İNDİKATORDAN ALƏTƏ

Bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində iqtisadi ictimaiyyətin diqqəti mərkəzi bankların uçot dərəcələri ilə bağlı qərarlarına yönəlib. Onlar maliyyə bazarına təsir etmək üçün ən təsirli vasitələrdən biridir. Nəticədə, onun vasitəsilə bütün iqtisadiyyata təsir göstərilir.

Böhran zamanı uçot dərəcəsi, xüsusən də indiki dövrdə, inflyasiya proseslərinin qarşısını almaq üçün çox mühüm məsələyə çevrilir. Digər tərəfdən bu, qısamüddətli perspektivdə iqtisadiyyatda mümkün dəyişikliklərlə bağlı iş dünyası üçün bir növ indikator və ismarışdır.

Bu mənada ölkəmizdə son vaxtlara qədər Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) uçot dərəcəsi ilə bağlı qəbul etdiyi qərarlar məhz belə informativ xarakter daşıyırdı. Lakin bu ilin sentyabrından ölkənin əsas bankı bu məsələ ilə bağlı siyasətini bir qədər dəyişmək və məzənnə dəyişikliklərinin bazar proseslərinə qismən də olsa təsirinə nail olmaq qərarına gəlib. Azərbaycan Mərkəzi Bankının sədri Taleh Kazımov mətbuat konfransında məqsədə nail olunduğunu və Azərbaycanda ilk dəfə olaraq uçot dərəcəsinin indikatordan real alətə çevrildiyini bildirib.

Əsas amil

Məlum olduğu kimi, mərkəzi bankların kommersiya banklarına verdiyi kreditlərin faizi məhz uçot dərəcəsinə əsasən müəyyən olunur. Kommersiya bankları isə bu kreditləri müştəriləri arasında bölüşdürür. Əlbəttə, onlar kreditləri daha yüksək faizlə verir. Əksər hallarda bu göstərici iqtisadiyyatın hazırkı vəziyyətinin səbəbi deyil, nəticəsidir. Məsələn, bundan inflyasiya proseslərini dayandırmaq üçün istifadə edilə bilər. Sxem sadədir: mərkəzi bank uçot dərəcəsini aşağı salır və nəticədə, banklar da belə addım atır. Biznes və əhali daha çox kredit götürür, likvidlik, yəni tədavüldə olan real pulun miqdarı artır. Bu isə istehlakın həcminə təsir edir, satıcıları daha yüksək qiymətə məhsul/xidmət satmağa stimullaşdırır. Müvafiq olaraq, istehlak bazarına mənfi təsir göstərən, qiymətlərin anomal yüksək artımına səbəb olan hadisələr baş verərsə, mərkəzi bank əks-qərar qəbul edir. O, uçot dərəcəsini artırmaqla inflyasiya üzərində müəyyən məhdudlaşdırıcı təsirə nail ola bilər. İndiki şəraitdə, demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə mərkəzi banklar uçot dərəcəsini artırır. Burada fərq bəlkə də, yalnız uçot dərəcəsinin artması ilə bağlıdır.

ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi (FED), Avropa Mərkəzi Bankı və onların digər əsas “həmkarları” uzun müddətdir ki, inflyasiyanın qarşısını almaq üçün əsas kozırdan istifadə edir. “Bloomberg”in məlumatına əsasən, son 40 ildəki ən yüksək inflyasiya fonunda mərkəzi banklar iqtisadi yavaşlama və hətta resessiya təhlükəsinə baxmayaraq, faiz dərəcələrini xeyli artırır. İlin əvvəlindən artıq 90-dan çox ölkədə uçot dərəcəsi artırılıb. Üstəlik, bu ölkələrin yarısında tənzimləyicilər kəskin artıma gedib: uçot dərəcəsini bir anda 75 baza bəndi və ya daha çox artırıb. Bəzi mərkəzi banklar bunu bir neçə dəfə edib. Bütün bunlar monetar-kredit siyasətində son 15 ilin ən genişmiqyaslı sərtləşdirilməsinə dair həyata keçirilən tədbirlərdir. Bu mənada istisna olan ölkələr arasında ən parlaq nümunə Türkiyədir. Rekord səviyyədə yüksək inflyasiyaya və yerli valyutanın ucuzlaşmasına baxmayaraq, Türkiyə Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini aşağı salır. Bu, Türkiyə hakimiyyətinin qiymət artımına və milli iqtisadiyyatın sabitliyinə təsiri ilə bağlı alternativ iqtisadi nəzəriyyəyə meyil etməsi ilə izah olunur.

