ƏBƏDİ MUĞAM

Muğam sirli incəsənətdir, bəlkə də onu hər adam anlaya, qavraya və duya bilməz. Amma şəksiz və şübhəsiz, ona qarşı laqeyd qalmaq mümkün deyil. Onu dinləyib-dinləməməkdən, anlayıb-anlamamaqdan, xoşlayıb-xoşlamamaqdan asılı olmayaraq, səslənməsinin heyrətamiz təlqinindən uzaq durmaq mümkün deyil. Bu, bəlkə də ondan qaynaqlanır ki, muğam, sadəcə, incəsənət deyil, Şərqin çoxtərəfli və dərin mədəniyyətinin bir hissəsidir. Bu, heyrət doğuran mistik musiqi artıq çox əsrlərdir ki, Azərbaycanın vizit kartlarından biridir. 

Bəs muğam nədir? Bu incəsənət köklərini haradan alır? Niyə bəzi muğam ifaçıları, hətta buna hazır olmayan xarici dinləyicilərin heyranlığına və heyrətinə səbəb olur, bəzilərinin səsi isə yerli ənənələrə hörmətlə yanaşan və xalq musiqisini dinləməyi sevən insanları belə əsəbiləşdirir?

Musiqişünas, YUNESKO-nun şifahi və qeyri-maddi irs üzrə eksperti Sənubər Bağırova muğamın tarixindən, bu musiqi mədəniyyəti janrının niyə məhz Azərbaycanda daha inkişaflı olmasından, niyə müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq məhz Azərbaycan musiqiçiləri Avropaya qastrol səfəri edərək muğam üçün ənənəvi olmayan dinləyici auditoriyasına üz tutmasından, qramplastinkalar yazdırmağından danışır. 

“Muğam tarixindən danışanda hər şeydən öncə  müəyyən etməliyik ki, biz «muğam» deyəndə nə başa düşürük?” - deyə Sənubər xanım söhbətə başladı. - «Muğam» anlayışı Azərbaycan musiqisində çox mənalara malikdir. Oxucuların çoxu üçün bu, müəyyən şəkildə ifa edilən xüsusi tip musiqi nitqi və ya melodiyalar repertuarıdır və Azərbaycanın əyalətindən olan istənilən oğlan uşağı bunu ifa edə bilər. 

Kimsə deyə bilər ki, muğam Azərbaycanın klassik orta yüzillik musiqi mədəniyyətinin unikal şifahi abidəsidir. Və ya bu, arxaik dildə danışan canlı, inkişaf edən, həmçinin, çağdaş azərbaycanlılar üçün anlaqlı olan musiqidir. Gerçəkdən, bu cavabların hamısı doğrudur”. 

«Vikipediya»nın təbirincə, mu-ğam Azərbaycanın iri ənənəvi musiqi janrının ümumi adıdır. Bu ad muğam formalarının bütün çeşidlərinə aid edilir və bununla belə onların hər birinin xüsusi adı var. Bunların sırasına dəstgahvə zərb-muğamlar daxildir. Bir sıra bədii cizgiləri Azərbaycan muğamını İran dəstgahları, özbək-tacik şaşmakomları, uyğur mukamları, hind raqaları, ərəb nubaları və türk taksimləri ilə bənzər edir ki, bunların hamısı Şərqin ümumi bədii musiqi ənənələri əsasında formalaşıb. 

Bununla belə, başqa xalqların mugamları ilə müqayisədə yalnız Azərbaycan muğamlarında parlaq improvizə əsası ifadə edilib. İfaçı boyük yaradıcılıq təşəbbüsü göstərir, çox vaxt keçidləri yeni şəkildə gerçəkləşdirməklə, hər bir muğam üçün nəzərdə tutulmuş qaydalar çərçivəsində ənənələri, üslubları, forma və melodiya miqyaslarını zənginləşdirən yeni variantlar ifa etməklə, fantaziya və zövq  nümayiş etdirməklə, hətta yeni melodik material yaradır. Məhz buna görə də muğamların yaradıcılıq baxımından daha təşəb-büskar ifaçıları həm də onların yaradıcılarıdırlar. 

