“BİLİKLƏRİMİ PAYLAŞMALIYAM”

Həmsöhbətimiz müxtəlif sahələrə maraq göstərən insandır, yəni onun maraq dairəsi genişdir. Mir Teymur Məmmədov rəssam, keramikaçı və heykəltaraş kimi fəaliyyətini etnoqrafiya, tarix və jurnalistikaya olan həvəsi ilə uğurla birləşdirir. Qeyri-adi keramika kolleksiyası olan ustadın evi uzun müddətdir ki, Azərbaycana gələn turistlərin proqramında mütləq görülməli yerlərdən birinə çevrilib. Amma sahibinin özü də dərin biliyi və araşdırmaları ilə az populyar deyil və bunları öz oxucusu ilə səxavətlə bölüşür. Mir Teymur MƏMMƏDOVU mübaliğəsiz, böyük istedada malik insan adlandırmaq olar.

- Sizin həm də muzey olan eviniz təkcə İçərişəhərin deyil, Bakının, ümumiyyətlə, Azərbaycanın görməli yerlərindən birinə çevrilib. Dünyanın heç bir yerində belə ev yoxdur. Bura təkcə şöhrət gətirmir, həm də müəyyən bir yük deməkdir. Biz indi turistlərin buraya daxil olduğunu və onlar üçün qısa ekskursiya təşkil etdiyinizi gördük. Üstəlik, bu, tamamilə pulsuzdur! Ev-muzeyinizə olan belə diqqət sizi yormur?

- Xeyr, mən öz biliklərimi bölüşməliyəm. Çünki mən kənara çəkilsəm və maarifçiliklə məşğul olmasam, bütün bunlar (keramika əsərlərinin düzüldüyü rəfləri göstərir) mənasını itirəcək. Sirr deyil ki, təkcə adi insanlar üçün yox, hətta mütəxəssislər üçün də əlçatmaz olan biliklər var. Bu, onların axmaq və ya təhsilsiz olduqları üçün deyil. Sadəcə 70 illik sovet hakimiyyəti türkologiya ilə bağlı, türklərlə bağlı silinə biləcək hər şeyi elmdən silib. Bu, çox peşəkar və ağıllı şəkildə edilib. Təsəvvür edin, səkkizinci sinfə qədər mən skiflərin kim olduğunu bilmirdim. Bizim M.F.Axundov adına ictimai kitabxanamızda Qara dəniz bölgəsi haqqında anlaşılan heç nə yox idi. Kimə müraciət edəcəyimi bilmirdim. Çoxlu suallar var idi: skiflər kimdir, yakutlar haradan gəlib, qaqauzlar niyə mənim ana dilimdə danışır və macarlar niyə qalan türklərdən uzaqlaşdırılıb? Bu “iş” türklərlə bağlı yaddaşı yer üzündən silən ağıllı psixoloqlara, dilçilərə, tarixçilərə həvalə edilmişdi.

- Sizcə, türklərin bu identikliyini məhv etmək niyə lazım idi?

- Lev Qumilyov bu suala uzun müddət əvvəl yalnız bir sözlə cavab vermişdi: passionarlıq.

- Yəni qorxudan?

- Tamamilə doğrudur. Hətta Herostrat və Ptolemeydə də türklərə qarşı çox xüsusi münasibət görürük. Bəli, onlar üçün türklər köçərilər idilər, amma kobud desək, sadəcə “yemək” üçün yaşamırdılar. Türklər dövlət qurmaq, onu gücləndirmək, tarixdə iz buraxıb irəliləmək üçün yaşayırdılar. Yəni türklər dövlət yaradan tayfalar idilər. Bu passionarlıq Lev Qumilyov tərəfindən çox yaxşı izah edilmişdi.

- Bəs bu məsələ bizim şüurumuzda necə yer tutub?

- Bizim xristianlıqla bağlı olan mədəniyyətimiz də uğurla silinmişdi. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin yürütdüyü siyasət sayəsində biz bu yaxınlara qədər albanları qriqoryan erməniləri hesab edirdik. Bolşevik inqilabından sonra əhalinin siyahıyaalınması zamanı udiləri (və ya utilər) müxtəlif üstünlüklərlə şirnikləndirərək ermənilər kimi qeydə almışdılar. Nə üçün? Əlbəttə ki, ermənilərin sayını artırmaq məqsədilə. Əslində, bu, çox ağıllı addım idi. Biz sovet tarixi dərsliklərindən Qədim Qafqaz Albaniyası haqqında heç nə öyrənə bilmədik.

