XEYİRXAHLIĞA SƏRMAYƏ YATIRMAQ

Yax­şı­lıq et, at dər­yaya, ba­lıq bil­mə­­sə də Xa­liq bi­ləcək", - öz xe­y­ir­li əməl­lə­ri­ni rek­lam et­mə­məyi məs­lə­hət gö­rən Azər­baycan ata­lar söz­lə­rin­də be­lə dey­i­lir. Əl­bət­tə, fəl­sə­fi fi­kir­lər ta­ma­mi­lə ay­dın­dır - in­san yax­şlığı cə­miyyə­tin ra­zı­lığı­nı qa­zan­maq üçün dey­il, ürəy­i­nin və vicda­nı­nın sə­si­nə gö­rə et­mə­li­dir.      La­kin fakt­dır: bu gün biz xey­riyyə­çi­liy­in - özünü rek­lam im­ka­nı və hət­ta biz­ne­sin irə­li­lə­mə­si­nin bir his­sə­si olan dünya­da ya­şayı­rıq. Am­ma işin ma­hiyyə­ti­nə gö­rə bu heç də vacib dey­il - əg­ər nə­ticə­də ay­rı­lı­q­da eh­tiy­ac için­də olan bi­ri­si yar­dım alır­sa, on­da məq­səd va­si­təyə haqq qa­zan­dı­rır...       Bu ya­xın­lar­da rek­lam olu­nan me­se­nat­lıq Azər­baycan şir­kət­lə­ri üçün də açıl­dı və "kor­po­ra­tiv so­si­al mə­su­liyyət" (KSM) an­layı­şı ar­tıq heç də on­la­ra yad dey­il. Düzdür, heç də hə­mi­şə hə­lə­lik yer­li iş adam­la­rı KSM-in qlo­bal və­zi­fə­lə­ri­ni əha­tə edə bil­mir­lər və bə­zən on­lar xərclə­rin bu sütu­nu­na prak­ti­ki ola­raq öz­lə­ri­nin bütün so­si­al və xey­riyyə ak­siy­a­la­rı­nı ya­zır­lar. Hal­bu­ki KSM - cə­miyyə­tə xey­ir gə­ti­rən uzunmüddət­li lay­i­hə­lə­rin şir­kət­lər tə­rə­fin­dən də­s­tək­lən­mə­si və ma­liyyə­ləş­mə­si­dir.

Ar­tan po­pulyar­lıq 

Qərb mütə­xəs­sis­lə­rin­dən bi­ri Cinn Mey­ster he­sab edir ki, bi­zim za­ma­nı­mız­da KSM-in po­pulyar­lığı­nın sə­bə­bi o fakt­dan iba­rət­dir ki, is­teh­lak­çı­lar məh­sul­la­rın is­teh­sa­lı­çı­sı­na da­ha çox diq­qət ye­ti­rir­lər, müa­sir iş­çi­lər isə iş ve­rən­dən sa­dəcə ma­a­şın ödə­nil­mə­sin­dən də ar­tığı­nı is­təy­ir­lər. On­la­ra şir­kə­tin gə­lir­lə­ri üçün cə­miyyə­tə fay­da­lı ol­mağı dərk et­di­rəcək qürur his­si və iş­lə­rin­dən məm­nun­luq duy­ma­la­rı la­zım­dır. Cə­miyyət isə öz növ­bə­sin­də o müə­ssi­sə­lə­rin məh­sul­la­rı­na üstünlük ver­mə­li­dir­lər ki, so­si­al və eko­lo­ji lay­i­hə­lə­ri­ni on­la­rın kö­mək­lə­ri he­sa­bı­na re­al­laş­dı­rır­lar. İdey­a­sı­na gö­rə şir­kət­lə­rin könüllü is­təyi ola­raq, kor­po­ra­tiv so­si­al mə­su­liyyət ar­tıq çox­dan in­ki­şaf et­miş dünya­da uğur­lu biz­ne­sin məcbu­ri şər­ti­nə çe­v­ri­lib. "Bütün dünya KSM tə­rə­fə dö­nən­dən so­nra hə­rə­kə­ti sax­la­maq çə­tin­dir. Hər il 9 min­dən çox şir­kət KSM üzrə 40 min­dən ar­tıq he­sa­bat ve­rir", - deyə C. Mey­ster qeyd edir.       

