“ARENADA BEŞ DƏQİQƏ – SƏHNƏ ARXASINDA İLLƏRİN HAZIRLIĞI DEMƏKDİR”

Sirkin qəribə xüsusiyyəti var. O, bəzən ziddiyyətli fikirlərə səbəb olur. Lakin sirkə tamamilə biganə olan insan tapmaq çətindir. Amma o, uşaqlar üçün ziddiyyətli yer deyil. Sirk onlar üçün güclü, qorxmaz, şən və cəlbedici insanların olduğu həqiqi bayramdır. Uşaqlar klounun diqqətini axtaran, heyvanların olduğu nömrələri izləyən zaman sanki ürəkləri ilə səs verirlər. Amma sirk həm də böyüklər üçündür. Buraya təkcə tamaşaçı kimi sirkə gələn böyüklər daxil deyil. Zülfiyyə Əliyeva tarixən sirklə bağlı olan məşhur nəslin nümayəndəsidir. O bir zamanlar məşhur atlı idi. Amma bir gün özünü sirk sahəsindən kənarda sınamağa qərar vermişdi. Lakin bu, uzun müddət davam etməyib...

- Sirki tərk etmək mümkündürmü?

Mümkün deyil. Bəzi səbəblərə görə bu baş versə belə, sirk insanı özünə çəkir. Harada olmağınızdan asılı olmayaraq, özünüzü onun hüdudlarından kənarda tapmaq, demək olar ki, mümkün deyil. Mən özüm də bundan – “sirki tərk etmək” yolundan keçdim. Odur ki, bununla bağlı öz təcrübəmdən danışdığımı söyləyə bilərəm. Digər sahələrdə işləyən zaman şüuraltı səviyyədə rahatlıq tapmırdım. Günü-gündən daha da sıxıldığımı hiss edirdim. Sanki boğulurdum. Daxildə yenidən rampanın işığını görmək, arenadakı işığın şüaları altında olmaq, orkestrin tanış musiqisini eşitmək istəyirdim...

- Nəticədə, geri qayıtdınız...

- Sanki hər şey boğazımda düyünlənmişdi. Bu, təbii hiss idi. Axı, atam, böyük qardaşım bir zamanlar sirkin dəhlizləri ilə gedirdilər. Onlar artıq bu dünyada yoxdurlar, lakin bu divarlar onların xatirəsini daşıyır. Doğma sirkimə qayıtmaq mənim onların qarşısında şəxsi məsuliyyətim idi. Bunun sadə məsələ olduğunu düşünmürəm. Bəlkə də, hansı işi, onların adlarını davam etdirməyin vaxtı çatıb. Sülalə - sirkə bütün qəlbin ilə dərin və şüurlu şəkildə bağlanmaqdır. Axı o, sözün həqiqi mənasında birbaşa dəri vasitəsilə insanın qəlbinə daxil olur.

- Xüsusilə sizin vəziyyətinizdə...

- Uşaqlıqda sirkdə başqa yerlərlə müqayisədə daha çox vaxt keçirirdim. Cəzalandırılacağımla bağlı ehtimalın yüksək olmasına baxmayaraq, dərslərdən qaçaraq sirkə gedirdim. Amma atam mənim sarsılmaz əzmkarlıqla bu sahəni seçmək istəyimdən sevinc hissləri duyurdu. O, bu hissləri gizlətmirdi. Bəzən əvəzedici lazım olanda atam məni dərsdən götürüb məşqə aparırdı. Məsələn, xalçalı nömrələr üçün. Bir müddətdən sonra anladım ki, müəllimlər tamaşaya dəvət olunduqları üçün mənim dərslərdə olmamağıma göz yumurdular. Yəqin ki, burada başqa məsələ də rol oynayırdı: müəllimlər anlayırdı ki, sirk artistinin gələcək taleyində ona çətin ki, fizika və ya kimya lazım olsun.

- İlk addım və indiki zaman...