- Bəs türklərin tarixinə marağınız necə oyanıb?

- Nənəmin sayəsində. O, çox savadlı insan idi, Fransada təhsil alıb, fransızca danışıb və düşünürdü. Onun rəfiqələri var idi, onlar tez-tez toplaşır, danışır, hətta mübahisə edirdilər. Onların söhbətlərini dinləməyi çox sevirdim. Tez-tez bəzi kitabların, əvvəllər adını eşitmədiyim müəlliflərin adlarını çəkirdilər. Beləliklə, bunlarla silahlanıb Milli Kitabxanaya getdim, orada mənə dedilər ki, bu müəlliflərin kitabları yoxdur. Onlar təəccübləndilər və bunlar haqqında haradan xəbər tutduğumu soruşdular. Bir sözlə, aldığım təhsil və təməl biliklərim məni axtarışa sövq etdi.

- Yadımdadır, uzun illərdən sonra Qumilyovun əsərləri işıq üzü görəndə, ondan sonra da tanınmış Murad Adjinin kitabları nəşr olunmağa başlayanda belə bir fikir yayılmışdı ki, bunların hamısı qeyri-elmi populizmdir, bu, tarix deyil, “ucuz” belletristikadır.

- Bilirsiniz, niyə? Bu, əsl tarixin yaddaşımızdan silinməsi siyasətinin davamıdır. Titul və mükafatlar almış ciddi və mötəbər tarixçilər öz səriştəsizliyinə imza atmalı idilər? Əlbəttə ki, yox. Keçmişimizi unutsaq, indiki dövrümüzdən necə danışa bilərik? Mən bunu beş yaşımda nənəmə dinlə bağlı suallar verəndə öyrəndim. O, həmişə cavab verirdi: əsas məsələ Tanrıya (Tenqriyə) inamdır.

- Bu gün sizi ziyarət edən turistlərlə söhbət zamanı hekayənizi türklərlə başlayıb, rəvan şəkildə erməni məsələsinə keçdiniz. Siz kimin gəlməsindən asılı olmayaraq, həmişə bu mövzunu gündəmə gətirirsiniz?

- Mütləq! Məqsədim həqiqəti çatdırmaqdır.

- Ən çox hansı reaksiya ilə qarşılaşırsınız?

- Təəccüblə. Düzdür, bir dəfə Rusiyadan şərq görünüşlü bir adam mənim əleyhimə danışaraq, məni az qala yalançı kimi göstərməyə çalışdı. Mən ona Ptolemeyin, Qumilyovun, Adjinin əsərlərini oxumağı məsləhət görmüşəm. Baxmayaraq ki, mənim üçün əsas olan kiminsə yazdığı deyil, maddi mədəniyyətdir. Buraya daşlar, petroqliflər, pentaqramlar, oyma, tökmə tamqalar, dəmir alətlər daxildir. Aspirantura və doktoranturalardan daha çox bütün bu maddi mədəniyyət nümunələri onların hansı xalqlar tərəfindən ərsəyə gətirildiyini təsdiqləyir. Soyuq, isti döymə, filiz, hamısı ayağımızın altındadır. Bütün Qafqaz sanki Mendeleyev cədvəlidir, yəni burada metal tökmə işləri aparılıb. Yaxud türklərin paltar tikildiyi parçaya tətbiq etdikləri işarələr. Kişilərin qalxanlarındakı amuletlər, xaçlar qadın geyimlərində də təsvir edilmişdi. Axı, bir türk üçün 4 əsas prinsip var idi ki, onlara əməl olunması türk adlanmaq hüququ verirdi. Bu, ananın, bacının, həyat yoldaşın və qızın müdafiəsidir. Yəni türk kişisi üçün əsas məsələ qadını qoruya bilməsidir. Bacarmasa, lakin əlində qılıncla ölərsə də, həmin şəxs də türkdür. Buna görə də onların geyimlərində bir növ sehr olmalı idi. Buraya amuletlər, xaçlar və ya Tenqri işarəsi daxil idi. Bunlar geyimin bilək, boyun hissələrində, ətəyində olmalı idi. Üstəlik, bərabərqollu xaçların olduğu əlavə kəmər onlara daha da qorunduqları ilə bağlı əminlik verirdi. Bu işarələr vasitəsilə türklərin yaşayış məkanlarını izləyə bilərsiniz.

- Siz sehrdən danışdınız. Sizə elə gəlmirmi ki, bizim İçərişəhər müəyyən mənada sehrlidir?