Muğamın gerçək bədii ifası dinləyicidə həmişə katarsis hissi yaradır, bundan sonra insan hansısa emossional tənəzzül, hansısa daxili boşluq hiss edilir. Əlbəttə, heç də hər bir muğam ifaçısı muğamın əsasında dayanan bu bədii məramı gerçəkləşdirməyə qadir deyil, çünki heç də hər muğam ifaçısı öz yaradıcılıq şəxsiyyətinin ölçüsünə görə ifa etdiyi musiqinin ölçüsünə tən gəlmir. 

Əlbəttə, muğamın qavranılması xüsusi dinləmə mədəniyyəti tələb edir. Bütün dünya üzrə Tarkovskinin «Stalker» filminin tamaşaçıları Azərbaycanın «Bayatı-Şiraz» muğamının sədaları vasitəsilə qəhrəmanı çuğlayan emosional durumu duyurlar, onun qəflətən azadlığa buraxılmış duyğularının təlatümlərini hiss edirlər. Mən Tayvanda  dinləyicilərin gənc azərbaycanlı ifaçı Aydın Əliyevin qarmonda ifa etdiyi muğama necə diqqətlə qulaq asdıqlarını görmüşəm, sanki hansısa frazanı buraxacaqlarından qorxurdular. YUNESKO mükafatçısı, tanınmış müğənni Alim Qasımovun konsertləri dünyanın hər yerində geniş auditoriya toplayır, salonları tam doldurur. 

Müqəddəs kitablarda olduğu kimi, məqsəd budur ki, eyni mətn hər dəfə insanlarda mənəvi yüksəlişi daha da dərinləşdirir, muğamın məzmunu dinləyici üçün onun öz emosional inkişafı səviyyəsində açılır, onun qəlbinin yetişkənliyi səviyyəsində dərinləşir. 

-  Sənubər xanım, muğamın yaranması barədə bir neçə versiya var. Onlar barəsində daha ətraflı danışa bilərsinizmi? 

- Hə, bir çox araşdırmaçılar - tarixçilər və musiqişünaslar muğamın zərdüşti kökləri barədə danışırlar, ifanın lad və tiplərinin zərdüşti tanrılarının himnlərinə oxşarlığına əsaslanırlar, onları qatlar adlandırırlar. Başqaları düşünürlər ki, muğam dini mahnı ifasıdır. Prinsipcə, onlarda biri- o birini istina etmir və hər iki versiyanı təsdiq edən bir sıra dolayı əlamətlər var. Belə deyək, muğamların adında «gah» suffiksi var ki, qədim fars dilində «yer», «mövqe», «vəziyyət» mənası verir. «Muğam» sözünün  özü də ərəbcə «məkan» sözündən qaynaqlanır, yer, vəziyyət, düşərgə mənasını verir. 

Azərbaycan muğamını hərdən «əhval incəsənəti» adlandırırlar. Amma insan ruhunun bir-birini əvəzləyən əhvallarının hər zaman öz sırası və mənası, öz inkişaf fazası var. Ruhun bu yüksəliş fazası ekstaktik halın müxtəlif emosional mərhələsindən və ya vəziyyətindən (məqamından) keçir ki, insanın ruhu bütün sosial və emosional yollardan azad edilir. 

Orta yüzilliklərdə - təxminən, VIII yüzillikdən XVII yüzilliyə qədər muğamat incəsənəti, muğam nəzəriyyəsi, lad sistemi Yaxın və Orta Şərqin, İran və Türkiyənin - Ərəb Xilafətinin ümumi irsi olub. Yalnız XVII yüzilliklərdə mədəniyyətlərin ayrılması baş verir və onların hər biri özünə məxsus, individual cizgilər qazanır, amma bununla bərabər oxşar cəhətlər itirilmir və bu gün də onları birləşdirməkdə davam edir. Sirr deyil ki, bu gün də bu ölkələrin musiqisində onları fərqləndirən, deyək ki, çətinlik çəkmədən Avropa musiqisindən ayıran cəhətləri duymaq olur. 