- İlk addımlar ayrı bir dövrdür. Sirkdə belə bir anlayış var: “əkilmə”. Mənim ilk addımlarım məhz bu idi. Birinci sinif şagirdi olarkən saxta ştanqı qaldıraraq klounla gücümü ölçürdüm. Bu, klassik nömrədir. Bu, hələ də reprislərdə istifadə olunur. Uşaq bununla müəyyən mənada əylənsə də, o zaman da bizdə məsuliyyət hissi tərbiyə olunurdu. Eyni zamanda həmin vaxt öz evimizdə idik! Odur ki, səhnədən, tamaşıçılardan və rampaların işıqlarından çəkinmirdik. Aktyorluq müəyyən mənada bizə seçildiyimizlə bağlı hiss verirdi. Buna görə də, məsələn, mən özümü tamaşaçılara ən yaxşı tərəfdən göstərmək, sirk dünyasının vacib parçası kimi hisslər yaşamaq üçün alışıb-yanırdım. İndi, təbii ki, peşəkar baxış və qazanılmış təcrübə ön plana çıxır. Onsuz da istər-istəməz nüansları görməyə başlayırsan. Mənim janrım atçılıqdır. Atlıların nömrələri hər zaman diqqəti cəlb edir: ayaq necə qoyulub, yəhərdə necə dayanmaq lazımdır, elementləri necə yerinə yetirmək lazımdır və sair. Atın yanı ilə getmək nömrəsini isə sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Ötən mövsümün proqramında Qarabağ atlarının yanında vaxt keçirilən zaman böyük emosiyalara qərq olmuşdum. Yenidən yəhərdə olmaq fürsətindən istifadə etdim. Doğrudur, kulislərdə və qısa müddət ərzində! Lakin bu, atçılıqla bağlı nömrələrin verdiyi hisslərə qayıtmağa bənzəyirdi.

- Bununla bağlı bacarıqlarınız itməyib?

- Bizim keçdiyimiz məktəb müasir məktəblərdən fərqlənir. Bu, nə yaxşı, nə də ki pis xüsusiyyətdir. Yəni o, fərqli – sovet məktəbi idi. Fikrimcə, bu, həmin dövrdə xas olan hər şey kimi əsaslı idi. Ola bilər ki, həmin məktəbə aid bütün yaxşı xüsusiyyətləri müasir dövrdə də tətbiq edə bilərik. Yəhərdə olarkən bir məqamı hiss etdim: bədənim həmin məktəbin öyrətdiyi duruşu xatırladı. Birdən müəllimlərimin mənə öyrətdiyi dərslər ağlımdan keçdi. Məsələn, çox güclü heyvan təlimçisi olmuş Sabir Səmədov təkcə yeni nömrələr yaratmayıb. Onun sayəsində milli atçılıq məktəbi ərsəyə gəlib. Bəli, dərslər bəzən çox çətin keçirdi. Amma şüuraltı səviyyədə bu sahə ilə bağlı təməlimiz qoyulurdu: oturmaq, dayanmaq, hərəkət etmək və əllərimizlə işləmək kimi məsələlərlə bağlı. Onun təlimatlarını dəqiq yetirməyə çalışan zaman bəzən qorxu hissi keçirirdim.

- Məsuliyyət...

- Məsuliyyət və sirk sənəti ayrılmaz anlayışlardır. Bu postulatı arenaya ilk çıxış anından reallaşdırmaq lazımdır. Buna görə də təcrübəli artistlər gəncləri diqqətlərindən kənar buraxmırlar. Gəncləri öyrətmək sirkə xas olan xüsusiyyətdir. Axı, hətta elə olur ki, tryuklar və ya nömrələr bir artistdən yenilik gətirməsi üçün digər artistə ötürülür. Amma ilk növbədə, təhlükəsizliklə bağlı bütün nüanslar işlənib hazırlanır və bu, məhz həmin məsuliyyətin tərkib hissəsidir. İlk növbədə, özünüzün qarşısında. Sirk zəhmət tələb edən sənətdir. Burada teatr, idman və musiqi var. O, nə qədər möhtəşəmdirsə, demək, onun üzərində bir o qədər çox iş görülüb. Arenada beş dəqiqə, kulislərdə bir neçə illik hazırlığa bərabərdir.

- Sirkdən danışarkən, təhlükəsizliklə bağlı mövzudan yan keçmək mümkün deyil.

- Məncə, sirk sənətindəki təhlükələrlə bağlı müzakirələr ilk sirk tamaşasından başlayıb. Onun kəndirbaz, gimnast və heyvan təlimçisi olmasından asılı olmayaraq. Sirk nömrələrinə tryuklar xüsusi bəzək verir. Demək, sirkdə diqqət və ehtiyatlılıq təbii anlayışlardır. Amma sirkin bir parçası çox möhtəşəm olan nömrələrdir. Sirki onsuz təsəvvür etmək çətindir. Sirk bu komponentlərin konsentrasiyasıdır. Aydındır ki, yaxın keçmişdə stasionarlıq məsələsi ön plana çıxdıqdan sonra sirkdə təhlükəsizlik prioritet təşkil etməyə başlayıb.

