RİSKLƏRDƏN İNKİŞAFA

Son 5 ildə Azərbaycanın sığorta bazarının həcmi iki dəfə artıb. Bu ilin yekunlarına görə, ümumi sığorta haqqlarının 1,4 milyard manatı keçəcəyi proqnozlaşdırılır. Buna baxmayaraq, sığortaçıların hələ də reallaşdırılmamış potensialı, bazarın miqyasını və əhatə dairəsini genişləndirmək imkanları var. Bu məqsədlə Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) sığorta xidmətlərinin genişləndirilməsi, icbari sığorta seqmentinin optimallaşdırılması, təkrarsığorta sahəsinin şaxələndirilməsi və bu istiqamətdə mexanizmlərin rəqəmsallaşdırılmasına yönəlmiş islahatlar aparır.

Sanasiya tədbirləri

“PricewaterhouseCoopers (PwC) Insurance Banana Skins”in araşdırmasına görə, sığorta və təkrarsığorta sahələri getdikcə artan risklərlə üzləşir. Dünyanın 47 ölkəsindən 600-dən çox sənaye liderinin sorğusuna əsasən, ən çətin problemlər arasında iqlim dəyişikliyi və artan təbii fəlakətlərlə bağlı risklər göstərilib. Bunu Dünya Bankının araşdırmaları da təsdiqləyir: təkcə 2023-cü ildə qlobal kapital bazarları (xüsusilə sığorta sektoru) iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirləri səbəbindən 300 milyard dollar zərər çəkib. Bundan başqa, “PwC” ekspertlərinin qiymətləndirmələrinə görə, sığortaçıların kibertəhlükəsizlik xərclərini artıran kibercinayətkarlığın kəskin artımı və sığorta şirkətlərinin mənfəətliliyini azaldan aşağı investisiya gəlirləri də müşahidə olunur. Son illərdə sığorta bazarının faiz dərəcələrinə təzyiq göstərən inflyasiya təsirinin güclənməsi də ciddi problemlər sırasındadır. Nəhayət, süni intellekt, “Cloud” hesablamaları və virtual işin həcmini artıran digər rəqəmsal həllərin tətbiqi ilə sektorda insan resurslarına tələblər artır.

Şübhəsiz ki, sadalanan qlobal problemlər Azərbaycanda da hiss olunur. Lakin maliyyə bazarı 10 il əvvəl enerji böhranı, daha sonra manatın devalvasiyası, bank ödənişləri böhranı və bir neçə il sonra COVID-19 nəticəsində iqtisadi tənəzzül zamanı da “qara zolağ”a düşüb. Bu çətinliklər sığorta bazarı iştirakçılarına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərib, ən zəif həlqələr bazarı tərk edib - sığorta şirkətlərinin sayı 27-dən hazırda 17-yə düşüb.

Bu mənfi təcrübə Mərkəzi Bankın sektorun sağlamlaşdırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün əsas olub. Maliyyə sektorunun normativ-hüquqi bazasının gücləndirilməsi sayəsində sığorta bazarının prudensial göstəriciləri də yaxşılaşıb. Bu isə bizə gələcəkdə fors-major halların baş vermə ehtimalını minimuma endirməyə imkan verib. Qabaqcıl beynəlxalq standartların tətbiqi də təkrarsığorta və sığortanın təminatını yaxşılaşdırmağa kömək edib, ehtiyatların formalaşdırılması və bu sahədə institutların gücləndirilməsi üçün tədbirlər görülüb. Nəticədə, son üç ildə Azərbaycanın sığorta sektorunun aktivləri 34%, iştirakçıların kapitallaşması isə 7%-dən çox artıb.

“Azərbaycan Respublikasının 2022–2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası” və “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər”də Azərbaycanın hədəf göstəricisi sığorta bazarının illik 10% artımı müəyyən edilsə də, son iki ildə sektor bu göstəricini üstələyərək artır. Xüsusilə, 2022-ci ildə sığorta bazarının artımı 15%, 2023-cü ildə isə 26% təşkil edib. Bu müsbət tendensiyalar cari ildə də qorunub saxlanılıb. Mərkəzi Bankın statistikasına görə, 2024-cü ilin yanvar-sentyabr aylarında sığorta şirkətlərinin yığımları 9,4% artaraq 1,024 milyard manata yaxın olub. Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyası (ASA) cari ilin yekunlarına görə, sığorta şirkətlərinin ümumi yığımlarının 1,4 milyard manat səviyyəsində - yəni 10%-dən çox artımla gözləyir. Ümumilikdə, Mərkəzi Bank maliyyə sistemində sığorta sektorunun əhəmiyyətinin artdığını qeyd edir. Son üç ildə sığorta şirkətlərinin maliyyə sisteminin ümumi aktivlərində payı 3,2%-dən 3,8%-ə yüksəlib.