Muğamat incəsənəti orta yüzilliklərin saray mühitində, kamera musiqiçiliyi şəraitində yaranıb. İndi də onun bədii təsiri ən çox kamera şəraitində «canlı» ifa zamanı hiss edilir. Muğamın bu cür dinlənilmə forması XIX yüzillikdə -  XX yüzilliyin əvvəllərində Bakıda, Şamaxıda, Şuşada və Azərbaycanın başqa şəhərlərində keçirilmiş məşhur ədəbi-musiqi məclislərini fərqləndirib. XIX yüzilliyin məclisləri muğamı xüsusi birgə dinləmə mədəniyyəti, həmçinin, həssas, anlaqlı, muğamın ifasına yüksək bədii tələblər irəli sürən dinləyici kütləsi formalaşdırıb. 

Bu, yetərincə geniş sosial mühit XIX yüzillikdə -  XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan musiqiçilərinin ifaçılıq səviyyəsinin peşəkar təkmilləşdirilməsinə güclü təkan verib. Beləliklə, muğam bizim bu gün tanıdığımız şəkildə Azərbaycan mədəniyyətinin bir hissəsinə çevrilib. 

- Muğam XX yüzillikdə necə inkişaf edib? Xüsusilə də sovet hakimiyyəti illərində? 

- Düşünürəm ki, söhbətimizə XIX əsrin sonlarından başlamalıyıq - həmin dövr dünya mədəniyyətinə avropasentrist cərəyanların ən çox təsir etdiyi çağlardır. Azərbaycanda XIX yüzilliyin son otuz ili və XX yüzilliyin ilk iyirmi ilində iki prinsipcə müxtəlif mədəniyyət-incəsənət ənənəsi mövcud olub və bunlar, demək olar ki, bir-birləri ilə kəsişməyib. Bu, həmin çağların ictimai mühitinin mədəni vəhdətini parçalayırdı. 1908-ci ildə Azərbaycan ictimaiyyəti iki mədəniyyətin yanaşı mövcudluğu mərhələsini keçərək hansısa üçüncü, vahid mədəni inkişaf yolunu gözləyirdi. Cəmiyyətin qabaqcıl bölümü həmin yolu Avropa mədəniyyətinin və milli mədəniyyətin sintezində görürdü, amma bu yəqin ki, çox dumanlı bir təsəvvür idi və konkret bədii formanı tam əks etdirmirdi. 

Üzeyir Hacıbəyovun həmin vaxt peyda olmuş «Leyli və Məcnun» operası ona görə uğur qazandı ki, məhz birinci  dəfə o, ilkin səviyyədə olsa da, istedadlı bədii formada bu cür sintezin mümkünlüyünü göstərmişdi.  "Leyli və Məcnun" ilk dəfə olaraq Azərbaycan səhnəsinə opera janrı gətirib və o həm də ilk dəfə olaraq muğamı Azərbaycan səhnəsinə çıxarıb, bununla da ona ən yeni forma - muğam operası forması verib. 

Bundan başqa, o, muğamat incəsənətini onun üçün ənənəvi olan kamera janrından kütləvi janra, ən  önəmlisi isə onu ezoterik, yəni seçilmişlər üçün incəsənət kateqoriyasından, ekzoterik, yəni hamı üçün incəsənət kateqoriyasına  keçirib. 

Mən «Leyli və Məcnun»u nəhəng muğam dəstgahı sayıram. Onun ənənəvi hissələri - “Dəraməd” və “Bərdaştı” (opera introduksiyası), şöbələri (operanın muğam epizodları), təsnif və rəng kimi ölçülənmiş hissələri (operanın ariyaları, duetləri, xorları, rəqs nömrələri) var. Həmçinin «Leyli və Məcnun» Azərbaycan dəstgahı üçün səciyyəvi olan kulminasiyaya qədər artan emosional gərginlikli, sona qədər uzadılan dramaturgiyaya malikdir. 

