı-ayrı anlara toxunma hissi verir. Axı, barmaqlar gözlərin və düşüncələrin ardınca hərəkət edəndə, heç bir rəqəmsal görüntü ifadə olunmayanı çatdıra bilməz. Doğrudur, yalnız kətan üzərində işləmək olmaz. Amma rəssam robota çevrilməməlidir. O, sadə ifaçı yox, bəstəkar olmalıdır. Ən yaxşı rəsmlər məhz belə yaranır...

- Xoşbəxt insansınız?  

- Şübhəsiz! Allah mənə ailə, övladlar, səkkiz nəvə verdi. Mən işləyirəm, hərəkət edirəm, dünyanı görürəm, dostlarımla söhbətləşirəm. Daha nə lazımdır? Buna görə də etiraf edirəm ki, mən xoşbəxt insanam!