Məcburi deyil, icbari

Son illərdə sığorta haqqlarının yığımında yüksək dinamikaya baxmayaraq, Azərbaycan sığorta bazarının ÜDM-ə nisbəti hələ də aşağıdır. Belə ki, bu ilin 9 ayı ərzində sektorun penetrasiya səviyyəsi (sığortanın nüfuz dərinliyi - ümumi sığorta haqqlarının ÜDM-ə nisbəti) 1,1% təşkil edib.

Beynəlxalq təcrübəyə görə, sığorta seqmentində göstərilən parametrlər birbaşa özəl sektorun bank kreditləşməsinin həcmi və əhalinin gəlir səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu göstəricilər nə qədər yüksək olarsa, sığorta haqqlarının ÜDM-ə nisbəti də bir o qədər yüksək olacaq. Məsələn, ABŞ, Çin, Yaponiya, Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində bu göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Bu baxımdan, yerli sığorta şirkətlərinin, xüsusilə icbari sığorta bazarında daha da artımı üçün stimulu var.

Bunu nəzərə alaraq, AMB-nin strategiyası icbari sığortanın bütün 5 növünün tam əhatə olunmasını təmin etməyə yönəlib. Onun bazarı kifayət qədər sabit inkişaf edir və bəzi seqmentlərdə - avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası (AVSMMİS) üzrə penetrasiya səviyyəsi 100%-ə yaxındır. 

Lakin sığorta bazarının bu populyar növü də bir sıra problemlərlə üzləşir. 2024-cü ilin yekunlarına görə, AVSMMİS üzrə zərərlilik (ödənişlərin yığımlara nisbəti) təxminən 80% səviyyəsində gözlənilir. AMB hesab edir ki, bu məqbul səviyyədir və orta hesabla, dünya göstəricilərinə uyğundur. Eyni zamanda, bəzi yerli sığorta şirkətləri korporativ seqmentdə taksi və digər şəhər nəqliyyatı növlərini sığortalamaqdan imtina edirlər. Onlar hesab edirlər ki, yüksək sahə riskləri səbəbindən hazırkı sığorta haqqlarının səviyyəsi sığorta hadisələri üzrə ödənişlərin xərclərini ödəmir. Bəzi sığorta şirkətlərinin avtomobil sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası bazarından çıxmasını şərh edən AMB-nin baş direktoru Şahin Mahmudzadə qeyd edib ki, tənzimləyici bunda problem görmür. “Əgər şirkət hesab edirsə ki, bu sığorta növü onun üçün zərərlidir, o, bazardan çıxır və bu kommersiya qərarıdır - tamamilə normal prosesdir. Vacibdir ki, bu gün avtomobil sahiblərinə AVSMMİS xidmətləri göstərənlər KASKO-nu da (könüllü növ) təklif edə bilsinlər. Sığortaçılar öz maliyyə sabitliyini saxlamaq üçün yalnız icbari avtosığorta xidmətlərinə güvənməməli, könüllü növləri fəal şəkildə inkişaf etdirməlidirlər”, - deyə o vurğulayıb.

Sığorta bazarında daha bir çətin məqam barədə noyabrın əvvəlində Azərbaycan Mərkəzi Bankının sədri Taleh Kazımov məlumat verib. Ölkənin dövlət sektorunda çalışan vətəndaşlar üçün həyatın yığım sığortasının dayandırılması qərarı sığorta daxilolmalarının həcminin 60%, müqavilələrin sayının isə 50% tədricən azalmasına gətirib çıxaracaq. AMB sədrinin fikrincə, yaranmış boşluğu növbəti üç ildə özəl sektor xətti ilə doldurmaq lazım gələcək. Xatırladaq ki, Azərbaycanda həyat sığortası polislərini əsasən öz əməkdaşları üçün korporativ müştərilər - neft və digər sektorlarda iri şirkətlər, banklar və s. alır. Lakin son vaxtlar bu məhsullara fərdi istifadəçilərin də marağı artır. Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, sığorta haqları, eləcə də bu sığorta növü üzrə ödənişlər bütün növ vergilərdən azaddır. Sığorta məbləğinin (kapitalın) ödənilməsindən əlavə, müqavilə müddəti bitdikdən sonra sığortalı şəxs sığorta haqqının bankın depozit hesabında yerləşdirilməsi hesabına əlavə investisiya gəliri əldə edə bilər.

Daşınmaz əmlakın icbari sığortası seqmentinin inkişafı üzrə də ciddi iş aparılmalıdır. Daşınmaz əmlakın sığortası üzrə aşağı zərərlilik göstəricisinə (cəmi 7%) baxmayaraq, bazarın bu seqmentində əhatə səviyyəsi şəhərlərdə qeyri-kafidir, kənd regionlarında isə ümumiyyətlə həndəsi xətaya yaxındır.

Ən çox daşınmaz əmlakın icbari sığortası paketini yeni mənzil almağı planlaşdıran və ya köhnə daşınmaz əmlakı yenidən rəsmiləşdirən vətəndaşlar alır, çünki müvafiq orqanlarda onlardan sığorta polisi tələb olunacaq. Əvvəllər bu seqmentin inkişafı Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətində daşınmaz əmlakın sığortası prosesi üzərində rəqəmsal nəzarət və məlumatların toplanması mexanizmlərinin avtomatlaşdırılmaması səbəbindən ləngiyirdi.

