TÜRK SULTANININ ARZUSU

XIX əs­rin or­ta­la­rın­da türk sul­ta­nı Ab­dul Məci­din ar­zu­su var idi - İs­tan­bu­lun Qərb və Şərq his­sə­lə­ri­ni bir­ləş­di­rəcək tu­ne­lin in­şa­sı. O, mə­sə­lə ilə bağlı yer­livə xa­ricimühən­dis­lə­rə müraci­ətet­miş­di. Am­ma o za­man, tə­əssüf ki, bu düşüncə­ni ger­çək­ləş­dir­mək tex­ni­ki ba­xım­dan re­al dey­il­di. Bu, hət­ta sul­tan­la­rın be­lə, ödə­mək iq­ti­da­rın­da ol­ma­dığı ma­liyyə də tə­ləb edir­di. Yal­nız 1,5 əsr so­nra Ab­dul Məci­din həm­və­tən­lə­ri onun ar­zu­su­nu re­al­laş­dır­mağa müvəf­fəq ol­du­lar. Bo­sfor boğa­zı­nın al­tı ilə də­mir yo­lu tu­ne­li in­şa edil­di!..

Lay­i­hə­nin həd­din­dən ar­tıq lo­kal əhə­miyyə­ti­lə ya­na­şı, o, həm də da­ha nə­hə­ng lay­i­hə olan Böyük İpək Yo­lu­nun bər­pa­sın­da vacib bənd­dir.

2013-cü il oktya­b­rın 29-da - Türkiy­ə­nin Cümhu­riyyət bay­ra­mı günü öl­kə rəh­bər­liyi, Azər­baycan, Ya­po­niya, Əf­qa­nı­s­tan, Gürcüstan, Bol­qa­rı­s­tan və Ru­mı­niya hö­ku­mə­ti­nin nümay­ən­də­lə­ri də da­xil ol­maq­la, min­lər­lə in­san Av­ro­pa­nı Asiya ilə bir­ləş­di­rən "Mar­ma­ray" tu­ne­li­nin is­ti­s­ma­ra ve­ril­mə­si mə­ra­si­min­də iş­ti­rak edib­lər. "Əcdad­la­rı­mı­zın əsr ya­rım əv­vəl­ki ar­zu­su ger­çək­ləş­di", - deyə Türkiy­ə­nin baş na­zi­ri Rəcəb Tayyib Ər­doğan bil­di­rib: "Biz bu­nu re­al­laş­dı­ra bil­dik".

Qeyd edək ki, tu­nel­də sı­naq ki­mi av­qust­da hə­rə­kət edən ilk qa­ta­rın süka­nı ar­xa­sı­na məhz Ər­doğan ke­ç­miş­di.

Hə­lə 2004-cü il­də Ya­po­niya Bey­nəl­xalq Əmək­daş­lıq Ban­kı və Av­ro­pa İn­ve­s­ti­siya Ban­kı lay­i­hə­ni ma­liyyə­ləş­dir­məyə ra­zı­lıq ver­dik­dən so­nra iş­lə­rə baş­la­nıl­mış­dı. Ti­kin­ti­ni, əsa­sən, Türkiyə və Ya­po­niya şir­kət­lə­ri­nin yer al­dığı bey­nəl­xalq kon­sor­si­um həy­a­ta ke­çi­rir­di.

"Mar­ma­ray" lay­i­hə­si­nə 76 ki­lo­met­rdən ar­tıq də­mir yo­lu, 37 yer­üstü stan­siya, 3 yerüstü, 4 qa­tar də­y­iş­mə və 8 şə­hə­rə­t­ra­fı vağzal da­xil­dir. Ti­kin­ti­si­nə 5 milyard dol­lar­dan ar­tıq və­sa­i­tin xərclən­diyi də­mir yo­lu­nun uzun­luğu 13,6 ki­lo­met­rdir (Bo­sfor al­tın­da 1,4 ki­lo­metr). Bu yol­la elek­trik və sər­ni­şin qa­tar­la­rı, eləcə də yük va­qon­la­rı hə­rə­kət edəcək. Də­mir yo­lu ilə hər iki də­qi­qə­dən bir qa­tar yo­la düşəcək. Qa­tar­la­rın bir ne­çə də­qi­qə ər­zin­də Bo­sfor boğa­zı­nı  ke­çəcəyi, 103 də­qi­qəyə sər­ni­şin­lə­rin Hal­qa­lı­dan Qəb­zəyə ça­tacaq­la­rı göz­lə­ni­lir. Qeyd edək ki, bu mən­tə­qə­lər İs­tan­bu­lun Av­ro­pa­da­kı və Asiy­a­da­kı ən uc nöq­tə­lə­ri­dir.