KSM sa­dəcə icti­ma­iyyət­lə əla­qə fun­k­siy­a­sı dey­il, kor­po­ra­tiv ida­rə et­mə­nin tər­kib his­sə­si­dir, onun prin­sip­lə­ri düzgün tət­biq edil­diyi hal­da stra­te­ji in­ki­şa­fın güclü fak­to­ru­na çe­v­ri­lir, işgü­zar re­pu­ta­siya və rə­qa­bət qa­bi­liyyə­ti­nin möh­kəm­lən­mə­si­nə, eləcə də şir­kə­tin ba­zar ka­pi­tal­laş­ma­sı­nın ar­t­ma­sı­na sə­bəb olur.     

"KSM stra­te­g­iy­a­sı çər­çi­və­sin­də həy­a­ta ke­çi­ri­lən so­si­al in­no­va­siy­a­lar şir­kət­lə­rə nə­in­ki və­tən­daş möv­qey­i­ni nümay­iş et­dir­məyə im­kan ve­rir­lər, həm də se­çil­mək, ye­ni məh­sul­lar və is­ti­qa­mət­lər in­ki­şaf et­dir­mək im­ka­nı ve­rən, bren­d­lə is­teh­lak­çı ara­sın­da emo­si­o­nal əla­qə ya­rat­maq və bu­nun­la da loy­a­lı­lığın ar­tı­mı­na sə­bəb ola­raq mühüm mar­ke­tinq alə­ti­nə çe­v­ri­lir­lər", - deyə KSM sa­hə­sin­də olan ek­s­per­t­lər he­sab bil­di­rir­lər.       

On­la­rın fi­k­rincə, şir­kət­lə­rə kor­po­ra­tiv so­si­al mə­su­liyyə­tin ver­diyi üstünlük özündə per­so­na­lın məm­nun­luğu­nun ar­t­ma­sı­nı, kadr dəy­iş­kən­liy­i­nin azal­ma­sı və bren­din dəy­ə­ri­nin ar­t­ma­sı­nı bir­ləş­di­rir. Bu kom­pa­niy­a­da iş­ti­rak et­məy­ən­lər biz­ne­s­də im­kan­la­rı­nı əl­dən ve­rir­lər, rə­qa­bət üstün­lük­lə­ri­ni iti­rir­lər və ida­rəet­mə­də ge­ri qa­­lır­lar. KSM stra­te­g­iy­a­sı­nın tət­biq et­­məy­ə­rək, on­lar bi­ri­nicsi, öz məh­sul­­la­rı­nın cə­miyyə­tə və ət­raf mü­hitə tə­sirini izləmir və təsir etmirlər, ikin­cisi isə iqtisadi potensiallarını bütün­lüklə reallaşdırmırlar.     

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda dünyada KSM sahəsində təxminən 30 beynəlxalq standart mövcuddur. Onlar qiymətləndirilmənin aparılması və KSM tədbirlərinin idarə olunması, eləcə də korporativ səviyyədə bu sahədə hesabatlılığın təqdim olun­ma­sı üçün təyin olunublar. Bu stan­dart­lara uyğun olmaq heç hətta məşhur iri şirkətlər üçün də asan deyil, lakin onların yerinə yetirilməsinə edilən cəhd bu gün xeyriyyəçi imicinin dəstəklənməsinin əsas şərtidir.