- Gəlin, ondan başlayaq ki, İçərişəhər şəhər döyüşləri təcrübəsindən istifadə edilərək tikilib. Qərb ölkələrində çox az şəhər düşmən psixologiyası nəzərə alınmaqla tikilib. Bəzi küçələrdə hələ də dəmir ilgəklər qalır. Bunların nəyə lazım olduğunu bilirsinizmi? Ağır darvazaların qapıları onların üzərinə asılmışdı. Düşmənlər qaçıb müəyyən döngədən keçəndə darvazalar arxadan bağlanır, daha sonra qum torbaları ilə dolurmuş. Nəticədə düşmən tələyə düşürdü. Bu, məkanda oriyentasiyanın itirilməsi idi. Hətta indi belə, bakılılar çıxış yolu tapa bilməyib aciz şəkildə küçələrdə gəzirlər. Bu isə qəsdən edilib: əvvəlcə sağa, sonra sola dönməlisən, bu zaman insan naviqasiya qabiliyyətini itirir. Ağıllı, çox ağıllı fikirdir. Bura forştadt, möhkəmləndirilmiş şəhərdir. Dərbənddə, eyni planla qurulmuş şəhərdir. Bu barədə çox yazmışam, hər kəs bununla tanış ola bilər.

- Son vaxtlar şəhərin planının dəyişməsi normal haldır?

- Xeyr, bu cinayətdir. Dünya əhəmiyyətli təbiət qoruğunda şüşə və betondan olan binalar tikilib! Bu ağlasığmazdır! 1977-ci ildən İçərişəhər Tarix-Memarlıq Qoruğu, 1985-ci ildən isə Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu statusuna malikdir. Artıq müstəqillik dövründə Azərbaycan Prezidentinin Sərəncamına uyğun olaraq bərpa işləri istisna olmaqla, bütün tikinti işləri dayandırılıb. Dəfələrlə yazmışam, müraciət etmişəm, televiziyada çıxış etmişəm. Lakin qoruğun ərazisində hələ də müasir beton konstruksiyalar var. Heç olmasa, onlar İçərişəhərin imicinə və quruluşuna üzvi şəkildə uyğun olardılar! Amma yox. Onlar memarlığın bütün ağlabatan qanunlarını pozurlar. Hətta elə yeni tikililər var ki, dar piyada küçəsinin yarısını tutub, yəni qırmızı xətti keçib! Bu isə təkcə Prezidentin sərəncamına əməl edilməməsi deyil, həm də memarlıq qanunvericiliyinin kobud şəkildə pozulmasıdır. Özü də dünya əhəmiyyətli təbiət qoruğunun tam mərkəzində!

- Mir Teymur müəllim, muzey ziyarətçilərinə ölkəmizin son 30 ildə keçdiyi hadisələrlə bağlı konkret nə danışdığınız barədə məlumat verərdiniz.