- Axı, nömrələri məhz artistlərin özləri çətinləşdirir!

- Biz riskin peşəmizin bir hissəsi olduğunu tam dərk edərək arenaya çıxırıq. Buna görə də digər sənət növlərindən fərqli olaraq, sirk gündəlik məşqlərdən ibarətdir. Bu sənət növü artistin zərrə qədər zəiflik göstərməsini qəbul etmir. Sirk sənətindən az da olsa anlayışı olan insanlar bilirlər ki, burada peşəkarlıq olmadan heç nə etmək olmaz. Bədənə sahiblənmə texnikası, rekvizitlərlə işləmək addım-addım mənimsənilir.

- Adrenalini də unutmaq olmaz!

- Adrenalinsiz mümkündürmü?! Arenanın verdiyi həyəcanı heç nə ilə müqayisə etmək olmaz! Sirk artistləri bunsuz yaşaya bilməz. Burada artistin hansı janrda arenaya çıxmasının heç bir fərqi yoxdur. Bizdə bir-birinə çox yaxın olan janrlarda özümüzü yoxlamaqla bağlı maraq hissi var. Bugünkü proqrama vəhşi pişiklərlə bağlı nömrələr daxildir. Onlar sirkə gətirilən zaman uşaqlıq vaxtından bəri heyran olduğum xüsusi ab-hava yarandı. Dərhal keçmiş günlərin xatirələri gözümün qabağına gəldi. Məni xortumu ilə kürəyinə qaldıran fili, ayını, pələng və şirləri xatırladım. Yeri gəlmişkən, sirk artistləri volyerlərə hansı yeni heyvanların yerləşdirildiyini qoxuya görə müəyyən etməyi bacarırlar. Sirkdən uzaq olan vaxtlar yalnız sirklərin kulislərinə xas olan qoxu üçün çox darıxmışdım...

- Səsinizdən emosiyaların palitrası duyulur...

- “Kəpək üzərində böyümək” ifadəsi mənə aiddir. 3-4 yaşımda hər yerə getmək istəyirdim. Hər şeylə maraqlanan uşaq idim. Sirk artistlərin öz imkanlarının genişlənməsinə töhfə verir.Paralel olaraq, artistlərdə adrenalin yaranır. Burada əsas məsələ onun sağlam olmasıdır. Axı, hər şey bu adrenalini tamaşaçılarla bölüşmək üçün edilir. Yəni onların diqqəti arenada baş verənlərdən başqa heç nəyə yayınmamalıdır. Bütün bunlar tamaşaçıların “vau” deməyi gözləyərək tryuku donub qalaraq izləmələri üçün edilir.

- Məşqlər?

- Əlbəttə ki, bütün nömrələri məşq etməli idik! Bizə aşağı manej, yəqin ki, arenanın yuxarı hissəsindən daha əziz idi. Məşq növləri də müxtəlif idi: halqalar, trapesiya və batutlar. Burada rəqs və baletlə məşğul olurduq. Sirk artisti maksimum bacarıqlara malik olmalıdır. Məşqlər bizi hər şeyə hazır olmağa öyrədirdi. Şəxsən mənim aşağı manejdə məşq etmədən atın üzərinə çıxmaq haqqım yox idi. Bizim boş oturmağımıza vaxtımız yox idi, çünki maksimum dərəcədə tapşırıqlarla yüklənirdik. Sirk hər şeydən əvvək sərtlik deməkdir. Bu, balet kimidir: əgər birinci sıraya düşmək istəyirsənsə, çox çalışmalısan. Bir məsələni vurğulamaqdan heç vaxt yorulmayacağam: bizim sənət teatrla idmanın vəhdətidir – qamçı və kökə ilə stimullaşdırmaqdır.

- Nə üçün?

