MALİYYƏ İNNOVASİYALARI ÜÇÜN “QUM QUTUSU”

Azərbaycan maliyyə innovasiyaları üzrə regional lider olmağa can atır. Bu məqsədə nail olmaq üçün ölkənin Mərkəzi Bankı (AMB) bir növ “qum qutusu” yaradıb. Söhbət startapların və maliyyə nəhənglərinin ən çılğın ideyalarını sınaqdan keçirə biləcəyi xüsusi tənzimləmə rejimindən gedir.

“Qum qutusu” (“sandbox”) oyun meydançası deyil, maliyyə innovasiyalarının sınaqdan keçirildiyi, ciddi nəzarətin olduğu mühitdir. Alimlərin yeni materiallar yaratdıqları laboratoriyalar var və bu meydançada maliyyə mühəndisləri yeni alətlər hazırlayır: kriptovalyutalardan tutmuş ən müasir ödəniş sistemlərinə qədər.

Bəs bu, niyə vacibdir? Azərbaycan bir çox başqa ölkələr kimi hər bir vətəndaşın maliyyə xidmətlərindən istifadəsini təmin etmək üçün maliyyə inklüzivliyinə çalışır. İnnovasiya isə bu hədəfə nail olmağın açarıdır, çünki yeni texnologiyalar bu xidmətləri daha əlçatan, rahat və təhlükəsiz edə bilər.

Bu, belə işləyir: startaplar və şirkətlər Mərkəzi Banka müraciət edirlər. İdeya kifayət qədər yeni və perspektivlidirsə, ona yaşıl işıq yandırılır və sonra sınaqlar başlayır. Mərkəzi Bank innovasiyaların maliyyə sisteminə zərər vurmaması üçün bütün prosesi diqqətlə izləyir.

İştirak prosesi və meyarlar

Xüsusi tənzimləmə rejimində iştirak prosesi 5 mərhələdən ibarətdir: rejimin tətbiqi ilə bağlı qərarın qəbulu, müraciətlərin qəbulu və ilkin qiymətləndirilməsi, yekun qiymətləndirmə, sınaqdan keçirilməsi və iştiraka xitam verilməsi. Mərkəzi Bank məhsul innovasiyası üçün bir sıra meyarlar qoyub: onlar yerli bazarda yeni olmalı, maliyyə inklüzivliyini artırmalı, təhlükəsizliyi təmin etməli və real sınaqlara hazır olmalıdırlar. Lakin onların istifadəsi potensial sistem riskləri yaratmamalıdır. Məhsul çirkli pulların yuyulması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi ehtimalını artırmamalıdır. Buna görə də, istifadəçi məlumatlarının məxfiliyinin təmin edilməsi daxil olmaqla risk təhlili aparmaq və onların qarşısını almaq üçün tədbirlər müəyyən etmək lazımdır. Bundan başqa, iştirakçılar məhsulu təhlükəsiz şəkildə təmin etmək üçün kifayət qədər maliyyə və insan resurslarına malik olmalıdırlar.

Bu günə kimi Mərkəzi Banka xüsusi tənzimləmə rejimində iştirak etmək üçün 21 müraciət daxil olub. Tətbiqlər virtual aktivlər, ödəniş xidmətləri və sığorta sahələrində məhsulların sınaqdan keçirilməsinə aiddir. Artıq onların ilkin qiymətləndirilməsinə başlanılıb. Əlavə sənədlər və ya məlumat tələb olunarsa, uzadılma imkanı ilə 20 iş günü çəkir. Daxil olan müraciətlərin sayı bazar iştirakçılarının böyük marağından və innovasiyalara hazırlığından xəbər verir.

Müqavilələr bağlandıqdan sonra məhsullar 12 ay sınaqdan keçiriləcək. Daha sonra onların bazara daxil edilməsi məqsədilə saxlanılıb-saxlanılmaması barədə qərar qəbul ediləcək. Lakin bunun üçün yeni tənzimləmə mexanizmlərinin yaradılması tələb olunur. Əks təqdirdə, layihə bağlanacaq.

Təqdimetmə müddəti bitdiyi üçün “Sandbox” hazırda innovativ məhsullar üçün müraciətləri qəbul etmir. Bəzi ölkələrdə “Sandbox” mərhələlərlə fəaliyyət göstərir və elə ölkələr var ki, onlar innovativ məhsulları sınaqdan keçirmək üçün il boyu açıqdırlar.

Xüsusi tənzimləmə rejiminin tətbiqinin potensial faydaları arasında artan maliyyə inklüzivliyi, istehlakçıların müdafiəsi və maliyyə sisteminə inamın artması yer alır. Həmçinin məhsul və xidmətlərin uğurla sınaqdan keçirilməsinin bütün bazarın sabitliyini və şəffaflığını təmin edəcək yeni normativ-hüquqi bazanın yaradılmasına gətirib çıxaracağı gözlənilir.

Beynəlxalq təcrübə

AMB xüsusi tənzimləmə rejimi hazırlamağı planlaşdırır və gələcəkdə müraciətlərin qəbulu üçün açıq sistemə keçə bilər ki, bu da ona daim yeni məhsul və xidmətləri sınaqdan keçirməyə imkan verəcək. Bu, maliyyə texnologiyalarının daim yenilənməsinə və bazarda innovasiyaların yüksək səviyyədə saxlanılmasına yardım göstərəcək.

İstehlakçılar üçün bu, maliyyə xidmətlərinin daha geniş seçimi, daha rahat ödəniş və investisiya üsulları, ən əsası isə yeni iş yerlərinin yaradılması deməkdir.