Tə­bii ki, tu­nel, ilk növ­bə­də, bu çox­milyon­lu şə­hər­də­ki nəq­liyyat tı­xacı prob­le­mi­ni həll edəcək. İn­diy­ə­dək hər gün, təx­mi­nən, 2 mil­yon in­san Bo­sfor boğa­zın­dan iki yerüstü körpü va­si­tə­si­lə ke­çir. Bu körpülər sürət­lə ar­t­ma­q­da olan nəq­liyyat va­si­tə­si axı­nı­nın öh­də­sin­dən gəl­mək iq­ti­da­rın­da dey­il. Tu­ne­lin fə­a­liyyə­tə baş­la­dığı ilk gündə onun va­si­tə­si­lə boğa­zı ke­çən in­san­la­rın sayı 300 mi­ni ötüb. Hal­bu­ki on­la­rın sayı­nın 200 min ci­va­rın­da olacağı göz­lə­ni­lir­di. Ye­ri gəl­miş­kən, tu­ne­li ke­çən in­san­la­rın bə­zi­lə­ri­nin ba­şı­na göz­lə­nil­məz ha­di­sə gə­lib. Sə­hər sa­at­la­rın­da tu­nel­də elek­trik ener­ji­si kə­si­lib və in­san­lar qa­tar­lar­dan düşə­rək də­mir yo­lu boy­unca piy­a­da  irə­li­lə­mə­li olub­lar. La­kin bir ne­çə də­qi­qə so­nra prob­lem ara­dan qal­dı­rı­lıb və qa­tar­la­rın hə­rə­kə­ti bər­pa olu­nub. Gü­nor­ta sa­at­la­rın­da isə tu­nel­də qa­ta­rın qa­pı­la­rı "ili­şib" və on­la­rın açıl­ma­sı üçün mütə­xəs­sis­lər bir qə­dər ça­lış­ma­lı olub­lar. Hər hal­da, ye­ni nəq­liyyat lay­i­hə­si­nin ilk iş günlə­rin­də bu cür ki­çik qüsur­lar an­la­şı­lan­dır.

Bu­nun­la ya­na­şı, həy­a­ta ke­çi­ri­lən lay­i­hə nə qə­dər nə­hə­ng ol­sa da, ən vaci­bi in­san­la­rın təhlükə­siz­liy­i­dir. Lay­i­hə­çi­lər və in­şa­at­çı­lar id­dia edir­lər ki, tu­ne­lin ti­kin­ti­si za­ma­nı bu mə­sə­lə də­qiq­lik­lə nə­zə­rə alı­nıb. Tu­nel Bo­sfo­run di­bin­də 60 metr də­rin­lik­dən ke­çən, iki­li bo­ru for­ma­sın­da­dır. O, Rix­ter şka­la­sı üz­rə 9 bal gücündə zəl­zə­ləyə da­vam gə­tir­mək iq­ti­da­rın­da­dır. Qeyd edək ki, bu, son də­rəcə vacib mə­qam­dır. Mə­sə­lə on­da­dır ki, cə­mi 20 km uzaq­lı­q­da Şi­ma­li-Ana­do­lu xət­ti ke­çir ki, sey­smo­loq­lar ya­xın 30 il­də bu­ra­da güclü zəl­zə­lə­lə­rin baş ve­rə bi­ləcəy­i­ni söy­ləy­ir­lər.

