DÜZGÜN YANAŞMA

Dünya maliyyə sistemi son on ildə güclü şəkildə sarsılmaqdadır və heç də hər ölkə ağır borc yükü altına düşmədən, ağır dövrlərdən tam ötüşə bilmir. Borclunun klassik nümunəsi kimi 2004-cü ildə yay Olimpiya Oyunlarının keçirilməsindən sonra ağır maliyyə vəziyyətinə düşən Yunanıstan rəhbərliyini göstərmək olar. Son on il ərzində yunan xalqı ağır borc yükü daşıyır, yunan hökuməti isə çətin maliyyə vəziyyətindən çıxış yolu tapmayaraq, kaleydoskopdakı kimi dəyişir. Dünya böhranının qarşısını almaq tədbirlərindən biri ayrı-ayrı dövlət fondlarında toplanmış ehtiyatların olmasıdır. Əslində, ölkə rəhbərliyinin suveren fondlar yaratmasını əldə edilən gəlirlərin istifadəsində düzgün yanaşma hesab etmək olar. Unutmaq lazım deyil ki, ev təsərrüfatı və ya dövlətin səviyyəsindən asılı olmayaraq, maliyyə vəsaitlərinin nə dərəcədə səmərəli xərclənməsindən sizin gələcəkdə hansı kateqoriyaya - kreditor və ya borclu - aid olacağınız asılıdır. Suveren fondların yaradılması tendensiyası məhz XXI əsrin başlaması ilə fəallaşdı. Hərçənd ilk suveren fond ehtimala görə 1953-cü ildə təsis edilib, mövcud fondların 65%-i isə 2000-ci ildən sonra təşkil edilib. Bununla belə, yaranan klişeyə baxmayaraq, heç də hər fond neft hasil edən ölkələr tərəfindən yaradılmayıb. 

Bu gün, təxminən, 70-dən artıq suveren fond fəaliyyət göstərir ki, onlar 7 trln. dollar səviyyəsində toplanmış maliyyə resursları ilə əməliyyat aparırlar. Bu vəsaitin 4,1 trln. dolları neft və qaz gəlirləri hesabına yaranıb. Qalan digər hallarda isə suveren fondların formalaşması üçün mənbələr qismində pensiya yığımları, habelə Sinqapurda olduğu kimi özəlləşdirmədən əldə olunan vəsaitlər çıxış edirlər.

Coğrafi yerləşməsinə görə fondlar əsasən Asiya (resursların ümumi həcminin 41,8%-i), Yaxın Şərq (36,5%) və Avropada (17,3%), qalanları isə Şimali və Cənubi Amerikada, həmçinin Afrikada cəmləşib. Aparıcı suveren fondlar sırasında Norveçin Dövlət Pensiya Fondunu (882 mlrd. dollar), Abu-Dabinin (BƏƏ) İnvestisiya Fondunu (773 mlrd. dollar) və Çin İnvestisiya Korporasiyasını (747 mlrd. dollar) qeyd etmək olar. Təyinatına görə suveren fondlara üç əsas məsələ daxildir: makroiqtisadi sabitlik, yığımlar və pensiya ehtiyatları. Suveren fondlar qoyulan vəzifələrə (tapşırıqlara) uyğun, bir qayda olaraq, öz vəsaitlərini uzunmüddətli alətlərə yerləşdirilən yüksəkgəlirli aktivlərdən tutmuş qısamüddətli alətlərə yerləşdirilmiş ani likvidli daha az gəlirli aktivlərə qədər yerləşdirirlər. Bununla bərabər, suveren fond nə qədər möhkəm olarsa, investisiya portfelinin yerləşdirilməsindən daha yüksək dividendlər almaq üçün onun rəhbərliyi daha çox riski öz üzərinə götürə bilər. Bunu Norveç suveren fondunun yatırım strukturu üzrə izləmək mümkündür. Onun vəsaitləri səhmlərdə - 61%, sabit gəliri olan qiymətli kağızlarda 27% və daşınmaz əmlakda - 2% yerləşdirilib. Əlbəttə, dünya bazarlarında neftin qiymətinin düşməsi əsas yığımları neft və təbii qazın ixracı hesabına baş verən suveren fondlara son dərəcə mənfi təsir göstərəcək. Məsələn, 2008-ci ilin 1 fevral tarixində vəsaitlərinin həcmi 32 mlrd. dollar olan Rusiya Federasiyasının Milli Rifah Fondu (MRF) yaradılıb. 2011-ci ilin may ayında onun vəsaitlərinin maksimal həcmi 94, 34 mlrd. dollara çatıb. Bununla belə, 2014-cü ilin iyul ayında neftin qiymətinin düşmə mərhələsinin başlanğıcına MRF 85 mlrd. dollar ehtiyatla yaxınlaşdı. Lakin neftin qiymətinin aktiv düşməsi dövrü ehtiyat fondunun həcminə mənfi təsir göstərdi - 2015-ci il 1 noyabr tarixinə MRF-in ehtiyatlarının həcmi 73,45 mlrd. dollar təşkil edib. Azərbaycan öz suveren fondunun vəsaitlərinin kəskin azalmasına imkan vermədi. Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərinin həcmi öz maksimum həcminə 2014-cü ildə - 37,1 mlrd. dollara çatdı. Cari ilin üç rübünün nəticələrinə əsasən, bu, 34, 738 mlrd. dollara düşüb.