Aydındır ki, Azərbaycan bu yolun başlanğıcındadır. Amma artıq bəllidir ki, “qum qutusu” sadəcə təcrübə deyil, ölkəni maliyyə texnologiyaları üzrə regional liderə çevirə biləcək strateji addımdır.

Azərbaycan modeli özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla ümumilikdə beynəlxalq tendensiyalara uyğundur. Lakin gələcək inkişaf üçün digər ölkələrin təcrübəsini öyrənmək və qabaqcıl təcrübələri yerli şəraitə uyğunlaşdırmaq lazımdır.

Bu baxımdan, fintex, blokçeyn və kriptovalyutaya diqqət yetirməklə tənzimləyici “sandbox” tətbiq edən ilk ölkələrdən biri olan Böyük Britaniyanı vurğulaya bilərik. Buraya həm də güclü innovasiya ekosistemi yaradan və dünyanın hər yerindən fintex startaplarını fəal şəkildə cəlb edən Sinqapur daxildir. Bu ölkə rəqəmsal aktivlərin tənzimlənməsi sahəsində ən mütərəqqi yurisdiksiyalardan biridir. Sinqapur “qum qutusu” kriptovalyuta birjalarına nəzarət edilən mühitdə yeni məhsul və xidmətləri sınamaq imkanı verir. İsveçrə isə maliyyə texnologiyalarının tənzimlənməsinə liberal yanaşması və kripto şirkətləri üçün yaxşı şərtlər, o cümlədən bank lisenziyası almaq imkanı ilə tanınır. Avstraliya tənzimləyicilər və özəl sektor arasında əməkdaşlığa diqqət yetirib, BƏƏ isə xarici şirkətlərə cəlbedici şərtlər təklif edərək regional fintex mərkəzi olmağı hədəfləyir.

Kriptovalyutalar diqqət mərkəzindədir

Kriptovalyuta birjaları üçün “qum qutular”ı rəqəmsal aktivlər bazarının inkişafında mühüm rol oynayır. Onlar innovatorlara yeni ideyaları təhlükəsiz mühitdə sınaqdan keçirməyə, tənzimləyicilərə isə risklərə nəzarət etməyə və investorların müdafiəsini təmin etməyə imkan verir.

Təqdim olunan müraciətlər arasında müvafiq layihələr olduğu üçün Azərbaycan Mərkəzi Bankı kriptovalyuta birjalarını sınaqdan keçirməyə hazırlaşır. Hazırda AMB kriptovalyuta bazarının tənzimlənməsi strategiyasının bir hissəsi kimi araşdırmalarını davam etdirir. Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin sədri Taleh Kazımovun da qeyd etdiyi kimi, bununla bağlı qərar gələn il veriləcək: “Azərbaycanda artıq kriptovalyuta ticarəti aparılır və buna görə də bu bazara nəzarət və tənzimləmə zəruridir”.

Kriptovalyuta birjaları üçün “qum qutuları”nın yaradılmasında məqsəd rəqəmsal aktivlər sahəsində yeni texnologiyaların inkişafı və tətbiqi üçün əlverişli mühitin təşkili, həmçinin rəqəmsal aktivlərin ticarəti üçün təhlükəsiz və şəffaf mühit yaratmaqla investorlar üçün riskləri minimuma endirmək, kriptovalyuta birjalarının fəaliyyətini tənzimləməklə maliyyə sisteminin sabitliyini təmin etməkdir. Beynəlxalq təcrübəyə əsasən, “sandbox”da iştirak etmək istəyən kriptovalyutalar ciddi lisenziyalaşdırma və qeydiyyat prosedurundan keçməlidir. Eyni zamanda tənzimləyicilər maliyyə gücünü, komanda təcrübəsini, normativ tələblərə uyğunluğu və effektiv daxili nəzarət sistemlərinin mövcudluğunu qiymətləndirirlər.

“Sandbox” daxilində həyata keçirilən əməliyyat növlərinə də məhdudiyyətlər qoyula bilər. Məsələn, marja ticarətinə və ya törəmə maliyyə alətlərinə qadağa. Müştərilərin rəqəmsal aktivlərə yatıra biləcəyi vəsaitlərin miqdarı da məhduddur.

İstifadəçi məlumatları və vəsaitləri üçün yüksək səviyyəli təhlükəsizliyi təmin etmək üçün kripto mübadiləsi tələb olunur. Buraya çoxamilli autentifikasiyanın məcburi istifadəsi, pul vəsaitlərinin “soyuq pul kisə”lərində saxlanılması, müntəzəm təhlükəsizlik auditlərinin aparılması və çirkli pulların yuyulması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinin qarşısını almaq üçün sistemlərin tətbiqi daxildir.

Qeyd edilən məsələlərlə əlaqədar olaraq, kriptovalyuta birjaları tənzimləyicilərə öz fəaliyyətləri haqqında ətraflı hesabatlar, o cümlədən ticarət həcmi, müştərilərin sayı və maliyyə nəticələri haqqında məlumat təqdim etməlidir. “Sandbox”lar, həmçinin rəqəmsal aktivlərə investisiya ilə bağlı risklər haqqında məlumatın şəffaflığının təmin edilməsi daxil olmaqla istehlakçıların ciddi müdafiəsi tələblərini qoyur.

Beləliklə, “qum qutusu”nun yaradılması və inkişafı ölkənin maliyyə texnologiyaları sahəsində mövqeyinin möhkəmləndirilməsi və beynəlxalq arenada rəqabət qabiliyyətinin artırılması istiqamətində mühüm mərhələdir.