QƏLBİN HEYKƏLTARAŞI

İncəsənət tarixində ən inanılmaz görünən ideyaların əsərlərdə təcəssümü yolu ilə istedadlı ustadların görkəmli sənətkarlar səviyyəsinə qaldırıldığı, bədii təfəkkür anlayışının bu sahənin hüdudlarından kənara çıxdığı çoxlu nümunələr var. Bəs yaxşı işlənmiş əsərlə şah əsər arasında sərhəd haradadır? Xalq rəssamı, heykəltaraş, Rusiya Rəssamlıq Akademiyasının fəxri akademiki, Azərbaycan Rəssamlıq Akademiyasının prorektoru, professor Fuad Salayevlə bu və bir çox başqa mövzular barədə söhbətləşdik.

- Belə bir ümumi ifadə var: “Memarlıq donub qalmış musiqidir”. Heykəltaraşlıq haqqında da oxşar bir şey demək olarmı?

- Birmənalı olaraq! Hətta rəsm, rəssamlıq haqqında da deyə bilərik ki, bu, donub qalmış rəng, harmoniyadır. Heykəltaraşlıqda da belədir. Bunlar donub qalmış cizgilər, plastiklik, ritm, hətta melodiya. Yəni sanki skripkada çəkilmiş nota bənzəyir. Buna görə də prinsiplər və hədəflər eyni, lakin ifadə üsulları fərqlidir. Məsələn, insan bədəninin heykəltaraşlığını götürsək, bu, eynilə musiqi, balet kimidir... Baletə baxanda, yəqin ki, kimin rəqs etdiyini düşünmürsən, cizgilərin plastikliyini, zərifliyini görürsən.

- Yenə də rəssamın estetika ilə itiləşmiş baxışı sadə adamın düşüncəsindən fərqlənir.

- Rəssam başqasının görə bilmədiyini görə bilir. Digər tərəfdən rəssamın hiss edə bilmədiyini isə musiqiçi eşidə bilir. Yaxud bir yazıçı sözə, ədəbi üsullara sahib olmaqla, həm də müəyyən bir qavrayış qabiliyyətinə malik insana xas olan müəyyən bir sirr yaradır. Ümumiyyətlə, bütün incəsənət növlərinin bir-biri ilə ortaq cəhətləri var, hamısında ritm, plastiklik, musiqi, rəng, həcm və məkan hissi var. Sadəcə, ifadə dili fərqlidir.

- Niyə rəssam kimi heykəltaraşlığı seçdiniz? Mənə elə gəlir ki, bu, böyük əməyin sərf olunduğu, enerji tələb edən və genişmiqyaslı fəaliyyət növüdür. Niyə karandaşları, boyaları və kətanı seçmədiniz?

- Bilirsiniz, heykəltaraş çalışan zaman zəhmət çəkdiyini hiss etmir, özünü ifadə edir! Yəni bu proses zamanı fiziki yorğunluq olmur, əksinə ancaq işdən məmnunluq var. Düzdür, elə olur ki, nəfəsin kəsilir və öz-özünə deyirsən: bu günlük bu qədər, sabah davam edəcəyəm. Ancaq bu, rəssamlar, bəstəkarlar və ya şairlərlə də olur.

- Bəs ola bilərmi ki, sabah bu məmnunluq olmasın və rəssamdakı bir gün qabaqkı qığılcım ertəsi gün onu tərk etsin?

- Bu, çox ciddi məsələdir. Bəli, lazımi əhvali-ruhiyyədə olmaya, işi korlaya, əzə və ya müəyyən etdiyiniz miqdardan əskik düzəldə bilərsiniz. Bir sözlə, vəziyyətə nəzarəti itirə bilərsiniz.

- Bəs bu məqamda peşəkarlıq, sənət, məktəb kömək etmir?

- Bəli, təbii ki, fikrini yerində işlədilən söz, vergül və iki nöqtə ilə ifadə edən yazıçı kimi. Amma bəzən məktəbdən uzaqlaşmaq lazımdır. Çünki hər hansı bir sənəti istisnasız olaraq, demək olar ki, hər kəs dərk edə bilər. Amma sənət əsərinin dəyəri rəssamın öz baxışında, duyğusunda və dünyagörüşündədir.

- Amma böyük və görkəmli ustadlar üçün də heykəl, rəsm və ya roman ərsəyə gətirmək gündəlik zəhmətli işdir və hər gün “yanmaq” mümkün deyil.

