"QULAQ FALI"

İn­for­ma­siya tex­no­lo­g­iy­a­la­rı­nın sürət­lə in­ki­şaf et­diyi ha­zırkı döv­rdə şəx­si in­for­ma­siy­a­la­rın təhlükə­siz­liy­i­nin tə­mi­ni mə­sə­lə­si­nin ak­tu­al­lığı da­ha da ar­tıb. ABŞ Mil­li Təhlükə­siz­lik Ag­en­t­liy­i­nin (MTA) sa­biq əmək­da­şı Ed­vard Sno­u­de­nin açıq­la­ma­la­rı Ame­ri­ka­nın dünya miqya­sında "din­lə­mə­lər" apar­dığı­nı üzə çı­xa­rıb. Mə­­lum olub ki, in­di­ki döv­rdə nə­in­ki adi və­tən­daş­lar, hət­ta yüksək rüt­bə­li mə­­mur­lar, döv­lət baş­çı­la­rı da iz­lə­ni­lir.

ABŞ xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı­nın Al­ma­niya kan­s­le­ri Ang­e­la Mer­kel və bir sı­ra di­g­ər döv­lət baş­çıla­rı­nın da­nı­şıq­la­rı­nı din­lə­mə­si­nə da­ir mə­lu­mat­la­rın üzə çıx­ma­sı o də­rəcə­də səs-küy ya­ra­dıb ki, kan­s­ler onu Av­ro­pa İt­ti­fa­qı­nın Brüssel­də ke­çi­ri­lən sam­mi­ti­nin əsas möv­zu­su­na çe­vi­rib.

Mer­kel  Aİ sam­mi­ti ərə­fə­sin­də Fran­sa pre­zi­den­ti Fran­sua Ol­lan­d­la görüşüb və hər iki li­der bi­rgə tə­şəbbüslə çı­xış edib­lər. On­la­rın fi­k­rincə, te­le­fon da­nı­şıq­la­rı­nın din­lə­nil­mə­si­nə da­ir mə­sə­ləyə ay­dın­lıq gə­ti­ril­mə­si və prob­le­min həl­li üçün ABŞ tə­rə­fi  ilə iki­tə­rə­f­li da­nı­şıq­la­ra baş­la­nıl­ma­lı­dır.

"The Gardian" MKİ-nin sa­biq əmək­da­şı Sno­u­de­nin tə­q­dim et­diyi sə­nəd­lə­rə is­ti­na­dən ya­zır ki, ABŞ Mil­li Təhlükə­siz­lik Ag­en­t­liyi (MTA)  ümu­mi­lik­də 35 döv­lət baş­çı­sı­nın te­le­fon da­nı­şıq­la­rı­nı din­ləy­ib.

Bun­dan baş­qa,  MTA  hər ay Al­ma­niy­a­nın sı­ra­vi və­tən­daş­la­rı­nın 500 milyo­na­dək te­le­fon və in­ter­net da­nı­şıq­la­rı­nı "tu­tur". Fran­sa ilə bağ­lı bu rə­qəm 70 milyo­na ça­tır.

Şəx­si mə­lu­mat­la­rı­mı­zı nə də­rəcə­də məx­fi sax­laya bi­lə­rik? İn­ter­ne­tə yer­ləş­dir­diy­i­miz bütün mə­lu­mat­lar haker­lər tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də olu­na bi­lər­mi? Döv­lət baş­çı­la­rı­nın din­lə­nil­diyi bir şə­ra­it­də adi və­tən­daş­lar öz mə­lu­mat­la­rı­nı necə giz­li sax­laya bi­lər?

Bu su­al­la­ra ca­vab tap­maq üçün in­for­ma­siya təhlükə­siz­liyi sa­hə­sin­də ek­s­pert Mi­xa­il Ye­melyan­ni­kov­la söh­bət­ləş­dik.

- Rə­qəm­sal tex­no­lo­g­iy­a­lar, kom­­mu­ni­ka­siy­a­lar, hə­qi­qə­tən­mi, hət­ta Av­ro­pa döv­lət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı­nın ABŞ Mil­li Təhlükə­siz­lik Ag­en­t­liyi tə­rə­fin­dən din­lə­nil­mə­si­nə im­kan ve­rəcək də­rəcə­də zə­if­dir?