Da­ha bir ma­raq­lı mə­qam bu lay­i­hə­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sı ilə dün­ya­nın ta­ri­xi ek­s­po­nat­la­rı sı­ra­sı­na da­ha bi­ri­nin əla­və olun­ma­sın­da­dır. Lay­i­hə­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sın­da­kı lə­n­g­i­mə də məhz bu­nun­la bağlı olub. Tu­ne­lin ti­kin­ti­si za­ma­nı qaz­ma­çı­lar Bi­zans dövrünə aid Fe­o­do­siya li­ma­nı­nı aş­kar­layıb­lar. Ora­dan or­ta əsrlə­rə aid 30-dan ar­tıq gə­mi­nin qa­lıq­la­rı ilə ya­na­şı, ar­xe­o­loq­la­rın era­mız­dan əv­vəl VII əs­rə aid et­dik­lə­ri xa­ra­ba­lıq­lar da ta­pı­lıb. Ümu­mi­lik­də qa­zın­tı za­ma­nı 40 min qə­dim əşya aş­kar­la­nıb. YUNESKO ta­pın­tı­la­rın çox qiy­mət­li ol­duğu­nu, on­la­rın Dünya İr­si siy­a­hı­sı­na da­xil edi­lə bi­ləcəy­i­ni bil­di­rib.

Tu­ne­lin açı­lış mə­ra­si­min­də Tür­kiy­ə­nin baş na­zi­ri Rəcəb Tayyib Ər­doğan bil­di­rib ki, "Mar­ma­ray" la­y­i­hə­si Türkiy­ə­də iq­ti­sa­diyya­tın və de­mo­kra­tiy­a­nın in­ki­şa­fı­nın gö­s­tə­rici­si­dir. "Mar­ma­ray" ki­mi qlo­bal lay­i­hə­nin ger­çək­ləş­di­ril­mə­si bir da­ha gö­s­tə­rir ki, öl­kə­də sa­bit­lik sa­y­ə­sin­də cid­di iq­ti­sa­di na­iliyyət­lər əl­də et­mək mümkündür.

Tu­ne­lin is­ti­s­ma­ra ve­ril­mə­sin­dən so­nra İs­tan­bul­da də­mir yo­lu da­şı­ma­la­rı­nın həcmi ümu­mi yük da­şı­ma­la­rı­nın içə­ri­sin­də 20%-dən 28%-ə qal­xıb ki, İs­tan­bul bu gö­s­tə­riciy­lə  To­kio (60%) və Nyu-York­dan (31%) so­nra üçüncü ye­rə yüksəl­mək im­ka­nı əl­də edib. Bo­s­fo­run bir sa­hi­lin­dən di­g­ə­ri­nə get­mək üçün bi­le­tin qiy­mə­ti 2013-cü il­də cə­mi 1 dol­lar ci­va­rın­da­dır.

Lay­i­hə­nin qlo­bal əhə­miyyə­tin­dən da­nı­şar­kən "Mar­ma­ray"ın Av­ro­pa ilə Mər­kə­zi Asiy­a­nı bir­ləş­di­rəcək min­lər­lə ki­lo­metrlik nəq­liyyat si­s­te­mi­nin ya­ra­dıl­ma­sın­da son və tə­məl da­şı olacağı qeyd edil­mə­li­dir. Ar­tıq ona bir qə­dər də po­etik olan ad da fi­kir­lə­şib­lər - Də­­mir İpək Yo­lu. Bu də­mir yo­lu Lon­don­la Pe­ki­ni bir­ləş­di­rəcək və za­man keç­dikcə Trans­si­bir ma­g­i­s­t­ra­lı­na al­ter­na­tiv olacaq. Bu, 2014-cü il­də Ba­kı-Ti­f­lis-Qars (BTQ) də­mir yo­lu­nun is­ti­s­ma­ra ve­ril­mə­sin­dən so­nra ger­çək­lə­şəcək.