Hətta Üzeyir Hacıbəyov özü «Leyli və Məcnun»u Avropa musiqi ənənəsinə yaxınlaşma yolunun başlanğıcı saysa da, əslində, muğam operası onda daha da irəliləmə imkanı əldə edə bilməmişdi.  Sonra Azərbaycan musiqisi üçün fərqli inkişaf yolu, Avropa forma və janrlarının istifadə edilməsi istiqamtəi, yerli, ənənəvi musiqi mədəniyyətinin bəhrələnməsi və inkişafı üçün vasitələr gətirdi. 

Amma Azərbaycan muğamı böyük Üzeyir Hacıbəyova yalnız «Leyli və Məcnun»a görə minnətdar deyil. Nə qədər parodoksal olsa da, məhz XX əsrin 20-ci illərindən 80-ci illərinə qədər, yəni sovet illərində Azərbaycanda muğam sənətinin inkişafı artan dinamika ilə yüksəlib.  Məhz Üzeyir Hacıbəyovun sayəsində yeni hakimiyyətin ideoloji «məsləhətləri» muğam sənətinə təzyiq və qadağalara çevrilməyib. Bildiyimiz kimi, 20-ci illərdə Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycanda mədəni quruculuğun başına gətirilmişdi. 

Şəksiz ki, yalnız Üzeyir Hacıbəyovun səyləri yeni tipli musiqi mədəniyyəti quruculuğu kimi nəhəng məsələnin həlli üçün yetərli deyildi. Birincisi, o, tək deyildi və ətrafında silahdaşları, sonra isə həm də şagirdləri var idi. İkincisi, həmin dövrdə Azərbaycanda formalaşmış ictimai-siyasi sistem onu dəstəkləyirdi. Gəlin ədalətli olaq, axı əvvəlcə sovet mədəni quruculuğunun əsas məqsədi xalqın maarifləndirilməsi və mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi olub. 

Bu məqsədlərdən heç biri, həmçinin onların gerçəkləşdirilmə yolları  - musiqi  sahəsində təhsilin yayılması, milli musiqi məktəblərinin açılması Üzeyir Hacıbəyovun görüş-lərinə zidd deyildi. Məhz Üzeyir Hacıbəyovun səyləri nəticəsində Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti «çadra və ərəb əlifbası ilə birlikdə tarixin zibilliyinə atılmaq» taleyindən yaxa qurtara bildi, məsələn, Özbəkistanda bunu edə bilmədilər. 

Buna görə də keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, SSRİ-nin dağılmasına qədər muğam yetərincə inkişaf edə bildi  və bu məsələdə muğam incəsənətinin çox sayda görkəmli ustalarının böyük rolu oldu. Belə ustalar onlarcadır: Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfi  Adıgözəlov,  Rübabə Muradova, Şövkət Ələkbərova, Töhfə Əliyeva, Hacıbaba Hü-seynov, Yaqub Məmmədov, tarzənlər Əhsan Dadaşov, Bəhram Mansurov  və başqalarını sadalamaq olar. Onların adlarını tam yerləşdirmək üçün səhifələr gərəkdir. 

Məhz Üzeyir Hacıbəyov tədrisə ən yaxşı tarzənləri və xanəndələri cəlb edib. Yalnız muğam ifa etməyi bacaranları deyil, həm də müəyyən bilik yükünə malik olanları da cəlb edib. Ən başlıca diqqət isə öyrətmək qabiliyyətinin olmasına verilib. 

- Bilmək maraqlı olardı, görəsən, bu necə baş verir? Bu incəsənəti öyrənmək mümkündürmü? 