 - Prob­lem ay­rı-ay­rı şəx­slə­rin, döv­lət or­qan­la­rı­nın, şir­kət­lə­rin məx­­fi mə­lu­mat­la­rı­nın çox­lu say­da di­g­ər in­sa­nın əli­nə ke­ç­mə­sin­də yox, bu in­for­ma­siy­a­la­rın di­g­ər­lə­ri  ilə pay­la­şıl­ma­sın­da­dır. Da­ha bir prob­lem isə son də­rəcə eti­bar­lı müda­fiə si­s­tem­lə­ri­nin tət­bi­qi üçün kompyu­ter tex­no­lo­g­iy­a­la­rı sa­hə­sin­də də­rin bi­lik­lə­rə eh­tiy­acın ol­ma­sın­da­dır. An­ti­vi­rus­lar düzgün qu­rul­ma­lı, şifr va­si­tə­lə­ri tət­biq edil­mə­li, "açar" müba­di­lə­si düzgün apa­rıl­ma­lı­dır və s. Bütün bun­lar İn­ter­net­dən is­ti­fa­də­nin ha­zırkı xa­rak­te­ri­nə uyğun gəl­mir. Mə­sə­lən, Facebook so­si­al şə­bə­kə­si­nə şifr apa­ra­tı qoy­maq müm­kün dey­il. Am­ma in­san is­tə­ni­lən di­g­ər mə­kan­larla müqay­i­sə­də, özü ha­q­da ən çox in­for­ma­siy­a­nı məhz ora­da yer­ləş­di­rir.

- Ya­xın ke­ç­miş­də de­tek­tiv film və ro­man­lar­da ca­sus­lar məx­fi mə­lu­mat­la­rı əl­də et­mək üçün sey­flə­ri açır, sə­nəd­lə­rin şək­li­ni çə­kir­di­lər. Müa­sir rə­qəm­sal tex­no­lo­g­iy­a­lar ca­sus­luq üçün da­ha ge­niş im­kan­lar aç­mır­mı?

- Al­ma­niya və Bra­zi­liya rəh­bər­lə­ri­nin din­lən­mə­sin­dən da­nı­şı­rıq­sa, əl­bət­tə ki, döv­lət baş­çı­la­rı­nın da­nı­şıq­la­rı­nı din­lə­mək üçün mümkün olan bütün tex­ni­ki im­kan­lar­dan is­ti­fa­də olu­nacaq. Bu döv­lət baş­çı­la­rı ak­tu­al mə­sə­lə­lər­lə bağlı müza­ki­rə­lə­ri açıq te­le­fon xət­ti  ilə apar­ma­ma­lı­dı­lar. Mo­bil ra­bi­tə­nin 3G və 4G ki­mi şifrli ka­nal­la­rı­nı əsl şifrli ka­nal say­maq ol­maz. Hö­ku­mət­lə­ra­ra­sı te­le­fon da­nı­şıq­la­rı üçün in­for­ma­siy­a­la­rın eti­bar­lı müda­fiə olun­duğu xü­su­si si­s­tem­lər var. Xa­rici kəş­fiyyat­lar on­la­rı iz­ləyə bil­mir.

İs­tə­ni­lən hal­da, ar­tıq da­nı­şıq­la­rın məx­fi­liy­i­nə ümid edə bil­mə­rik. Çün­ki tex­ni­ki im­kan­lar bütün tra­fi­ki nə­za­rət­də sax­la­mağa im­kan ve­rir.

- Tam mükəm­məl müda­fiə üçün in­for­ma­siya müha­fi­zə­si si­s­te­mi mö­vcud­dur­mu? Yox­sa is­tə­ni­lən elek­tron "qı­fıl"ın öz "aça­rı" var?

- Nə­zə­ri ba­xım­dan açıl­ma­sı müm­kün ol­may­an şi­f­rə­lər var. Am­ma adi is­ti­fa­də­çi, çə­tin ki, on­lar­dan ya­rar­la­na bil­sin. Bu si­s­tem­lə­rin tət­bi­qin­də cid­di məhdudiyyət­lər var.

1990-cı il­lər­də məş­hur krip­to­qraf Fi­lipp Sim­mer­man əf­sa­nə­vi müda­fiə si­s­te­mi ya­rat­mış­dı. Bu, Ame­ri­ka xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı­nın cid­di na­ra­zı­lığı­na sə­bəb ol­muş­du. Si­s­tem "Pretty Good Privacy" ad­la­nır­dı. Tə­əssüf ki, bu si­s­tem­dən is­ti­fa­də et­mək çə­tin­dir. Bu üzdən hər adi is­ti­fa­də­çi­nin on­dan ya­rar­lan­ma­sı mümkün dey­il.

- Nə­zə­rə al­saq ki, kompyu­ter tex­no­lo­g­iy­a­la­rı­nın əsas is­teh­sal­çı­la­­rı və tən­zim­ləy­ici­lə­ri ABŞ-da­dır, Ame­ri­ka­nın in­for­ma­siy­aya nə­­za­rət uğrun­da apa­rı­lan müba­ri­zə­də hər han­sı bir üstünlüyü var­mı?