- Bəli, hamımız istəklərimiz, ideyalarımız, zəif cəhətlərimizin olduğu insanlarıq. Heç bir rəssam tam uğurlu olmur, bəzən o tükənir. Axı, niyə Ernest Heminquey 61 yaşında qəfil intihar etdi? Yaradıcılıq sevinci hissini itirdiyim üçün çəkməyi dayandırdım.

- Hər şeyi atıb fəaliyyət sahəsini dəyişmək istədiyiniz məqam olubmu?

- Əksinə, hər şeyi ikinci plana atıb, yaradıcılığa daha da dərindən qərq olmaq arzusu var idi (gülür). Axı, uğursuzluqlara, əsasən, rəssamın diqqətinin yayınması və ya fikrini itirməsi, gözlərinin yorulması, yenilik hissinin yox olması səbəb olur. Lakin bu anı da keçməlisən. Bəzən həmkarım zəng edir, öz məkanına dəvət edir. İşinə baxmağımı istəyir, çünki yorulub və daha heç nə görmür. Mən də eyni şeyi edə bilərəm, çünki mənə də yeni bir baxış lazım ola bilər.

- Uğursuzluğu iflas, fiasko ilə qarışdırmamaq və Heminqueyin arxasınca getməmək lazımdır.

- Hər kəs uğursuzluqla üzləşə bilər və bu normaldır. Üstəlik, onları heykəldə gizlətmək mümkün deyil, çünki o, artıq donub qalmış musiqi kimi dayanır. Bəzən rəssamı, heykəltaraşı tələsdirir, bəzən isə onu idarə edirlər. Məsələn, müştəri hələ yarımçıq qalmış işi görür və işarə etməyə başlayır: bunu belə etməyin, mən bunu başqa cür istəyirəm. Amma bu, rəssamın işidir, o, kopirayter deyil. Onun dəyəri ondadır ki, heç kimin görmədiyi kimi görə bilir, çünki o şəxsiyyətdir. Buna görə də rəssama özünü ifadə etmək imkanı verilməlidir. Yalnız bundan sonra o, əlindən gələni edəcək.

- Bəs Sovet İttifaqı dövründə əsərləri istədiyiniz kimi yaratmaq imkanınız var idi, yoxsa müəyyən senzura və ya ideologiya çərçivəsində yaratmalı idiniz?

- Sizə çox qısa bir hekayə danışmaq istərdim. Surikov adına Moskva Dövlət İncəsənət İnstitutunu bitirdikdən sonra, yəni 28 yaşımda Bakıya gəldim. O vaxt Rəssamlar İttifaqı Sergey Yeseninin ev-muzeyi üçün barelyef yaratmaq üçün müsabiqə elan etmişdi. Mən plastilindən ərsəyə gətirdim və onu başqa eskizlərlə birlikdə Heydər Əliyevə təqdim etdilər. Maraqlıdır ki, onun bəyəndiyi məhz mənim barelyefim oldu. Bu, mənim ilk monumental əsərim idi. Eyni zamanda mən bunu istədiyim kimi ərsəyə gətirdim. Məni heç kim istiqamətləndirməyib, məhdudlaşdırmayıb, sərhəd qoymayıb, yəni tam yaradıcılıq azadlığım var idi.

- Tənqidə münasibətiniz necədir?

- Bilirsiniz, hamını razı salmaq mümkün deyil. Təcrübəmdə belə bir hadisə olub ki, Mahnı Teatrının qarşısında daha bir əsərim - Rəşid Behbudovun abidəsi ucaldılıb. Həmin abidənin ucaldılması zamanı kran işləyirdi, mən müəllif kimi nəzarət edirəm və yaxınlıqda dayanıb baş verənlərə baxan bir qadın birdən soruşdu: heykəlin müəllifi kimdir? Cavab verdim ki, mən. Qadın dedi ki, Rəşid Behbudov burada özünə oxşamır. “Bəlkə” dedim. Amma daha sonra söylədim ki, Rəşid Behbudovun həyat yoldaşına güvənirəm, o, işi qəbul edərək mənə başqa heç nəyə toxunmamağımı söylədi, çünki hər şey yaxşıdır və o, çox razıdır. Yəqin ki, həmin qadın böyük sənətkarı yalnız son illərdə və ya çox gənc olduğu bir vaxtda görüb, yəni yaşla bağlı xarici görkəmdəki dəyişiklikləri nəzərə almaq lazımdır. Burada hər şey fərdi anlayışla çox bağlıdır... Amma əsas odur ki, obraz ifadə edilsin, anlaşılsın. Burnu, gözləri, baş forması çox oxşayan insan heykəlini yaratmaq olar və bu, həmin insan olmaya bilər.