“Azərbaycan Mərkəzi Bankı ödənişlərin yığımlara nisbətinin aşağı olduğu daşınmaz əmlakın icbari sığortasının rentabelliyi məsələləri üzərində işə başlayıb. Bu sektorda zərərliliyin daha da artacağını proqnozlaşdıra bilərik”, - Ş.Mahmudzadə 2024-cü ilin birinci yarısı üçün maliyyə sabitliyi hesabatının təqdimatı zamanı qeyd edib.

Bu ətalətin aradan qaldırılması və daşınmaz əmlakın icbari sığortası bazarının inkişafı üçün AMB-nin təşəbbüsü ilə keçən ildən İcbari Sığorta Bürosunun mexanizmləri ilə digər dövlət qurumlarının sistemləri arasında sistemlərarası inteqrasiya üzrə iş aparılır. Belə inteqrasiya daşınmaz əmlakın elektron sığorta şəhadətnaməsinin verilməsi imkanını təmin edəcək. Bu, müvafiq qurumların fəaliyyətinə onlayn nəzarət imkanlarını demirəm, sığorta bazarının əhatə olunması üçün çox vacibdir.

Xatırladaq ki, 2023-2026-cı illər üçün Dayanıqlı Maliyyələşdirmə üzrə Yol Xəritəsi çərçivəsində daşınmaz əmlakın icbari sığortası mexanizminin təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflər hazırlanıb və hazırda müvafiq dövlət orqanları ilə müzakirə olunur.

Yaxın gələcək üçün planlar

“Yol xəritəsi” çərçivəsində qabaqcıl xarici təcrübə nəzərə alınmaqla Azərbaycanda təbii fəlakətlərlə bağlı risklərin sığorta təminatının genişləndirilməsi üzrə təkliflər hazırlanıb. Ekoloji sığortanın tətbiqi və aqrar sığorta mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi nəzərdən keçirilir. Universal və dayanıqlı tibbi sığorta alətlərinin gücləndirilməsi də vacib vəzifə kimi müəyyən edilib. Bu seqmentdə əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edilib: cari ilin üç rübü ərzində könüllü tibbi sığorta üzrə 765,4 milyon manat həcmində haqq toplanıb ki, bu da ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 12% çoxdur.

Yerli sığorta bazarı bu gün artım mərhələsindədir, lakin burada müəyyən sahələrdə islahatların sürətləndirilməsinə ehtiyac var. Sığorta sektorunun maliyyə dayanıqlığının daha da gücləndirilməsi üçün təkrarsığorta siyasəti və təkrarsığorta əməliyyatlarına dair yeni normativ baza yaradılıb. “Sığorta fəaliyyəti haqqında” Qanuna 6 iyul 2023-cü il tarixində edilmiş dəyişikliklərə əsasən sığorta xidmətlərinin göstərilməsində müstəqil ekspertlərin rolunun gücləndirilməsi nəzərdə tutulub.

Bu baxımdan onlara yeni tələblər qoyulub, həmçinin müstəqil ekspertlərin təlimi və təcrübəsi qaydaları təsdiq edilib. Sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarının reyestrinin aparılması üçün yeni Qaydalar hazırlanıb və AMB sığortaçıların, sığorta vasitəçilərinin, o cümlədən xarici sığorta brokerlərinin, onların Azərbaycandakı nümayəndəliklərinin və s. sığorta sahəsində köməkçi fəaliyyət göstərən qurumların reyestrini aparır. AMB-nin məlumatına görə, Azərbaycanın təkrarsığorta bazarında fəaliyyət göstərən xarici brokerlərin sayı 92-yə çatıb. Xarici mütəxəssislərin vasitəçiliyi yerli sığortaçıların tənzimləyicinin prudensial tələbləri çərçivəsində xarici tərəfdaşlardan daha əlverişli şərtlərlə yeni təkrarsığorta proqramları əldə etməsində mühüm rol oynayır.

2023-2026-cı illər üçün Dayanıqlı Maliyyələşdirmə üzrə Yol Xəritəsinin ən mühüm prioritetlərindən biri sığorta sektorunun rəqəmsallaşdırılmasının təmin edilməsidir, çünki İT innovasiyalarının tətbiqi əlçatan və keyfiyyətli xidmətləri təmin edən əvəzolunmaz alət kimi tanınır. DATA resursunun daha da inkişafı - zəngin məlumat bazasına malik bazar iştirakçısı həmişə bir addım öndədir, həmçinin yerli sığorta bazarının informasiya təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi də vacibdir. “Yol xəritəsi”, bundan əlavə, kadr potensialının gücləndirilməsini, infrastrukturun inkişafını və sığorta xidmətlərinin həcminin artırılması və optimallaşdırılması, icbari sığorta mexanizminin təkmilləşdirilməsi, əhalinin könüllü sığorta növləri barədə məlumatlılığının artırılması və s. üçün qabaqcıl təcrübənin tətbiqini nəzərdə tutur.