RİSKLİ ƏMƏLİYYAT

Suriyadakı "xəmir"in xeyli su aparacağı çoxdan bəlli idi. Bu, hələ "ərəb baharı"nın yeni-yeni "çiçəklənməyə" başlandığı dövrlərdə birbaşa və ya dolayısı ilə çox deyilirdi. Sonradan Ukrayna münaqişəsinin ən qaynar mərhələsinin yaşandığı dövrdə də bu barədə danışıqlar səngimirdi. Lakin məhz bu il, daha doğrusu, ilin ortalarına yaxın hadisələr kaleydoskop sürəti ilə inkişaf etməyə başladı - neftin qiyməti bir çox ölkələr üçün hissolunacaq dərəcədə ucuzlaşdı. İranın nüvə proqramı ilə bağlı problem sanki bir anda həllini tapdı, Amerika-İsrail münasibətlərində ciddi soyuqluq yarandı, Yəməndə vəziyyət qarışdı, Bəşər Əsəd ordusu təslim olmağın astanasına gəlib çıxdı, Barak Obama Amerika hərbçilərinin Suriya müxalifətçilərini istər İD-dən, istərsə də hökumət qüvvələrindən qorumaq məqsədilə aviasiyadan istifadəsinə razılıq verdi. Nəhayət, Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələrindən Avropaya qaçqın axını başlandı...

Bütün bunlarla yanaşı, sentyabrın 30-dan Rusiya Hərbi Kosmik Qüvvələrinin (HKQ) təyyarələri Suriyada "İslam Dövləti" (İD) terrorçularına qarşı əməliyyata başladı. Ruslar düşmənin hərbi texnikasını, yaraqlıların dağlarda idarə olunması üzrə komanda məntəqələrini, rabitə qovşaqlarını, nəqliyyat vasitələrini, silah anbarlarını, ekstremist təşkilatın silah-sursatını və yanacağını bombalamaqdadırlar. Hərbi əməliyyatlar Rusiya Federasiyası Şurasının ölkə prezidentinə Silahlı Qüvvələrdən xaricdə istifadə etmək icazəsi verməsindən cəmi bir neçə saat sonra başlayıb. Əməliyyatların başlanmasına əsas Suriya Prezidenti Bəşər Əsədin rəsmi müraciəti olub. Kremldən bildirirlər ki, yerüstü əməliyyatlardan söhbət getmir və İD-yə qarşı yalnız Hərbi Hava Qüvvələrindən istifadə olunur. Şəxsi heyətdə isə yalnız zabitlər və müqavilə əsasında xidmət edən könüllülür yer alır.

Hər şey nədən başladı?..

Bu il yayboyu Kreml ərəb dövlətləri, Türkiyə və İsraillə danışıqlar aparıb. Avqustun əvvəlində Rusiyanın Xarici işlər naziri Sergey Lavrov Qətərdə Fars körfəzindən olan həmkarlarına və ABŞ dövlət katibi Con Kerriyə, sanki İD-yə qarşı beynəlxalq koalisiyanın yaradılması ideyasının təqdimatını keçirib. Söhbət Vladimir Putinin sentyabrın 28-də BMT tribunasından açıqladığı və Vaşinqtonun qəbul etmədiyi ideyadan gedir. Rusiya, əlbəttə ki, Amerikanın ideya ilə razılaşmayacağını anlyırdı. Lakin artıq Rusiya silahlarının Suriyaya göndərildiyini gizlətmək mümkün deyildi. Avqustun sonu, sentyabrın əvvəlində bu barədə xəbərlərə mətbuatda daha intensiv rast gəlinməyə başlanmışdı. Təxminən, 1 ay əvvəl Rusiyanın xaricdəki əsas ruporu olan "Russia Today" telekanalı ölkənin Müdafiə Nazirliyindəki mənbəyə istinadən, "rus hərbçilərinin İD-yə qarşı savaşa qoşulmasının gündəmdə olmadığını" bildirirdi. Görünür, məsələ gündəmə yalnız Putinin BMT Baş Assambleyasının tribunasına qalxdığı zaman gəlib. 