- Rəssamın, heykəltaraşın istedadı haqqında yalnız orijinala “oxşarlıq” əsasında qiymət vermək və ya danışmaq olarmı? Ustadın incəsənət qarşısında vəzifəsi nədir?

- Rəssamın vəzifəsi obrazı tapmaq və canlandırmaqdır. Əgər bəstəkarın abidəsini ərsəyə gətirmək lazımdırsa, demək, həmin abidə həmin şəxs, bəstəkar, musiqiçi, hər halda, anlaşılan olmalıdır. Onun fortepianoda və ya əlində skripka ilə təsvir edilməməsinin əhəmiyyəti yoxdur, bu, lazım deyil. Parisdə Ogüst Rodenin ərsəyə gətirdiyi Onore de Balzak abidəsi var. Bu heykəldə böyük mütəfəkkir xalat və yekə ayaqqabılarla dayanır... Roden bunu belə yaratmaq qərarına gəlib. O, bir neçə versiya hazırlamışdı. Lakin görünür, heykəltaraşa yalnız fiziki oxşarlıq kifayət etmirdi. Onu yazıçı etmək istəyirdi. Mən bu heykəli və əvvəlki müəllif variantlarını gördüm, hətta onlara toxunmaq olardı. Amma bu, Balzakdır, bu, onun xarakteridir. Rəssama güvənəndə çox yaxşıdır, amma onu tələsdirəndə qorxuludur. Mən Parisdə Roden Muzeyində olmuşam. Orada Balzak üçün çoxlu eskizlər gördüm. Bu o deməkdir ki, onun çox işləmək və axtarış aparmaq imkanı var idi.

- Dövrün dəyişməsi, Sovet İttifaqının dağılması, sistemli şəkildə istiqamətin dəyişməsi əvvəllər yaradıcı ziyalıların qəbul etdiyi dəyərləri hansısa şəkildə dəyişibmi?

- Bəli, bu, təbii olaraq, bədii dəyərlərə təsir edən epoxal, tarixi hadisə idi. Onların nə dərəcədə yaşamağa qabil olan dəyərlər olması isə başqa sualdır. Məsələn, təsviri insənətdə sosialist realizmi üstünlük təşkil edirdi. Bu istiqamətdə görkəmli adlar və böyük nailiyyətlər var idi. Məsələn, baletdə, fortepianoda, ədəbiyyatda. Bəs Vera Muxinanın “Fəhlə və kolxozçu qadın” heykəli? Bəli, bu, müəyyən mənada siyasiləşmiş sosialist realizmidir, lakin möhtəşəm əsərdir. İstənilən dövrdə istedadlar, dahilər doğulur. Hər halda, “yenidənqurma” adlanan dövrdə, yəni bütün əvvəlki məhdudiyyətlər aradan qaldırıldıqda rəssamlar daha da azad oldular. Digər tərəfdən senzuranın və sərt məhdudlaşdırıcı çərçivələrin aradan qalxması ilə yüksək peşəkarlıq da aradan qalxdı. Bəli, forma ilə cəsarətli eksperimentlər ortaya çıxdı, lakin onlar əvvəllər də var idi. Belə ki, bizim yeni təcrübələri 20-ci əsrin ortalarında müşahidə etmək imkanımız oldu: onlar bizə xaricdən “gəldi”. Mənə Bakıda Corc Balançinin səhnələşdirdiyi “Qu gölü”nü görmək nəsib oldu. Ötən əsrin 60-cı illərinin birinci yarısında ABŞ baleti Bakıya gəldi. Opera və Balet Teatrının səhnəsində nə qamış, nə qu quşu, nə göl var idi, amma bu baletə baxmaq möhtəşəm hisslər yaratmışdı. Səhnənin gümüşü-göy fonunda balet truppası paçka və kamzol deyil, ağ corab tipli ağ triko geyinərək rəqs edirdi. Adi balet stereotipləri olmadan bütün rəqs plastikası tam göz qabağında idi: xətlərin gözəlliyi, keçidlər, rəqsin özü. Bu, əsl “Qu gölü” idi, lakin fərqli səhnələşdirmədə. Balet sənətinin bütün vəzifələri, yəni düşünülən ideyanın plastika və xoreoqrafiya vasitəsilə ortaya qoyulması ən yüksək peşəkarlıqla yerinə yetirilmişdi. Siyasətin incəsənəti tərk etməsi rəssamlara fikir azadlığı verib. Amma biz hələ də keçid dövrünü yaşayırıq və əks-sədalar hələ də hiss olunur.