Xeyriyyəçilikdən məsuliyyətə 

Azərbaycanda "korporativ sosial ida­rəetmə" terminini bir neçə şir­kət­lər press-relizlərində hələ 2000-ci ilin əvvəllərindən qeyd etməyə baş­layıb. Burada pionerlər xarici sər­mayə­dar­ların iştirakı ilə yaradıl­mış iri şir­kət­lər olublar. Lakin əvvəldən, bu ten­den­siya da, təəssüf ki, bu gün də izlənilir, Azərbaycan şirkətləri xey­riy­yəçiliklə bağlı olanlara daha çox üstünlük verməyə başladılar. Belə ki, bayram günlərində qocalar evində, uşaq evində və s. maddi yardıma eh­ti­yacı olanlar üçün ziyarətlər asan şəkildə "KSM" sütununa yazılır və cə­miyyətə korporativ məsuliyyət üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi kimi təqdim edilir.     

Hərçənd, əslində, xeyriyyəçilik ilə KSM arasında prinsipial fərq möv­­cuddur. "Düzdür, ağaclar əkən, ba­­zarda vəziyyət haqda hesabat ha­zır­layan, kiçik layihələr həyata ke­çi­rən şirkətlər var idi, amma onlar sis­tem xarakterli irəliləyiş yaratmadı­lar", - deyə KSM-in öyrənilməsi və tət­biqi ilə məşğul olan "CSR Azer­bai­jan" şirkətinin direktoru Rəşad Camal qeyd edib.       

Halbuki korporativ sosial məsu­liy­yətin əsaslı prinsipləri vardır ki, onlardan birincisi layihəyə qoyulan vəsaitlərin (dərhal deyil, zamanla, artan satış, məhsula etibarın artması və s. qismində, yəni son nəticədə şirkətin gəlirinin artması qismində) qayıdışıdır. İkinci və üçüncü şərtlər isə şirkət əməkdaşlarına qarşı hüquqi qaydalar və etik normalara əməl olun­masından ibarətdir ki, bu da uy­ğun olaraq korporativ idarə etmənin əsasını təşkil edir. Yəni ilk əvvəlcə menecment öz təşkilatı daxilində qay­daya salmalı, müəssisənin fəaliy­yə­tinin ətraf mühitə vurduğu ziyanın minimuma endirilməsini təmin et­mə­li, mövcud olan resurslardan qənaətli şəkildə istifadə etməli, əməkdaşların əmək hüquqlarına əməl etməli və s. ancaq bundan sonra cəmiyyətə əlavə sosial layihə ilə çıxmaq olar.       

"Deyək ki, Azərbaycanda istehsal fəaliyyəti ətraf mühitə ciddi ziyan vu­ran müəssisə çalışır. O, ağacların əkilməsi ilə bağlı aksiya keçirdi və elan etdi ki, bunu KSM çərçivəsində edir, yəni zərərin kompensasiyası üz­rə cəmiyyət qarşısında öz məsu­liy­yətini sosial layihə kimi təqdim edir. Bu, kökündən düz deyil", - deyə R. Camal iddia edir.     "Xaricdə belə hallara olduqca diqqətlə yanaşırlar, istehsalçı tərəfin­dən "zərərli" hallar, əməkdaşların hü­quqlarının pozulmasını aşkara çı­xa­rıl­masına görə milyonlarla kompen­sasiyaların alınmasına dair nümunələr mövcuddur. Lakin bizdə hələlik bu cür fəallıq müşahidə olunmur", - de­yə ekspert qeyd edir.     