- Gəlin ondan başlayaq ki, yaşadıqlarımız son 30 illə məhdudlaşmır. Məsələn, hər mənada istedadlı şəxs olan Qriboyedovu götürək. 1724-cü ildə İrəvanın süqutundan və daha sonrakı illərdə Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra nə qədər problemlər başladı. Bunlar məşhur tarixi hadisələrdir, onlar haqqında hər kəs bilir. Amma heç kəs onları xatırlamır. Yad ünsürlərin Rusiya imperiyasının işğal etdiyi torpaqlarda necə məskunlaşdırıldığı barədə məlumat vermək istərdim. Mən sizə bir hekayə danışmaq istəyirəm. SSRİ Cinayət Məcəlləsində çox ciddi bir maddə var idi və bu, “milli zəmində ədavəti qızışdırmağa görə” adlanırdı. Bunun cəzası 5 ildən 7 ilə qədər idi. Beləliklə, 1967-ci ildə bir araya gəlib üç Zaqafqaziya respublikasının rəssamlıq məktəbi tələbələrinin regional sərgisində iştirak etməli idik. Mən qırmızı diploma namizəd idim. Mən, rəssamlıq məktəbinin direktoru Əyyub Məmmədov və daha iki rəssam İrəvana getdik. Hotelə çatan kimi gürcü qrupunun gəlməsini gözləməyə başladılar. İlk öncə mən Əyyub müəllimə dedim ki, rəsmlərin necə asılacağını və digər məsələləri nəzərdən keçirmək üçün sərgi zalına baxmaq lazımdır. Mənə dedi ki, ora gedib özüm baxım, çünki o, rayon partiya komitəsində olmalı idi. Lakin həmin yerə çatanda uzun müddət ərzində qapını açmadılar, hay-küy saldım, təşkilatçılar harasa zəng vurdular, axırda məni içəri buraxdılar. Gördüyüm ilk şey Pikassonun “Gernika” əsərinin plagiatı olan “Soyqırımı” adlı rəsm idi. Bizə ayrılan zala girdim, ətrafa göz gəzdirdim və hotelə qayıtdım. Əyyub müəllimi küçəyə çıxarıb dedim ki, bu sərgidə iştirak edə bilmərik və bunun səbəbini də izah etdim. Təəccübləndi və bunu gözləri ilə görməyə qərar verdi. Sərgi salonuna getdi. Yeri gəlmişkən, orada heç nə çəkməyimə icazə vermədilər, guya sərgi hələ açılmamışdı. Ə.Məmmədov qayıdandan sonra dedi ki, hazırlaşın, geri dönürük. O, müharibədən keçmişdi, kəşfiyyatçı idi! Gürcülər hələ gəlməmişdilər, ona görə də qonaqların şərəfinə verilən ziyafətdə yalnız biz iştirak etdik. Bizdən nə qədər xahiş etsələr də, biz yeməyə, içkilərə toxunmadıq. Partiya və komsomol məmurları boş-boş çıxışlarla tamaşaçılara müraciət edəndən sonra növbə bizə çatdı. Əyyub müəllim bu işi mənə həvalə etdi. Çünki bilirdi ki, mən məlumatlıyam, tarixi yaxşı bilirəm, yaxşı yaddaşım var və bütün hadisələri bir şəkilə birləşdirmişəm. Ona görə də mən ayağa qalxıb dedim ki, biz Azərbaycan nümayəndə heyəti bu sirk tamaşasında iştirakdan imtina edirik. Siz SSRİ Cinayət Məcəlləsini pozursunuz, millətlərarası ədavəti qızışdırırsınız. Hər şeyi izah etdim və bundan sonra getdik. Rezonans doğuran hadisə idi. Bundan xəbər tutan gürcülər gəlməmək qərarına gəldilər. Beləliklə, bu regional sərgi bizim üçün belə başa çatdı.

- Tarix göstərib ki, müharibələr moda, incəsənət və elmə böyük təsir edir. Gənc rəssamların, heykəltaraşların bizim üçün faciəli hadisələri təcəssüm etdirməyə ehtiyacı var? Bu, indi lazımdırmı?

- Şəkil çəkmək, heykəltaraşlıq nümunələri yaratmaq üçün subsidiyalar lazımdır. Hökumət layihələrini nəzərdə tutursunuzsa, indi bu haqda danışmaq tez ola bilər. Azad edilmiş əraziləri yenidən qurmaq və bərpa etmək lazımdır. Amma əsl sənətkarlar həmişə əsərlər yaradır, faciəli keçmişin xatirəsini əks etdirirlər ki, bizim övladlarımız, nəvələrimiz bunu xatırlasınlar. İşğaldan azad edilmiş şəhərlərdə heykəltaraşlarımızın Qarabağa, keçmiş müharibələrə həsr etdiyi əsərlər olmalıdır.

- Sizin “Xocalı” adlı heykəltaraşlıq əsəriniz var.

- Bəli. Lakin onun miqyasının fərqli olmasını – 28 metr olmasını və burada deyil, Xocalının girişində yerləşdirilməsini istərdim. Diqqət etsəniz, bu heykəldə xüsusi dəliklər var. Oradan külək keçən zaman fitə bənzər səs eşidilir. Bu isə psixoloji dillə desək, boşluğu, qorxunu, kədəri və tənhalığı simvolizə edir... Bu, tarixi yaddaşla bağlı məsələyə aiddir. Amma vətənpərvərlik mövzusuna gəlincə, gənclərimizə ənənəvi sənətkarlıq mərkəzi lazımdır. İçərişəhərdə Sənətkarlıq Mərkəzi var. Bu mənim layihəmdir, ictimaiyyətə açıqdır. Gəncləri səfehlikdən, avaralıqdan, fanatizmdən yayındırmaq lazımdır. Baxın, Nardaranda belə bir mərkəz açılıb. Mən demişdim ki, məsələn, şəbəkələri, kəlağayıları, xalçaları, piti qabları ilə tanınan Şəkinin şöhrətini yaşatmaq lazımdır. Ötən əsrin 30-cu illərində Vyanada Şəki saxsı qabları mükafat alıb! Bunlar gürcülərin şərab saxladıqları qvevri kimi iri gil qablardır. Biz isə onların içində düyü, yulaf, müxtəlif məhsullar saxlayırdıq. Onları həm də torpağa basdırırdıq ki, uzun müddətli saxlama zamanı həmin məhsullar xarab olmasın. Bu məqsədlər üçün ikimərtəbəli pis vəziyyətdə olan evdən səkkiz otaqlı Keramika Mərkəzi yaratdım və Şəkidə beynəlxalq simpozium keçirdim. Burada 16 ölkədən rəssamlar iştirak edib. Bu mənim üçün böyük qürur idi. Bizim gözəl sənətkarlarımız var və dünyanın onların işinə heyran olması üçün əlimizdən gələni etməliyik.