- Yaxşı, sosialist realizmi ilə hər şey aydındır. Bəs niyə rəssamların və heykəltaraşların əsərləri hələ də istər-istəməz keçmiş ustadların, məsələn, intibah, klassizm, impressionizm dövründəki ustadların əsərləri ilə müqayisə olunur? Hələ də müəyyən planka onların əsərləri ilə müəyyən edilir?

- Çünki intibah ən yüksək səviyyəli incəsənətin çiçəkləndiyi dövrdür. Biz 21-ci əsrdə yaşasaq da, 5 əsr əvvəlki, yəni 16-cı əsrin incəsənətini misal gətiririk! İbtidai incəsənətin ən böyük uğuru insanın təsviri idi. Renessans dövrünün yaradıcılarının vəzifəsi də insan bədəninin gözəlliyini tərənnüm etmək idi. Bunlar antik, mifik, bibliya mövzuları əsasında ərsəyə gətirilirdi. Daha sonra öz istiqamətlərini “təəssürat” kimi formalaşdıran impressionistlərin vaxtı gəldi. Nəticədə, rəssamlar təbiətdən təsvirləri əsərlərinə köçürmədilər, çünki onların tamamilə fərqli hədəfləri var idi. Yeri gəlmişkən, əvvəlcə onlar cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmadılar. İndi hərraclarda Van Qoq və ya Qoqenin rəsmləri milyonlarla dollar dəyərindədir. Amma bunun üçün zamanın keçməsi lazımdır. Daha sonra biz rəssamın düşüncələrinin, ideyalarının abstrakt şəkildə ərsəyə gəldiyi dövrə çatdıq. Bununla abstrakt incəsənət meydana çıxdı. Doğrudur, bu zaman şarlatanlıqdan da yan keçmək mümkün olmadı.

- Bəs hazırlıqsız insan şarlatanlığı əsl abstrakt incəsənət əsərindən necə ayıra bilər?

- Hər şey bu işlə bağlı peşəkar düşüncədən asılıdır. Bu, dərhal görünür. Əgər bu, əsərin ərsəyə gətirilməsi ilə üst-üstə düşürsə, o zaman bu iş haqqında ciddi danışmaq olar.

- Amma bunu peşəkar insan görə bilir. Bəs adi bir insan rəssamın, heykəltaraşın düşüncəsini necə başa düşə bilər?

- Bilirsiniz, hazırlıqsız insan Mikelancelonun işini belə qiymətləndirə, başa düşə bilməyəcək. Bu mənada abstrakt incəsənət əsərləri haqqında danışmağa belə dəyməz!

- Siz tez-tez müxtəlif incəsənət növlərinin vəzifələrindən danışırsınız. İndiki ustadların qarşısında hansı vəzifələr dayanır? Məsələn, Azərbaycandakı ustadların hansı milli vəzifələri var?