Qeyri-adi tamaşaların göstərildiyi, sevinc hissləri yaşadan bu sənət növü sivilizasiya ilə birlikdə inkişaf edib. Ona “strateji qalıq” olmadan tamamilə təslim olmaq lazımdır. Hətta vokalçı, rəssam və ya artist başqalarına gözəl hisslər yaşada bilmək üçün nəyisə qurban verməlidir. Publikanın valeh olmasının qiyməti isə məşq prosesi zamanı yaranan hər bir qançır, qabar, hətta yerə yıxılmaqdır. Onu sənətin tərs üzü ilə tanış etmək lazımdırmı? Bu zaman istənilən incəsənət növü öləcək. Bu, bizim seçimimiz, həyatımızdır...

- Sizin üçün sirkin ruhu nədir?

- Mənim üçün sirkin ruhu, ilk növbədə, atam Ramiz Əliyevdir. 40 ildən artıq sirkimizin baş rejissoru olub, Azərbaycan SSR-in əməkdar artistidir. O, S.A.Gerasimov adına Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirib, filmlərdə çəkilib. Yuri Nikulin ilə yaxın dost idi. O, Lüdmila Qurçenko ilə bir yerdə təhsil alıb, Vladimir Vısotski, Aleksandr Demyanenko ilə filmlərdə rol alıb. Atam Perm sirkinin ilk rejissoru olub. O, “Karandaş” ləqəbli klounla işləyib. Mən müxtəlif nömrələrin necə ərsəyə gəlməsinin, tamaşaçıların gurultulu alqışlarına layiq görülmüş “Azərbaycanın alovları” komandasının yaradılmasının şahidi olmuşam. Böyük qardaşım Fuad Əliyev həmin komandada işləyirdi. O, yarım tonluq ağırlığı qaldırmaqla rekorda imza atmışdı. Onun rekordu hələ də qırılmayıb.

- Sizin üçün məşhur atanın qızı olmaq nə deməkdir?

- Çox böyük məsuliyyət deməkdir! Həyatımın bir çox aspektinə diqqət yetirməliyəm. Gizlətməyəcəyəm, bu, mənəvi cəhətdən çox çətindir... Axı, mənə Azərbaycanın ilk memarlarından biri, məni böyüdən Mikayıl Useynovun nəvəsi kimi baxırlar. Onun təkidi ilə heykəltəraşlığı öyrəndim. Doğrudur, tamam başqa sənət növüdür və onun öz ab-havası var. Mən məşhurların əhatəsində böyümüşəm. Məni kanonun ilk ifaçısı Asya Tağıyevanın qızı kimi görürlər. Onun vasitəsilə musiqi dünyasının və Opera və Balet Teatrının korifeyləri ilə tanış olmuşam. Anam bir dəfə Sara Qədimova, Şövkət Ələkbərova, Rəşid Behbudovun iştirak etdiyi ziyafətə dəvət olunmuşdu. Anam orada tanış olmuşdu. Yeri gəlmişkən, valideynlərim Moskvada tanış olublar. Mən heç kəsi “incitməməyi” bacardım: konservatoriyanı fortepiano üzrə bitirmişəm, xarici dillər öyrənmişəm, rejissorluq üzrə də təhsil almışam. Demək, təkcə onların adlarına layiq olmaq qalır...

- Arena artistin hər zaman göz qabağında olduğu səhnənin ön hissəsinə bənzəyir.

- Sirk xəstəliyə istinadları qəbul etmir. Aydındır ki, fanatizm olmadan! İstənilən şəraitdə kürəyini, qamətini düzəldirsən və... hər şeyi unudursan. Arena sehrli məkandır. Mənəvi və fiziki cəhətdən hansı vəziyyətdə olmağından asılı olmayaraq, rampanın işıqları yanan, orkestr musiqiyə başlayan və pərdənin açıldığını görən kimi avtomatik olaraq arenaya doğru addımlayır və hər şeyi unudursan! Bu, sözlə ifadə edilə bilinməyən sehrdir! Onun bütün sirləri açılıbmı? Bu barədə düşünürəmmi? Xeyr. Qərar vermişəm ki, mənim üçün ilham mənbəyi tamaşaçılardır. Sənətimiz məhz onlara yönəlib. Sirk artistləri onlara “komplimentlər edir”. Bunun “inqrediyentlər”i əllərimizin jestləri, üz ifadələrimiz və təbəssümümüzdür. Zalda oturanlar sirk artistlərinin daxildə nələr keçidiyini bilməməlidir. Artist alqışları eşidəndə isə özünü yenidən doğulmuş kimi hiss edirsən. Bir sözlə, bu sehrdir...