Aydındır ki, fevral devalvasiyasından sonra əsas zərbə Mərkəzi Banka dəyib. Onun ehtiyatları ilin əvvəlindən 6,924 mlrd. dollar azalıb və 2015-ci il 1 noyabr tarixinə 6,834 dollar təşkil edib. Lakin makroiqtisadi sabitliyin təmin olunmasına dair əsas tapşırıqları ARDNF uğurla yerinə yetirməyə davam edir. Məhz ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertlər sayəsində son illər iri infrastruktur layihələrin reallaşması təmin olunub. 2003-cü ildən transfertlərin həcmi 61,4 mlrd. dollar təşkil edib. Lakin xammal bazarlarında vəziyyətin pisləşməsi nəzərə alınmaqla - xüsusən neftin qiymətinin düşməsi - hökumət ARDNF-in vəsaitlərinin istifadə olunma siyasətini yenidən nəzərdən keçirdi. 2016-cı ildə dövlət büdcəsindən transfertlərin həcmi 6 mlrd. manat nəzərdə tutulub. Bu isə 2015-ci ilin göstəricisindən 40% azdır. Nəticədə, ARDNF 2016-cı ilin nəticələrinə görə vəsaitlərin həcmini cari səviyyədə saxlamağı planlaşdırır. Və investisiya portfelinin yaxşılaşdırılması imkanları ilə birgə bu, cari şərtlərdə əsas məqsəd hesab olunur. 2011-ci ilə qədər ARDNF-in aktivləri dollar, avro və funtda yerləşdirilirdi. 2010-cu ilin nəticələrinə görə, ARDNF-in investisiya portfeli 22,677 mlrd. dollar təşkil etmişdi. Bu vəsaitin 53,41%-i dollarda, 41,43%-i avroda və 5,16%-i isə funt-sterlinqdə yerləşdirilmişdi. Artıq 2011-ci ildə ARDNF-də investisiya strategiyası dəyişildi - fond həm valyuta portfeli və yatırım coğrafiyasını genişləndirmək, həm də təkcə sabit gəlirli qiymətli kağızlara deyil, səhmlərə, daşınmaz əmlaka, qızıla da investisiya yatırmaq imkanları əldə etdi. Hərçənd bu vəziyyətdə investisiya siyasətinə uyğun olaraq minimum reytinqi "A" olan ölkələrin valyutalarına məhdudiyyət qoyulub. Bu şəkildə hazırda ARDNF-in aktivlərinin 47,8%-i ABŞ dolları, 35,9%-i avro, 5,0% - funt-sterlinq, 0,5% - Avstraliya dolları, 1,0% - türk lirəsi, 1,4% - Rusiya rublu, 1,2% - Koreya vonı, 1,4 - Çin yuanı, 1,5% - Yaponiya yeni, 1,1% - başqa valyutalar və 3,2% - qızıl təşkil edir. ARDNF-in aktivlərinin yerləşmə coğrafiyası da xeyli genişlənib: 57,54% - Avropa ölkələrində, 22,65% - Şimali Amerikada, 3,71% - Avstraliyada, 11,12% - Asiya- Sakit Okean regionu, 0,85% - Yaxın Şərq, 0,99 % - Cənubi Amerika, 3,13% - beynəlxalq maliyyə agentlikləri, 0,01% - Afrikada. Vəsaitlərin yerləşdirilmə növləri üzrə aktivlərin strukturuna görə əsas yeri sabit gəliri olan qiymətli kağızlar tutur (81,6%). Lakin artıq səhm, qızıl, daşınmaz əmlaka yatırımlar xeyli artıb (qrafik 1). ARDNF-in investisiya portfelinin nəzərəçarpacaq hissəsini dövlət istiqrazlarında saxlamağa məcbur olduğunu sezmək çətin deyil. Onların gəlirliliyi son dərəcə aşağı səviyyədədir, lakin onlar həm də yüksək likvidliyə malikdirlər. Yeri gəlmişkən, fondun investisiya portfelinin 30,8 faizi 1 ilədək 28,3 faizi 1-3 ilədək, 15 faizi 3-5 ilədək, 9,2 faizi 5 ildən yuxarı müddətə, 16,7 faiz vəsait isə daşınmaz əmlak, səhm və qızıla yerləşdirilib. Vəsaitlərin məhz, təxminən, üçdə birinin qısamüddətli aktivlərdə (1 ilə qədər) saxlanılması xarici bazarlarda vəziyyətin pisləşməsinə və qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsinə reaksiya vermək üçün geniş imkanlar təmin edir. Yəni neftin qiyməti kəskin düşəcəyi halda ARDNF 10 mlrd. dollardan artıq həcmdə aktivlərini çıxara bilər. Bununla belə, 2016-cı ildə neftin qiyməti ölkənin büdcəsində proqnozlaşdırılan (1 barel 50 dollar) göstəricini aşa və müvafiq olaraq ARDNF-in aktivləri də arta bilər. Bununla bərabər, ARDNF-də daha perspektivli yatırım daşınmaz əmlaka qoyulan investisiyanı hesab etmək olar. Belə ki, kirayə pulunu almaqdan savayı, alınan daşınmaz əmlakın qiymətinin artım tendensiyası da tamamilə mümkündür. Daha bir perspektivli istiqamət fərdi səhmlərin əldə olunmasını hesab etmək olar. ARDNF bu addımı maliyyə resurslarının artması, habelə dünyada makroiqtisadi vəziyyət yaxşılaşacağı təqdirdə, uzunmüddətli perspektivdə ata bilər. Bu, Azərbaycan hökumətinin daha riskli maliyyə alətlərinin - daşınmaz əmlak, yerləşdirilən səhmlərin dividendlərinin artırılması üçün fərdi səhmlərin üstünlük təşkil etdiyi cari investisiya portfelinin strukturunun növbəti dəyişikliklər qəbul etməsi üçün təkan ola bilər. Suveren fondun düzgün idarə edilməsi milli iqtisadiyyatı təkcə maliyyə sarsıntılarından qorumayacaq, həm də gələcək nəsillər üçün inkişafını tam təmin edəcək.