KÜTLƏ ÜÇÜN OLMAYAN ŞƏXSİYYƏT

Qriboyedov adına Tiflis Rus Dram Teatrı növbəti dəfə Bakıya gəldi və Səməd Vurğun adına Teatrın səhnəsində Avtandil Varsimaşvilinin "Xolstomer. Atın əhvalatı" adlı tamaşanı nümayiş etdirdi. İki teatr arasında bu mədəniyyət ənənəsinin kökləri uzaq keçmişə: 1927 və 1928-ci illərə qədər gedir. Həmin vaxt Vladimir Şveytserə (Pessimist) hər iki inqilabi teatra: Bakı Fəhlə Teatrı və Proletkult adına Tiflis satira-aqitteatrını idarə etmək təklif edilib. Coşqun Voldüşkaya (bu cür onu dostları və aktyorlar adlandırırdılar) da haqq qazandırmaq lazımdır - o, əzmkarlıqla bu işə başladı. Yaradıcı qarşılıqlı əlaqələr ideyası sırf sovetinki idi! Və təbii ki, bundan heç nə alınmadı. Çünki Bakı kollektivinin yaradıcılıq prosesini Tiflisdə ola-ola və əksinə, izləmək mümkün deyildi. Amma fakt elə fakt olaraq qalır: bu cür də olub. Və səksən ildən sonra Tiflis Rus Dram Teatrının direktoru mədəni əməkdaşlıq ənənəsini bərpa etməyi təklif edib. Bu təklif Bakı Rus Dram Teatrının direktoru Ədalət Hacıyev tərəfindən eşidilib və dəstəklənib. Və artıq dördüncü ildir ki, teatrlar qastrol səyahətləri ilə mübadilə edirlər. Bakılıların cavab səfəri M. Lermontovun "Maskarad" pyesi əsasında olan tamaşanın nümayişini nəzərdə tutur.

Narahat insanlar haqda

Hə, Avtandil Varsimaşvilinin tamaşası nə haqdadır? Leninqrad böyük dram teatrının sovet keçmişinə, Yevgeni Lebedevin baş rolda oynadığı Georgi Tovstonoqovun "Xolstomer" quruluşuna bizi istiqamətləndirən tamaşa? Lev Tolstoyun əsəri 1975-ci ildə Tovstonoqova və bu gün Varsimaşviliyə nə üçün maraqlıdır?

Bu tamaşanın Leninqrad versiyasında əsas ideya insanın sistemə qarşı mübarizəsi idi. Atın hekayəsi insanın faciəsi kimi göstərilirdi. Qoca və böyük axta at Xolstomer ilxıda digər atlara öz hekayəsini danışır. O, cinsi ayğır idi, lakin cinsində qüsur - xal (ağ ləkəyə) vardı. Lap uşaqlıqdan rənginə görə Xolstomer "ikinci növ" at sayılırdı, halbuki çox sürətli idi.

Varsimaşvili Tolstoyun essesinə müraciət edərək, şəxsiyyət və kütlə arasındakı qarşılıqlı münasibətlər problemini nəzərdən keçirir. Onun Xolstomeri - Valeri Xaryutçenko - dünyada sanki dərisiz yaşayan kimi özünü aparan şəxsiyyətdir. Və dünyada yaranan hər bir dissonans onun qəlbinə minlərlə iynə kimi daxil olur. "Atın hekayəsi". Onun tarixi sadədir. Doğulub, yaşayıb, xoşbəxt olmağa çalışıb. Lakin "hamı" kimi ola bilmədiyinə görə döyülüb və məhv olub. Belələri ilə isə həmişə problemlər olur. Onları sevmirlər. Onlar qıcıqlandırırlar. Onlar həmişə lazımsız olurlar, çünki "hamı" kimi olanlarla müqayisədə mənəvi güclərin və emosiyaların fərqli gərginliyini tələb edir. Xaryutçenkonun Xolstomeri o qədər At deyil, nəinki insandır. Budur o, - at ilxısında biryaşlı dayça: yəhər altında olmayan və yüyənsiz! 