- Ümumiyyətlə, “milli” anlayışı rəssamın şəxsiyyətini məhdudlaşdırır. Amma dəyərlə bağlı elə ənənələr var ki, bunlardan imtina etmək olmaz. Əks halda, biz bu dünyada itəcəyik. İslam ənənələrində böyüyüb boya-başa çatdığımız üçün biz müsəlman memarlıq incəsənətinin ən böyük əsərlərindən imtina edə bilmərik. Qotika üslubunda tikilən kilsələr kimi, İspaniyadakı Əlhambra və ya Hindistandakı Tac Mahal əlçatmaz zirvədir. Bəli, o dövrlərdə memarların və ya rəssamların konkret məqsədləri var idi və onlar şedevrlər yaratdılar. Lakin o məqsədlər 7-ci əsrdə aktual idi. Yəni onlar 14-cü əsrdə aktual deyildi. Bu mənada indiki zaman haqqında bəhs etməyə dəyməz! Bakıda Muzey Mərkəzinin qarşısında, bulvarla üzbəüz mənim hazırladığım at fiqurlar var. Əslində bu triptixdir, yəni üç ədəddir. Onlardan biri, ən birincisi mənim evimdədir. Bu fiqur 1989-cu ildə, bizim üçün ən çətin dövrdə ərsəyə gətirilib. O, “Atlısız döyüş atı” adlanır. Heç kim mənə bu mövzu ilə bağlı heykəl yaratmaq barədə hər hansı fikir verməmişdi. Mən, sadəcə olaraq, bütün xalqın faciəsini yaşamış ölkəmin vətəndaşıyam. Bəs bunun atlarla nə əlaqəsi var? Mənim üçün bu, Qarabağ atının simvoludur. Düzdür, mən sırf Qarabağ atına heykəl qoymamışam. Buna ehtiyacım yox idi, hippologiya ilə məşğul olmamışam, sadəcə olaraq, at obrazından istifadə etmişəm. “Yolçu” adlı ikinci at fiqurum yurd-yuvasından didərgin salınan, təhqir edilən, öldürülən qaçqın və məcburi köçkünlərimizə həsr olunub... Üçüncü heykəl kimi, bunu da mənə sifariş etməmişdilər. “Qalib” adlı üçüncü fiquru – qaldırılmış qalxanlı döyüşçünün heykəlini 2006-cı ildə, yəni heç bir qələbədən söhbət getməyən dövrdə yaratmışam. Yəqin ki, qaldırılmış qalxanın anlamını başa düşürsünüz? Bu, qələbənin və doğma torpaqlarını müdafiə etməyə hazır olmağın simvoludur. Deyə bilərik ki, bu heykəl bir növ son hadisələrin müjdəçisi idi. Buna görə də mən sizə heç bir konkret mövzu və ya vəzifə söyləyə bilməyəcəyəm, çünki hər şey fərdidir.

- Fuad müəllim, siz professorsunuz, Rəssamlıq Akademiyasında müəllimsiniz, tələbələrinizə incəsənətin əsaslarından başqa nə öyrədirsiniz? Onlarla fəlsəfi, mədəni mövzuları və ya şəxsi, başqa məsələləri müzakirə edirsiniz?

- Bir vaxtlar belə bir gülməli ifadə tez-tez səsləndirilirdi: valideynlərin vəzifəsi uşaqlarını pensiya yaşına qədər böyütməkdir. Belə universal məhəbbət çox vaxt nəsilləri sərbəst şəkildə yaşamaqdan məhrum edir. Özləri pul qazana bilməsələr də, evləri, maşınları və normal rahat yaşamaq üçün hər şeyləri var. Amma onlar bunun qədrini bilmirlər. Bu hədiyyədir. Nə qədər bayağı səslənsə də, söyləməliyəm ki, bu məsələdən çox şey asılıdır. İnsan ilk növbədə öz məqsədinə çatmağı, pisi yaxşıdan ayırmağı bacarmalıdır. 1982-ci ildən heykəltaraşlıq və kompozisiyadan dərs deyirəm. Amma bu o demək deyil ki, mən onlara heykəli hazırlamağın necə düz, yaxud səhv olduğunu öyrədirəm. İncəsənətlə ciddi məşğul olmaq üçün həyatda müəyyən mövqeyə sahib olmaq lazımdır. İnsan gənc olsa da, onun mövqe sahibi olması vacibdir. Əks təqdirdə, rəssam tərbiyə almır. Təhsil aldığım müddətdə bizə deyirdilər: biz rəssama öyrətmirik, onu tərbiyə edirik - bu, çox ciddi fərqdir. Biz bədii təfəkkür və zövqü inkişaf etdiririk.

- Dahilik və canilik hələ də bir araya sığmır?

- Hesab edirəm ki, yox. Əsl rəssam fərqli kateqoriyalarda yaşayır, onun başqa vəzifələri var. Doğrudur, incəsənət tarixində bir insanı öldürən, italyan barokkosunun görkəmli nümayəndəsi Karavadconun adı var. Ancaq bu, şüurlu canilik deyil, affekt, qəzəb, emosiyalardır. Hər halda, Puşkinin belə bir fikri ilə razılaşıram: incəsənətdə bu anlayışlar bir araya sığmır.