- Niyə rəssamlıq, akvarel deyil, məhz bu istiqamət?

- Çünki bu sənətdə ruhumuz, qanımız, təcrübəmiz, adət-ənənələrimiz var. Əsas məsələ məhz budur! Mən bir ay ərzində nal ustalarının simpoziumunu keçirə, gənc oğlanları işə götürə və onlara döymə üsullarını öyrədə bilərəm. Mən sizə keramika öyrədəcəyəm. Hər şeyin arxasında peşəkarlıq olmalıdır. İstər şüşə, istər keramika, istərsə də rəsm olsun, insanlara fırça, çəkic və ya rəndəni əlində düzgün tutmağı öyrətmək lazımdır. Bu, çox vacibdir. Sağlam gələcəyin təməli məhz peşəkarlıqla qoyulur. Özünə, əməyə, sənətə hörmət etmək lazımdır. Beynəlxalq səviyyədə müsabiqələr keçirmək lazımdır. Bu yaxınlarda Xırdalanda, Texniki Universitetdə idim. Bilirsiniz, bundan böyük zövq aldım. Dəhlizlərdə nəsə çəkən, maketləkəsən, planlaşdıran və maketləri yığan oğlan və qızların tamam fərqli simalarını gördüm. Təhsil müəssisəsi belə olmalıdır. Yeri gəlmişkən, burada həmçinin iki qədim sənətkarlıq növü olan xalça və keramika məmulatlarının sərgisi də nümayiş etdirilib.

- Tarix üçün xalçalar, yoxsa keramika daha qiymətlidir?

- Xalça sənətinə hörmətlə yanaşaraq söyləməliyik ki, keramika bütün sənətkarlıqlardan daha vacibdir. Çünki keramika xalqın avtoxtonluğunun sübutudur! Yəni keramika məhsulu hazırlamaq üçün od, su, gil və külək lazımdır. Bu o deməkdir ki, odu necə yandırmağı, burada hansı sudan, hansı gildən istifadə etməyi yaxşı bilmək lazımdır və bunların hamısı bizdə hər yerdə var. Ancaq bunun üçün bu torpaqlarda yaşamaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, ermənilərdə keramika yoxdur.

- Evinizə, Keramika muzeyinə gələnlər kimlərdir? Onlar adi insanlardır, yoxsa peşəkarlar?

- Əllinin əlliyə. Peşəkar rəssamlar da gəlir, amma sadəcə olaraq hobbi kimi maraqlananlar da var. Çox vaxt Keramika muzeyi haqqında məlumatlar oxuyan və ya kimdənsə bu barədə xəbərlər eşidən insanlar gəlir. Məsələn, peşəkarlar işgüzar şəkildə reaksiya verirlər. Bir neçə il əvvəl Beynəlxalq Sibir Keramika Festivalının direktoru Yuri Neupokoyevin dəvəti ilə 15-ci yubiley festivalının münsiflər heyətinə rəhbərlik edirdim.

- Bir az da yüksək mətləblərdən danışaq... Sizə elə gəlmirmi ki, eksperimentlərə həvəsli insanlar çox vaxt incəsənətin qanunlarını pozurlar?

- Tamamilə doğrudur. Mən bu təcrübəçilər sırasına epataj sevgisi olanları da əlavə edə bilərəm. Bütün bunlar rəsm fırıldaqçıları üçün bir bəhanədir. Mən bunu belə görürəm. Baxmayaraq ki, incəsənətin kanonlarını və qanunlarını pozmaq görüntü deyil, əsl spekulyasiyadır. Pikasso bunu belə görüb, deyirlər. Deməli, biliyi, dərinliyi ilə Pikasso olmalı və onun kimi bir neçə məktəbdən keçməlisən. Bəs böyük əsərləri bayağı işlərdən necə ayırd etmək olar? Əslində, rəssam diqqətini adi oxşarlıqlara deyil, başqa şeylərə yönəldir. Böyük bir əsəri dərhal görmək mümkündür.