Effektin gücləndirilməsi

Amma bütün bu “təsir” məqamları uzun illər ərzində Azərbaycan üçün aktual deyildi: bank bazarındakı obyektiv vəziyyət Mərkəzi Bankın faiz dərəcəsi ilə kommersiya bankları arasında birbaşa əlaqəyə nail olmağa imkan vermirdi. Sonuncular ölkənin əsas bankından kredit götürməyə o qədər də həvəsli deyillər. Belə ki, faiz dərəcəsi nə qədər aşağı olsa da, AMB-dən kredit xəttinin verilməsi şərtləri kifayət qədər sərtdir və bu məqsədlə təsirli təminat-girov bazası tələb olunur. Bu şərtləri isə yalnız ölkədəki böyük banklar yerinə yetirə bilər. Amma onların hazırda əlavə pul vəsaitinə ciddi ehtiyacı yoxdur. Buna görə də qeyd etdiyimiz kimi, bizdə uçot dərəcəsi daha çox indikativ, bazara bir növ ismarış xarakteri daşıyır.

Amma bu ilin sentyabrından Taleh Kazımovun AMB-nin İdarə Heyətinin rəhbəri təyin olunmasından bir neçə ay sonra Mərkəzi Bank pul siyasəti alətlərinin yeni konsepsiyasının tətbiqini elan edib. Buraya sterilizasiya məqsədi ilə 7 gün müddətinə repo əməliyyatı daxildir. Bu zaman faizlər faiz dəhlizinin aşağı həddi ilə uçot dərəcəsi arasındakı intervalda müəyyənləşəcək.

Azərbaycan Mərkəzi Bankı elan edib ki, 1, 3, 6 və 9 aylıq notların gəlirliyi bazarda tələb-təklif nisbətindən asılı olaraq formalaşacaq. Açıq bazarda likvidliyi təmin etmək üçün 7 gün müddətinə əks-repo əməliyyatları həyata keçirilə bilər. Bu əməliyyatlar zamanı isə faiz dərəcəsi faiz dəhlizinin yuxarı həddinə uyğun olacaq.

Məhz o zaman, yəni sentyabrda AMB faiz dəhlizinin aşağı həddini kəskin (2,25%) aşağı saldı. Bu, banklararası pul bazarını aktivləşdirmək istəyi ilə izah edilib, çünki notlar və dövlət qiymətli kağızları üzrə gəlirlilik faiz dəhlizinin aşağı həddindən əhəmiyyətli dərəcədə azdır.

“Mərkəzi Bank qısamüddətli pul bazarının müxtəlif seqmentlərində faizlərin kəskin dəyişkənliyinə yol vermədən banklararası faizləri mərhələlərlə faiz dəhlizinə yaxınlaşdırmaq hədəfini qarşıya qoyub. Makroiqtisadi durum və banklararası bazardakı vəziyyətdən, eləcə də yeni alətlərin tətbiqinin maliyyə bazarının müxtəlif seqmentlərinə təsirlərindən asılı olaraq Mərkəzi Bankın faiz dəhlizinin eni daraldılacaqdır”, - AMB-nin bəyanatında deyilir.

Həmçinin AMB depozitlər üzrə 1 günlük əməliyyatlarından (sterilizasiya əməliyyatları kontekstində) və əks-repodan (likvidliyin təmin edilməsi çərçivəsində) istifadə etməyə başlayıb. Yenə də əsas məqsəd pul bazarında faiz dərəcələrini Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsinə yaxınlaşdırmaqdır.