- Bə­li, be­lə üstünlük var. Bi­rinci­si, ame­ri­ka­lı­lar rə­qəm­sal kom­mu­ni­ka­siya si­s­tem­lə­ri­nə nə­za­rə­tin güclən­di­ril­mə­si­nə külli mi­q­dar­da və­­sa­it xərcləy­ir­lər. Təx­mi­nən, 10 xü­su­si xid­mət or­qa­nı bu­nun­la mə­ş­ğ­ul­dur. Di­g­ər yan­dan, "Google", "Microsoft" ki­mi qu­rum­la­rı təm­sil edən yüksək tex­no­lo­g­iy­a­lı şir­kət­lər, İn­ter­net xid­mət­lə­ri və s. ABŞ-ın ta­be­liy­in­də­dir və Ame­ri­ka­nın döv­lət or­qan­la­rı on­la­ra tə­sir gö­s­tə­rə bi­lir. İn­for­ma­siya təhlükə­siz­liyi üçün məş­hur mütə­xəs­sis, ame­ri­ka­lı krip­to­qraf Bryus Şnay­e­rin de­diyi ki­mi, "Ame­ri­ka­nın xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı yum­şaq müda­xi­lə­lər­dən tut­muş, təhlükə­siz­lik haq­qın­da qa­nu­na dəy­i­­şik­lik­lər edil­mə­si­nə­dək ən müxtə­lif yol­lar­la kom­mu­ni­ka­siya şir­kət­lə­ri­ni öz­lə­ri ilə əmək­daş­lığa məcbur edir­lər".

- Dey­i­lən­lə­rə gö­rə, İn­ter­net­də apa­rı­lan is­tə­ni­lən əmə­liyya­ta nə­za­rət var. Ax­ta­rış si­s­te­min­də apa­rı­lan bütün ax­ta­rış­lar, si­li­nən fayllar, şə­kil­lər oke­a­nın o tayın­da­kı xüsu­si an­ba­ra ge­dir. Kağız­da ya­zıl­mış mək­tu­bu cı­ra­raq at­maq mümkündür. Bəs elek­tron mək­tub­lar və me­saj­lar ha­ra yox olur?

- Ta­ma­mi­lə haq­lı­sı­nız. İn­ter­ne­tə yer­ləş­dir­diy­i­niz hər bir in­for­ma­siya əbə­di ola­raq ora­da qa­lır və on­dan si­zə qar­şı is­ti­fa­də olu­na bi­lər. Bir tə­lə­bə­nin so­si­al şə­bə­kə­də özü ha­q­da olan mə­lu­mat­la­rı əl­də et­mək is­təyi  ilə Facebook-a müraci­ə­ti bu­nu tə­s­diq­ləy­ir. Ona tə­q­dim olu­nan çox­lu say­da mə­lu­mat­la­rın bə­zi­lə­rin­də "si­li­nib" işa­rə­si var. Tə­lə­bə he­sab edir­di ki, hə­min sə­nəd­lə­ri si­lib. Am­ma şir­kət on­la­rın ha­mı­sı­nı sax­layıb və görünür, hə­lə çox sax­lay­a­caq. Bu, hər yer­də be­lə­dir. Siz sayt­­dan hər han­sı mə­lumatı si­lə bi­lər­si­niz, am­ma hə­min ana­dək bu in­for­ma­siya "Google" ki­mi ax­ta­rış si­s­te­mi­nə düşübsə, hə­min in­for­ma­siy­a­nı is­tə­ni­lən vaxt İn­ter­net­dən tap­maq olar. Hal­bu­ki, siz ar­tıq hə­min in­for­ma­siy­a­nın fi­zi­ki ba­xım­dan mö­vcud ol­ma­dığı­nı düşünürsünüz. Odur ki, in­san­lar və şir­kət­lər İn­ter­ne­tə yer­ləş­dir­dik­lə­ri in­for­ma­siy­a­la­ra məh­du­diyyə­ti öz­lə­ri qoy­ma­lı­dır­lar. Bi­zim XX əs­rdə vər­diş et­diy­i­miz özəl­­lik an­layı­şı ar­tıq mö­vcud dey­il.

- KİV-in mə­lu­ma­tı­na gö­rə, ABŞ xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı Fran­sa­da, Al­ma­niy­a­da və di­g­ər öl­kə­lər­də milyon­lar­la GSM mo­bil ra­bi­tə is­ti­fa­də­çi­si­nin də da­nı­şıq­la­rı­nı din­ləy­ib. Tex­ni­ki ba­xım­dan bu də­rəcə­də to­tal ca­sus­luq müm­kün­dürmü?