Sağlam, güclü, gözəl, gənc və azad! Bütün ömür qabaqdadır. Və o, xoşbəxtdir, çünki hələ anlamır ki, o, ağ qarğadır. Sonradan isə həyat əzab çəkməyə, itirməyə və yenidən canlanmağa vadar edərək, onu sındırmağa, vəziyyətdən vəziyyətə salmağa başlayacaq. Xaryutçenkonun qəhrəmanı hiddətli və qəddar olmayıb. O, müdrik dözümlülüyün, səbirin və məhəbbətin təzahürüdür. "Onun qocalığı eyni anda aciz və əzəmətli olub", - deyə Tolstoy yazıb, aktyor isə oynayıb. Atların dünyası və insanların dünyası. Varsimaşvili sanki onları bir-birinə qarşı-qarşıya qoyur. Heyvanlar dünyasında güclü qalib gəlir. Amma insanlar dünyasında da eyni qayda işləyir. Quruluşçu onları daim müqayisə edərək, bu dünyaları qarşı-qarşıya qoyur. Qəhrəmanları da qarşı-qarşıya qoyur: Xolstomeri və Serpuxov knyazını (Apollon Kublaşvili). Onların taleləri oxşardı. Xolstomer Milının yanına gedərək, Vazapurixə xəyanət edir. Və Serpuxovluya da Matye zabitlə qaçaraq xəyanət edir. Birisi həyatını mal-qara saxlanılan yerdə bitirir, digəri isə əyyaş, var- dövlətini sərf edən, zavallıdır. Onlar həyatlarının sonunda görüşəcəklər. Və Serpuxovlu öz Xolstomerini tanımayacaq. Xolstomer isə yüksəklikdə və alicənab olacaq. Onu yaxşı həyata ümidindən məhrum edənə, onu şikəstə çevirənə bunu da bağışlayacaq. Və tamaşanın əvvəlində onun ifadəsi yada düşəcək. Orada bizə bildirir ki, nəsil şəcərəsinə əsasən onun adı - İlk Kişidir, Xolstomer isə sadəcə küçə adıdır. 

Başa düşülən olmaq

Bəs, nə üçün Varsimaşvili Tolstoyun nəsrinə müraciət edir? Çünki indi insanların bir-birindən ayrılması, mənəvi dəyərlərinin itirilməsi, əxlaqi dəyərlərin yüzillik özüllərinin dağıldığı vaxtda problemin mahiyyətinə varmaq üçün analitik baxış lazımdır. Ümumi problemə diqqətini artıran baxış. Və tamaşanın tərtibatçısı bunu bacarıb. Formasına görə mənalı və məzmununa görə bütöv olan tamaşa bir daha teatrın rəhbərliyinin mövqeyini sübut edib, yəni teatrın vəzifəsi tamaşaçını əyləndirmək deyil, ona ağlı və ruhu üçün qida verməkdir. Lakin bunun üçün anlaşılmayan və qəbul edilməyən olmaqdan qorxmaq lazım deyil. Teatrın repertuarı rus klassik dramaturgiyasının əsərlərindən ibarətdir. Bu, truppanın yaxşı peşəkar formada qorunmasına gedən yoldur. Və Tiflisin teatr zalına artıq indi qayıtmağa başlayan tamaşaçıya doğru yoldur. İncəsənət növü kimi teatra maraq yenidən yaranır. Teatrı mədəni müəssisə kimi saxlamaq üçün Nikolay Sventitski, demək olar ki, 20 ilini həsr edib; teatr truppasını yaradıcı və peşəkar səviyyədə saxlamaq. Və zaman göstərdi ki, o, bunu bacardı. Ötən ilin dekabr ayında A. Qriboyedov adına Dram Teatrının "Xolstomer. Atın əhvalatı" tamaşası Moskvada "Qızıl pəhləvan" XI Beynəlxalq Teatr Forumunda (Nikolay Burlyayev rəhbərlik edir) "Qızıl pəhləvan" Qran-pri aldı. Valeri Xaryutçenko isə "Qızıl diplom" sahibi oldu. Həmin vaxt tamaşa "Teatral" jurnalı və "Novıye İzvestiya" qəzeti redaksiyasının təsis etdiyi "Teatralın ulduzu" beynəlxalq mükafatının laureatı oldu. Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrının aktyorları cavab qastrolu səfəri ilə 2015-ci ildə Tiflisə yollanacaqlar. Aktyorlar Tiflisdə M. Lermontovun pyesi əsasında Aleksandr Şarovskinin "Maskarad" tamaşasını nümayiş etdirəcəklər. Bu ilin iyun ayında Sergiyev Posadda "Üçlük" birinci beynəlxalq teatr festivalında tamaşa festival jürisinin diplomuna, şəhər hökumətinin diplomuna, habelə "Üçlük" ikonasına layiq görülüb. Ehtimal etmək qalır ki, Qriboyedov səhnəsində artıq "Ər almaq istəyirəm" və "Müsyo Jordan, alim botanik və Məstəli şah dərviş, məşhur cadugar"ı təqdim edən bakılılar, bu dəfə Arbenine versiyası ilə Tiflis tamaşaçısını təəccübləndirəcəklər.