Rekord göstəricilər

Açığı, iki ay əvvəl AMB-nin pul bazarını canlandırmaq səylərinin müsbət nəticə verəcəyinə heç də bütün ekspertlər inanmırdı. T.Kazımovun bu yaxınlarda keçirdiyi mətbuat konfransında qeyd etdiyi kimi, müstəqillik illərində ilk dəfə olaraq banklararası əməliyyatların dərəcələri uçot dərəcəsinin parametrləri, daha dəqiq desək, onun aşağı dəhlizi əsasında formalaşır.

Bundan başqa, “Bloomberg” ticarət sistemi çərçivəsində təminatsız əməliyyatlar üçün yeni konfiqurasiyaların tətbiqindən sonra banklar sentyabrda 788 milyon manat, oktyabrda isə artıq 1,4 milyard manatlıq əqdlər bağlayıblar ki, bu da bank sektoru üçün rekord göstəricidir. Onların 97%-i qısamüddətli (1-3 gün) olub.

“Bizim əsas məqsədimiz uçot dərəcəsinin iqtisadiyyatda inflyasiya proseslərinə həqiqətən təsir göstərə bilməsini təmin etməkdir. Ümid edirik ki, yaxın aylarda bazara transmissiyadan və faiz dəhlizinin yuxarı həddindən istifadə edə biləcəyik”, - T.Kazımov vurğulayıb.

Bu gün kifayət qədər mürəkkəb xarici amilləri nəzərə alsaq, bu proseslər narahatlıq doğurur. Belə ki, bu ilin sentyabr ayında illik inflyasiya 15,6%, baza inflyasiyası isə 14,1% təşkil edib. Eyni zamanda ərzaq məhsullarının qiyməti 21,8%, qeyri-ərzaq məhsullarının qiyməti 10,5%, xidmətlərin qiyməti isə 11,4% artıb. 

“Apardığımız sorğuya əsasən, istehsalçıların 20%-i inflyasiyanın artımını gözləyir. Təhlillərimiz göstərir ki, inflyasiyanın artımı idxal inflyasiyası ilə əlaqəlidir və bizə, regiona və qlobal iqtisadiyyata təsir göstərir. İlin sonunadək inflyasiyanın yüksək artımını  gözləyirik”, - AMB-nin İdarə Heyətinin rəhbəri qeyd edib.

Doğrudur, neftin qiymətinin yüksək olması Azərbaycanın tədiyyə balansında profisit və valyuta ehtiyatlarının artımını təmin edir ki, onun həcmi artıq 55 milyard dollara çatıb. Lakin istehlak qiymətlərində artım davam edir.

Bütün bunlara görə, AMB pul siyasətinin sərtləşdirilməsi kursunu davam etdirəcəyini gizlətmir. Beləliklə, AMB-nin 28 oktyabr qərarı ilə əsas faiz dərəcəsi 25 baza bəndi, 8%-ə qədər artırılıb. Faiz dəhlizinin aşağı həddi də yenidən, yəni 5%-ə qədər qaldırılıb. Yuxarı həddi isə 9,25% səviyyəsində saxlanılıb.

“Biz elə siyasət aparmağa çalışırıq ki, inflyasiyanın hədəf səviyyəsində saxlamaq istəyimiz ölkədə iqtisadi fəallığa mənfi təsir göstərməsin”, -  ölkənin baş bankiri vurğulayıb.

Eyni zamanda çoxsaylı amillər və proqnozlar gələn il qlobal iqtisadiyyatda resessiyaya işarə edir. Bu da son nəticədə inflyasiya gözləntilərinin aşağı düşməsi deməkdir. Buna əsaslanaraq, Azərbaycan Mərkəzi Bankı da 2023-cü ildə orta illik inflyasiyanın azalacağı ilə bağlı proqnozunu təsdiqləyib. Amma istənilən halda onun artıq istehlak qiymətləri ilə daxili vəziyyətə təsir etmək imkanları daha çoxdur. Bazar isə dünyanın bir çox aparıcı iqtisadiyyatlarında olduğu kimi Mərkəzi Bankın gələcək addımlarını proqnozlaşdırmağı və onlara uyğun qərarlar qəbul etməyi öyrənməlidir.