KSM-in dördüncü mühüm prinsipi layihələrin mütləq davam etdiril­mə­sidir. Yəni heç bir halda bir hədiyyə və yardım paylanması ilə bağlı bir dəfə keçirilən aksiya olmamalıdır - bu xeyriyyəçilikdir, cəmiyyətə də be­lə təqdim olunmalıdır. "Bundan baş­qa, əminliklə deyə bilərəm: bu cür mesenatlıq bəzən cəmiyyətə ziyan vurur. Deyək ki, uşaq evlərinin sa­kin­lərini təmənnasız hədiyyələrə öy­rə­dərək, biz onlarda psixoloji əminlik formalaşdırırıq ki, cəmiyyət həmişə onların qayğısına qalmalıdır. Bununla da, internat divarlarını tərk etdikdən sonra onlar sadəcə olaraq - qida, ge­yim, yaşayış yeri - bunları qazanmaq lazım olduğunu təsəvvür belə et­mir­lər. Nəticədə isə çox tez-tez cina­yət­kar aləmin asan qənimətinə çev­rilirlər", - deyə R. Camal hesab edir.       

Başqa məsələ, əgər bir şirkət uşaq evindən yuxarı məktəb yaşında olan 10 uşağın təhsil haqqının ödənil­məsinə dair üzərinə öhdəlik götürür, deyək ki, tikiş işini, digər bir şirkət yaxşı şəkil çəkə bilən istedadlı uşaq­ların müəyyənləşdirilməsinə dair mü­sabiqə keçirəcək və onların təhsil haqqlarını ödəyəcək, işlərinin sərgi­sini keçirəcək və cəmiyyətə təqdim edəcəklər. Uşaqların sağlamlıqlarının möhkəmləndirilməsi üçün oyunlardan başqa, gigeyena qaydalarna əməl olun­ması, xəstəliyin qarşısının alın­masına dair vasitələr və s. oyun və aksiyaların keçirilməsi daha məqsəd­yönlü olardı. "KSM çərçivəsində 5 il müddətində layihə reallaşdırmaq və nəticədə cəmiyyətə istedadlı rəssam­lar, musiqiçilər, həkimlər vermək olar - bu da vəsaitlərin bəraətverici ya­tı­rımı olacaq", - deyə ekspert bil­dirib.

Haqlı reklam 

Bu halda şirkətlərin KSM sahə­sin­də layihələrinin fəaliyyətinin təb­li­ğinə sahibkarlıq subyektlərinin daha çox sayını buna cəlb etmək nöqteyi nəzərindən tamamilə haqq qazan­dır­maq olar.       

Qeyd etmək lazımdır ki, dünyada KSM-in qavranılma və tətbiq olunma formulu var. Ümumilikdə, ən azı 10 il lazımdır ki, cəmiyyət, biznes dairə­lər həqiqətən də cəmiyyətə faydalı olan layihələrin reallaşması və irəli çəkilməsinə qədər "yetişməlidirlər". Azərbaycanda da bu baş verdi, hər­çənd KSM prinsiplərini tətbiq etmə prosesinə cəlb edilmiş şirkətlər bu gün o qədər də çox deyil, amma on­lar arasında layihələrə görə rəqabət yaranıb ki, bu da öz-özlüyündə bu hərəkatın inkişafı üçün kifayət qədər yaxşı stimuldur.     

"Əsasən telekommunikasiya sek­to­runda olan şirkətlər və banklar rə­qa­bət aparırlar və mühüm olan odur ki, artq rəqabət predmeti təkcə reallaşan layihələrin sayı deyil, həm də onların cəmiyyətə nə qədər xeyir gətirəcəkləridir", - deyə R. Camal qeyd edib.     

Lakin mövcud problemləri nəzərə alaraq, KSM çərçivəsində layihələrin məğzi və effektivliyi üzərində istər ictimai, istərsə də müəyyən mənada inzibati nəzarətin labüdlüyü yenə də mövcuddur. Və onda KSM tədricən bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə baş verdiyi kimi korporativ idarəetmə və menecmentliyin baza ideologiyası olacaq. Onda bu hərəkata hazırda hələ ki müşahidə edilməyən kiçik və orta biznes nümayəndələrini cəlb olunmasını gözləmək lazım gələcək. Və ən əsası - bu şəkildə dövlətin müdaxiləsi olmadan olduqca labüd ekoloji, sosial və iqtisadi problemləri həll etmək mümkün olacaq.