- Mo­bil ra­bi­tə­də da­nı­şıq­la­ra nə­za­rət et­mək üçün xüsu­si pro­qram var. ABŞ hər il şifrlə­rin açıl­ma­sı­nı tə­min edən pro­qram­lar üçün 250 milyon dol­lar xərcləy­ir. Bu, 3G və 4G for­ma­tın­da mo­bil da­nı­şıq­la­rı din­lə­məyə im­kan ve­rir. Ye­ri gəl­miş­kən, Ame­ri­ka xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı­nın Al­ma­niya və Fran­sa da da­xil ol­maq­la, Av­ro­pa döv­lət­lə­ri­nin rəh­bər­lə­ri ha­q­da cid­di in­for­ma­siy­a­lar əl­də et­mə­si yer­li xüsu­si xid­mət or­qan­la­rı­nın da kö­mək­liyi ilə müm­kün olub. Te­le­fon da­nı­şıq­la­rı­nın din­­lə­nil­mə­si üçün Ame­ri­ka­nın İn­ter­net və elek­tron kom­mu­ni­ka­siy­a­la­rının ge­niş mo­ni­to­rin­qi­ni həy­a­ta ke­çi­rən PRISM si­s­te­min­dən is­ti­fa­də olu­nub. Bu­nu Ed­vard Sno­u­den də açıq­layıb. Bu si­s­tem bütün dünya­da ge­dən te­le­fon da­nı­şıq­la­rı­nı din­lə­məyə im­kan ve­rir.

- Bu si­s­tem bey­nəl­xalq ter­ror­çu­luq­la müba­ri­zə üçün yax­şı­dır. Bəs özəl siy­a­si və ya iq­ti­sa­di in­for­ma­siy­a­la­rı necə qo­ru­maq olar?

- Bi­rinci­si, İn­ter­ne­tə yer­ləş­di­ri­lən, ilk növ­bə­də, elek­tron poçt va­si­tə­si­lə gön­də­ri­lən in­for­ma­siy­a­la­rı his­sə­lə­rə böl­mək la­zım­dır. İkinci­si, per­so­nal kompyu­ter­lə­rin müda­fi­ə­si si­s­te­min­dən ge­niş is­ti­fa­də olun­ma­lı­dır. Üçüncüsü, və­tən­daş cə­miyyə­ti va­si­tə­si­lə İn­ter­net şir­kət­lə­ri­nin, döv­­lə­tin kon­sti­tu­si­on hüquq olan özəl­lik haq­qı­na əməl et­mə­si­nə na­il ol­maq la­zım­dır. Am­ma bu üç yo­lun heç bi­ri asan yol dey­il.

- Bə­zi döv­lət­lər, mə­sə­lən, İran dünya ki­ber­mə­ka­nın­dan kə­nar­da day­a­nır və da­xi­li İn­ter­ne­tə məh­dudiyyət­lər qoy­ur...

- Be­lə təd­bir­lə­rə Çin­də, Şi­ma­li Ko­rey­a­da və di­g­ər döv­lət­lər­də də əl atır­lar. Bu, in­san­la­rın in­for­ma­siya al­maq hüqu­qu­nun bir­mə­na­lı şə­kil­də po­zul­ma­sı­dır. Üstə­lik,  in­di Av­ro­pa in­san­la­rın İn­ter­ne­tə çı­xış hüquq­la­rı­nın Kon­sti­tu­siy­a­da təs­bit olun­ma­sı­na doğru ge­dir. Yə­ni, bu, ar­tıq özəl həy­at, ya­zış­ma məx­fi­liyi və sa­ir ki­mi fun­da­men­tal hüquq­lar sı­ra­sı­na da­xil ol­ma­q­da­dır. Döv­lə­tin in­san­la­rın in­for­ma­siya al­maq im­kan­la­rı­na məhdudiyyət qoy­maq haq­qı yox­dur. Bu mə­sə­lə­lə­ri in­san­la­rın öz­lə­ri müəyyən­ləş­dir­mə­li­dir­lər.

- Kağız üzə­rin­də ya­zış­ma­lar bir­­də­fə­lik yox olacaq­mı? Onu tam şə­­kil­də elek­tron ya­zış­ma­la­rın əvəz­­lə­mə­si eh­ti­ma­lı nə qə­dər­dir?

- Ar­tıq bu gün dünya məh­sul­la­rı­nın 75%-i in­for­ma­siya si­s­tem­lə­rin­də yer alır. Kağız­sız, rə­qəm­sal kom­mu­ni­ka­siy­a­nın xey­ri­nə olan bu ten­den­siya get­dikcə güclə­nəcək.