Aydındır ki, Suriya məsələsi bir sıra dövlətlərin XİN başçıları səviyyəsində KİV-dən gizli aparılan danışıqlar nəticəsində həllini tapıb. Sadəcə, onun dünyaya bəyan olunması üçün əsas meydan kimi, Baş Assambleya seçilib. Adətən, protokol və deklarativ xarakter daşıyan sessiya bu dəfə bütün dünyanın diqqət mərkəzində idi. Sessiyaya xüsusi səylə hazırlaşan Rusiya əvvəlcədən bütün diqqətləri Putinin edəcəyi çıxışa çəkə bilmişdi. Putin isə Nyu-Yorkdakı çıxışından bir neçə gün əvvəl, müsəlman Yaxın Şərqindəki durumla bağlı mövqeyini açıqlamış, özünü islamın dostu kimi göstərmək üçün, Moskvada Avropanın ən böyük məscidinin açılışını etmişdi. Əsaslı təmir və bərpadan sonra keçirilən açılış mərasiminə müsəlman dünyasının dini və siyasi liderləri də qatılmışdılar.

Müşahidəçilər bildirirdilər ki, Baş Assambleyada yaşanmış Putin-Obama dueli qurumun tarixində ən maraqlı məqamlardan biri olub. Reportyorlar yaşananların ləzzətini çıxarır, prezidentlərin, az qala, hər bir mimikasını lentə köçürməyə çalışırdılar. "Politico" saytının yazdığı kimi, bir məqam intriqanı daha da artırırdı: Putinlə Obama yalnız geosiyasi rəqiblər deyillər. Onların həm də şəxsi olaraq bir-birlərindən xoşu gəlmir. BMT-nin Baş katibi Pan Gi Mun da çalışırdı: o, nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri üçün təşkil olunmuş naharda Putinlə-Obamanı sağında və solunda əyləşdirərək, tost deməyə yollanmışdı. Lakin bütün bunların, sadəcə, tamaşa olduğu məlumdur. Əsas danışıqlar da sonra, qapalı qapılar arxasında keçirilmiş Amerika-Rusiya görüşündə baş tutub. Məsələnin məğzi ondan ibarətdir ki, hər iki tərəf Suriya böhranının həllinin vacibliyini qəbul edir. Sadəcə, onların bu həll yoluna, problemin yaranma səbəblərinə baxışları fərqlidir. Ruslar amerikalılara bir sual ünvanlayır: "Sizin məqsədiniz İD-ni məhv etməkdir, yoxsa Əsədi?". Amerikalılar isə ruslara belə bir sual ünvanlayır: "Siz İD-ni məhv etməyə çalışırsınız, yoxsa Əsədi xilas etməyə?". Maraqlıdır ki, bütün bunlarla yanaşı, hər iki tərəf beynəlxalq hüquqdan danışır. Obama Əsədin diktator olduğunu, öz vətəndaşlarının fundamental hüquqlarını pozduğunu deyir, bu səbəbdən, onun xilasını yolverilməz sayır. Moskva isə Rusiyanın Suriyadakı əməliyyatlarda "iştirakının beynəlxalq hüquqa əsasən, Suriya prezidentinin rəsmi müraciəti əsasında həyata keçirildiyini" bildirir. Bu zaman Moskva Əsədin hələ ki, Suriyanın legitim prezidenti olduğuna diqqət çəkir. ABŞ-ın başçılıq etdiyi koalisiyanın İD-yə qarşı apadığı əməliyyatlara isə nə Suriya hökuməti, nə də BMT TŞ sanksiya verib.