Bu dəh­li­zin mak­si­mal ötürü­cülük qa­bi­liyyə­ti il­də 17 milyon ton yük təş­kil edəcək. İl­kin mər­hə­lə­də bu gö­s­tə­rici 1 milyon sər­ni­şin və 6,5 milyon ton yük olacaq. Ba­kı-Ti­f­lis-Qars lay­i­hə­si­nin vacib­liy­i­ni nə­zə­rə alan Azər­baycan lay­i­hə­nin Gürcüstan his­sə­si­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sı­na 775 milyon dol­lar kre­dit ayı­rıb.

BTQ lay­i­hə­si­nə Mər­kə­zi Asiya öl­kə­lə­ri, Əf­qa­nı­s­tan və Çin də ma­raq gö­s­tə­rir. On­lar Qa­ra də­ni­zə­dək uza­nacaq bu nəq­liyyat dəh­li­zi­nə də­niz li­man­la­rı­na qə­dər al­ter­na­tiv yol ki­mi ba­xır­lar. Ötən ilin noy­a­b­rın­da Azər­baycan, Qa­za­xı­s­tan, Gür­cüstan və Türkiyə ara­sın­da TRACECA pro­qra­mı çər­çi­və­sin­də tə­şəbbüs olan SilkWind nəq­liyyat lay­i­hə­si­lə bağlı me­mo­ran­dum im­za­la­nıb. SilkWind dəh­li­zin Azər­baycan seq­men­ti­nə əla­və yüklə­rin cəl­bi­nə im­kan ve­rəcək, re­g­i­on­da xa­rici tica­rət dö­v­riyyə­si­nin həcmi­ni ar­tı­racaq. Bu, Çin­dən, Cə­nub-Şər­qi Asiy­a­dan, Sa­kit Oke­an re­g­i­o­nun­dan gə­ti­ri­lən və ək­si­nə da­şı­nan bey­nəl­xalq tran­zit yüklə­ri­nin bö­yük bir his­sə­si­nin cəl­bi say­ə­sin­də mümkün olacaq. Lay­i­həyə uyğun ola­raq, re­qulyar mul­ti­mo­dal qa­tar 12 gün ər­zin­də 4192 ki­lo­metr mə­sa­fə qət edəcək. "SilkWind lay­i­hə­si­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sın­da vacib ro­lu Ba­kı­da ye­ni bey­nəl­xalq də­niz li­ma­nı, Ba­kı-Ti­f­lis-Qars də­mir yo­lu, Jez­­kaz­qan-Bey­neu, "Mar­ma­ray" su­al­tı də­mir yo­lu tu­ne­li ki­mi nə­hə­ng in­fra­struk­tur lay­i­hə­lə­ri­nin ger­çək­ləş­di­ril­mə­si, hə­m­çi­nin me­mo­ran­du­mu im­za­la­mış öl­kə­lər ara­sın­da­kı hö­ku­mət­lə­ra­ra­sı ra­zı­laş­ma­lar oy­nayır", - deyə lay­i­hə rə­s­mi­lə­ri  bil­di­rir.

Müva­fiq ola­raq Azər­baycan, Gürcüstan, Türkiyə və Mər­kə­zi Asi­y­a­da re­al­laş­dı­rı­lan də­mir yo­lu lay­i­hə­lə­ri da­ha böyük həcmdə yüklə­rin da­şın­ma­sı­na im­kan ve­rəcək, Azər­bayca­nın və ümu­mi­lik­də re­g­i­o­nun tran­zit po­ten­si­a­lı­nı ar­tı­racaq. İs­teh­sal həcmi­ni sürət­lə ar­tı­ran Çin­dən kon­tey­ner yüklə­ri­nin qə­bu­lu im­kan­la­rı da böyük per­spek­tiv­lər vəd edir. 

Böyük İpək Yo­lu­nun özünə­məx­sus da­va­mı olan "Mar­ma­ray" həm də Ba­kı-Ti­f­lis-Qars də­mir yo­lu ma­g­i­s­t­ra­lı üçün trans­av­ro­pa əhə­miyyə­ti da­şıy­acaq. Be­lə­lik­lə, bu iki nə­hə­ng lay­i­hə say­ə­sin­də Böyük İpək Yo­lu­nun bər­pa­sı üçün bütün la­­zı­mi şə­ra­it ya­ran­mış olacaq.