- Amma rampanın işıqları sönür və siz isə sirk qapılarından çıxırsınız...

- Sirkdən kənar həyat başqadır. Bu həyatı da onu qədər sevirik. Deyirlər ki, istedadlı insan hər şeydə istedadlı olmalıdır. Bu, doğma evə və ev işlərinə də aiddir. Yeri gəlmişkən, mən yemək bişirməyi çox sevirəm və bu mənim hobbimdir... Burada çox sevdiyim rahatlıq, mənə güc verən sakitlik və ünsiyyət qurmaqla bağlı başqa qanunlar var. Sirkdən kənara çıxandan sonra özünüz üçün tamaşaçıya çevrilirsiniz. Evdə ailəniz, yaxınlarınız haqqında düşünürsünüz. Üstəlik, ciddi səylə onların qayğısına qalırsınız. Burada siz ana, həyat yoldaşısınız. Bu, həyatın tamamilə başqa tərəfidir...

- Sizə sirkdə, yoxsa evdə daha rahatdır?

- Mənim iki evim var. Sirkdə mənim kimliyim yaşayır. Evimdə isə mənim qayğı göstərdiyim tərəfim. Birincidə uşaqlıq illərimi xatırlaya, zarafatlaşa, aktrisa ola, hər şeyi unuda bilərəm. İkinci isə tamamilə fərqli yerdir. Burada övladlarımın qayğısına qalıram və ailəm haqqında düşünürəm: yaxınlarına mehriban hisslər verməli olan hər bir qadın kimi.

- Amma elə gün gələcək ki, siz sirk məkanını tərk etməli olacaqsınız...

- Bu, danılmaz məsələdir. Həmin gün mütləq gələcək. Amma bu sənət növünə olan sevgim hər zaman qalacaq. Hərəkətlərdə, danışıqda, dünya görüşündə sirk tərbiyəsinin özünəməxsus xüsusiyyəti qalır. Bu, qəribə pafos olmadan sirk sənətinin çoxmillətliliyini sübut edən, istedad, peşəkarlıq, sədaqətin yeganə meyar olduğu sirki ümumi bir ev kimi təmsil edən insanlarda var. Sirk artistləri dünyanı fərqli görür. Qeyd etdiyim ki, sirk mənim üçün evdir. Mən faktiki olaraq dair sirkdə olmuşam. Yadımdadır, atam məni işə aparanda Yuri Nikulinin mahnısının bir hissəsini oxuyurdum: “S utra ya rad, çeqo-to jdu. Ura-ura! Ya v çirk idu!”. Xatirimdədir, xəstələnəndə atam məni özü ilə aparmamışdı. Həyatımın ən kədərli günü idi: çox ağladım... Bir gün sirkə getməmək mənim üçün faciə idi. Bəli, indi də ciddi şəkildə belə hisslər keçirirəm. Sirkdə mən özüm kimiyəm. Nədənsə gizlənmək, utanmaq məcburiyyətində deyiləm. Özüm olmaq sirkin mənə verdiyi böyük xoşbəxtlikdir!

- Bəs gələcək barədə düşünürsünüzmü?

- Gələcək heç kəsə bəlli deyil. Ümid edirəm ki, təhsilim, atamdan qazandığım və qoruyub saxladığım təcrübəm nəzərə alınmaqla sirkin xüsusiyyətlərini daxildən bilməyim hələ uzun müddət ondan ayrılmamağa imkan verəcək. Bunlar mənə digər istiqamətlərdə də özümü göstərmək imkanı verəcək. Üstəlik, hazırda sirkimiz bu nəsli davam etdirən Allahverdi İsrafilovun etibarlı əllərindədir. Mən onu uşaqlıqdan tanıyıram. O, sirklə yaşayır, nəfəs alır və varlığını sirkə verir. Əsas məsələ odur ki, o, ən yaxşı nömrələri və artistləri bakılı tamaşaçılara göstərir və bununla da, bizim ən yaxşı sirk ənənələrimizi davam etdirir. Mənə doğma divarlara qayıtmaq və yalnız sirkə xas olan sehrli ab-havaya qərq olmaq fürsətini məhz o verib. Sirkdən uzaqlaşandan sonra hər şeylə məşğul ola bilərsiniz. Amma qəlbdə sirk sənətinə olan sevgi hər şeydə hiss olunur. Hətta ailənizlə birlikdə yaşadığınız evdə belə.