Bununla yanaşı, Kreml iddiaları və ya xarici siyasi hədəfləri üzündən deyil, sırf milli maraqları baxımından hərəkət etdiyini bildirir. Bu mənada, rusların Suriyada başladıqları əməliyyatlar İD-yə üz tutan MDB ölkələri vətəndaşlarının sayının getdikcə artmasından, həmçinin Mərkəzi Asiya tərəfdən mümkün təhlükələrdən qaynaqlanır. Yeri gəlmişkən, İD ilə yanaşı, son zamanlar Əfqanıstanda taliblərin fəallığı da artıb. Beləliklə, Rusiyaya bütün təhlükələrin öhdəsindən sərhədlərindən uzaqda gəlmək daha çox sərf edir. Bu, şübhə doğurmur və əməliyyatlar başlayıb.

Məsələ başqadır: Vaşinqton və Moskva Nyu-Yorkda razılığa gəliblər, yoxsa Yaxın Şərq üzərində təyyarələrinin toqquşmasının bütün dünyanı cəhənnəmə çevirə biləcəyini anladıqları üçün, sadəcə, bir-birlərini məlumatlandırıblar? "Hesab edirəm ki, prezident Obama Putinin demək istədiklərini eşitdi", - deyə Lavrov danışıqlardan sonrakı açıqlamasında bildirib. Şübhəsiz, Putin də Obamanın ona demək istədiklərini eşidib. Pentaqonla Rusiya Müdafiə Nazirliyi arasında birbaşa kanalın yaradılması bu fikri təsdiqləyir. Məlumatda bildirilir ki, kanal Rusiya hərbçiləri ilə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiya arasında münaqişənin önlənməsi üçün yaradılıb. Bundan başqa, Bağdadda İD ilə mübarizədə informasiya mübadiləsi mərkəzi də işə başlayıb. O, Rusiya, Suriya, İraq və İran hərbçilərinin iştirakı ilə fəaliyyət göstərir və bu, hər halda, amerikalıların razılığı ilə baş verib.

Yeni "Əfqan?"

Maraqlıdır ki, Rusiyanın bombardmana başlamasından bir neçə saat sonra, ABŞ-ın dövlət katibi Con Kerri CNN telekanalına müsahibəsində gözlənilməz bəyanatla çıxış edib. Onun sözlərinə görə, "Vaşinqton Suriyada hakimiyyətin yüngül şəkildə ötürülməsi"nə qarşı deyil və Bəşər Əsədin dərhal istefa verməsini tələb etmir. Bu, həqiqətən də ABŞ-ın ritorikasında gözlənilməz dəyişiklikdir. Kerri Rusiyanın Suriya münaqişəsinin həllinə cəlbinin ABŞ üçün "imkan" olduğunu da bildirib. Bunun fonunda amerikalı, həmçinin rusiyalı ekspertlər arasında bir versiya daha populyardır: Rusiya Suriyada heç də gücünü nümayiş etdirmir, əslində o, ABŞ-ın toruna düşüb. Belə düşünən ekspertlər hesab edirlər ki, Rusiyanın neftin ucuzlaşması və sanksiyalarla üzləşdiyi bir şəraitdə, sərhədlərindən kənarda hərbi münaqişəyə cəlb olunması məhz onun üçün qurulmuş tələ ola bilər və sonda, Suriyanın Moskva üçün ikinci Əfqanıstana çevriləcəyi istisna deyil. Amerikalar isə bu arada öz strategiyaları barədə böyük təntənə ilə danışırlar: biz regionu tərk etmək istəyirdik, oraya qoşun yeritməmək üçün yollar axtarırdıq və sonda bu yolu tapdıq - indi bizim əvəzimizə Rusiya özünü oda vuracaq, sonrasına isə baxarıq...

Lakin Suriyada söhbət, sadəcə, vətəndaş müharibəsindən, ənənəvi hakimiyyət-müxalifət savaşından getmir. Orada hər kəsə düşmən olan üçüncü qüvvə də var və bütün həngamə məhz onun ətrafında baş verir. Bu baxımdan, belə çıxır ki, ABŞ ya Rusiyanın reaksiya göstərmək məcburiyyətində qalacağı təhlükəni bilərəkdən yaradıb, ya da mövcud təhlükədən ustalıqla istifadə edib. Putinin bunu anlayıb-anlamadığı bəlli deyil. Lakin o, BMT-nin tribunasından səsləndirdiyi bəyanatında bildirib ki, terrorçuları primitiv səfeh hesab etmək qorxuludur və hələlik kimin-kimdən istifadə etdiyi bilinmir. Suriya məsələsində naməlum olan məqamlar həqiqətən çoxdur. Hər halda, baş verənlərə diqqətlə nəzər saldıqda, belə təəssürat yaranır ki, İD-nin mövcudluğu hər kəsə sərf edir. ABŞ məhz bu təşkilatın köməyi ilə çoxdan sevdiyi (hər halda, başqaları belə düşünürlər) vəziyyətlə üz-üzə qalıb - idarəolunan xaos. Beləliklə, amerikalılar məqsədlərinə nail olurlar və indi onlar Rusiyanı da tələyə sala biliblər. Digər tərəfdən, Rusiya İD-nin köməyi ilə Suriyaya legitim şəkildə girmək imkanı qazanıb. İndi o, guya Əsədi, Suriyanı və bütünlükdə, Yaxın Şərqi terrorçulardan xilas etməyə çalışdığını göstərir. Əslində, Moskva bununla Aralıq dənizi regionunda özü üçün güclü meydan yaradır, xaricdəki yeganə dəniz bazasını xilas edir və bununla da Rusiya Donanmasının Qara dənizdə "dustaq" qalmamasını təmin edir.

Bundan başqa, Əsədin rəhbərlik etdiyi Suriyanın "itirilməsi" Qətərə bu ölkənin ərazisi ilə Türkiyəyə və ya Yunanıstana birbaşa qaz kəməri çəkmək imkanı yaradacaq. Qətər artıq indi Aİ bazarlarının əsas tədarükçülərindən biridir. Bunun "Qazprom"a necə baha başa gələ biləcəyini söyləmək belə, artıq olardı. Moskvanın Qərblə Ukrayna böhranı ilə bağlı danışıqlarda "stavkanı" artırması da istisna deyil.

Putin riskli oyun oynayır. Bəs amerikalılar da bu cür oynamağa qərar versələr? Amerika tələsi ilə bağlı versiya həqiqət deyilsə, onda belə çıxır ki, artıq "axsaq ördək" adlandırılan Obama administrasiyası Suriyada aşkar qətiyyətsizlik göstərib. ABŞ-da artıq seçki marafonu start götürüb və bu yarışın iştirakçıları arasında hazırkı şəraitdə Obamadan daha cəsarətli qərarlar verə biləcək şəxslər kifayət qədərdir. Barak Obamanın özü də Nyu-Yorkdakı çıxışı zamanı bildirib ki, lazım gələcəyi təqdirdə, ABŞ dostlarına dəstəyi əsirgəməyəcək. 

Qorxulu siqnallar isə artıq Rusiyanın ilk zərbələrindən sonra ortaya çıxıb. "Wall Street Journal" və bir sıra digər KİV Amerikadakı, o cümlədən Pentaqondakı mənbələrə istinadən, Rusiya təyyarələrinin yalnız İD-nin mövqelərini yox, qiyamçıların (o cümlədən, MKİ təlimatçılarının rəhbərliyi ilə hazırlıq keçmiş döyüşçülərin) nəzarətində olan əraziləri də bombaladığına dair məlumatlar yayıb. ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Türkiyə, Qətər və Səudiyyə Ərəbistanı Rusiyanın Suriya münaqişəsinə müdaxiləsindən "birgə narahatlıq"larını ifadə ediblər. Onlar Rusiya aviasiyasının, xüsusilə Hama, Homs və İdlib rayonlarına endirdiyi zərbələrdən narahatlıq keçirirlər. Moskva isə Amerikadan hava əməliyyatları üçün təmiz səmanın təmin olunmasını, Amerika hərbi təyyarələrinin oradan çıxarılmasını tələb edib. ABŞ, əlbəttə ki, bu tələblərə əməl etmək fikrində deyil və elə həmin gün Amerika təyyarələri İD-nin Hələbdəki mövqelərinə zərbələr endirib. Doğrudur, ABŞ və Rusiya terrorçuların mövqelərinin bombardmanı zamanı bir-birlərinə mane olmamaları üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz rabitə kanalı vasitəsilə əlaqə saxlayırlar. Yəni onların arasında müəyyən koordinasiya var. Lakin Rusiya-ABŞ toqquşması təhlükəsi qalmaqdadır. Söhbət yalnız səmada toqquşmadan yox, yerdə də yol verilə biləcək yanlışlıqlardan gedir. Moskva əməliyyata başladığı ilk gündən dinc insanların ölümünə səbəb olmaqda günahlandırılıb. Məsələyə dərhal münasibət bildirən Rusiya XİN bunu "informasiya müharibəsi" adlandırıb. Amma bu "dinc sakin"in yerində hər an hansısa amerikalı təlimatçı və ya məsləhətçi də ola bilər...

Ümumiyyətlə, Rusiya Suriyada bir çox problemlə üzləşəcək və ABŞ istədiyi təqdirdə, bu işə "öz töhfəsini" verəcək. Kerri CNN telekanalına sentyabrın 30-da verdiyi müsahibəsində bildirib ki, Moskva Bəşər Əsədin Ələvi hakimiyyətinə dəstəyi davam etdirərsə, Yaxın Şərq ölkələri ilə problemlər yaşayacaq. O, fikrini həmin ölkələrin əksəriyyətində sünni əhalinin çoxluq təşkil etməsi ilə əsaslandırıb. Kerri hesab edir ki, bu halda, Rusiya cihadçıların da hədəfinə çevrilə bilər. Yeri gəlmişkən, "The New York Times" bundan cəmi bir sutka sonra, Suriyanın "Ceyş əl-islam" ("İslam ordusu") qruplaşmasının Rusiyaya müharibə elan etdiyinə dair məlumat yayıb. Qəzetin yazdığına görə, bu qruplaşma Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən maliyyələşdirilir. Bu yerdə o da qeyd olunur ki, İD-nin fundamental müxalifəti 2013-cü ilin payızında Suriyada məhz ər-Riyadın təşəbbüsü ilə yaradılıb. İndi o, həm İD-yə, həm də Əsədə qarşı mübarizə aparır.

Bu arada, Səudiyyə Ərəbistanının BMT-dəki daimi nümayəndəsi Abdulla əl-Muallimi Baş Assambleyadakı çıxşında Moskvadan bombardmanların dayandırılmasını tələb edib. O, Rusiya təyyarələrinin dinc əhalini bombaladığını bildirib.

Bəs İD-nin mövqelərinə, hətta güclü hava zərbələri terrorçuların zərərsizləşdirilməsi üçün kifayət edəcəkmi? Rusiya mətbuatının özü bu sualın cavabını axtararkən, Putinin bir müddət əvvəl Misirin "əl-Əhram" qəzetinə müsahibəsində səsləndirdiyi fikri xatırladır: Kremlin saytında da dərc olunmuş müsahibədə Putin yalnız hava zərbələri ilə terror təhlükəsinin aradan qaldırılmasının mümkün olmadığını bildirmişdi. İndi isə o, Suriyada yerüstü əməliyyatların keçirilməyəcəyini deyir. Hər halda, İD ilə mübarizənin uğurlu olması üçün onun maliyyə mənbələri qapadılmalıdır. Bunun üçün isə yerlərdə effektiv fəaliyyət tələb olunur. Bundan başqa, İD yalnız Suriyada yox, məsələn, həm də İran ərazisində məskunlaşıb. Yenə də hər şey Rusiyanın yekun hədəflərindən və imkanlarından, bu işdə onun müttəfiqlərinin olub-olmayacağından, həmçinin ABŞ-ın dostlarını qorumaq üçün nə qədər uzağa getməyə hazır olmasından asılıdır.