- Musiqili əsər kimi muğamın özəlliyi ondadır ki, onun kompozisiyası  inşa edilmir, amma müəyyən, əvvəldən bəlli olan sxem, matrisa ilə ifa edilir. Bunu məsələn, xalça toxuculuğu ilə müqayisə etmək mümkündür: rəsmin sxemi eynidir, amma daxildə naxışlarla necə gəldi imporvizə etmək olar. Muğam yalnız ifa zamanı gerçəkləşdirilən abstrakt bədii ideyadır. İfaçı sanki onun səs «cismi»nə bürünür, onu az və çox yaradıcılıq azadlığı ilə yaradır. 

Burada improvizə da yer alır, amma o da müəyyən qanunlara tabedir. Bundan başqa, yazılmamış qanunlara görə, yalnız qaydaları mükəmməl bilən və ustad ranqına qalxmış musiqiçi öz həmkarları qarşısında bu qaydaları pozmaq, yəni müəyyən yeniliklər etmək hüququna malikdir. Yetişməmiş musiqçi, şagird, adətən, öz müəlliminin versiyasını təkrarlayır. Orta yüzillik sənətkarları arasında tətbiq edilən bu tədris üsulu Azərbaycanın ənənəvi musiqi ifaçılığında bu gün də qorunmaqdadır. Çağdaş musiqi həyatının bütün gerçəkliklərinə, məsələn, muğamların notla yazılmasına, audiodisklərə və hətta DVD-disklərin tələbələr tərəfindən əlavə tədris materialı kimi istifadə edilməsinə baxmayaraq, bu belədir. Çünki muğam yazı ənənəsi olan musiqi deyil. Amma elə ifaçılar var ki, yalnız təsnif qoşub ifa etməklə qalmayıblar, həm də təsnifləri yazıblar. Bunların sırasında Əlibaba Məmmədovu, İslam Rzayevi, Bəhram Mansurovu, Əhməd Bakıxanovu göstərmək olar. Amma bunlar, sadəcə, qaydaları təsdiqləyən istisnadırlar. 

Muğamda əsas məsələ ifaçılıq texnikasından daha çox onun emosional dolğunluğu, energetikasıdır. Bu, sanki sevgi haqqında şeirdir - onu hər bir kəs oxuya bilər, ancaq yalnız onu yaşamışlar, yəni yalnız sevgi yaşamışlar müəllifin şeirlərlə yerləşdirdiyi emosiya və hissləri əks etdirə bilər. Bu məsələyə öz baxışlarımı da əlavə eləmək istəyirəm və onlar da şəxsi təcrübəmə əsaslanır. Muğamı ifa etmək, hətta onu anlamaq üçün müəyyən emosional yüklənmə, ruhi yetkinlik gərəkdir. Təsadüfi deyil ki, muğamda nəsə ovsun var. Bu, ruhani mətnlər kimidir, hər dəfə onlarda daha dərin sətiraltı mənalar hiss edirsən və yaşayırsan. 

- Sənubər xanım, siz qeyd elədiniz ki, ötən yüzilliyin 80-ci illərinə qədər muğamın inkişafı artan dinamika ilə davam edib. Sonra nə baş verdi?

-  SSRİ-nin dağılması və Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Azərbaycanda siyasi durumun mürəkkəbləşdiyi çağlarda, sonrakı böhran dövründə də muğam incəsənətində müəyyən tənəzzül başladı. İlk baxışdan bu, bir qədər qəribədir, axı nə keçən yüzilliyin 30-cu illərindəki qorxulu Stalin rejimi, nə də Böyük Vətən müharibəsi illəri incəsənətə  XX əsrin 80-ci illəri qədər mənfi təsir göstərə bilməmişdi. Ola bilər ki, cəmiyyətdə müəyyən çaşqınlıq yaranıb ki, bu da yaradıcı insanlara xüsusi güclü təsir göstərib. Xüsusilə də muğama, çünki bu incəsənət növünün kökündə dərin mənəviyyat və güclü energetika durur. 

Başqa tərəfdən, bütün dünyada incəsənətin inkişafı mərhələ xarakteri daşıyır. Məhz buna görə, biz tez-tez qəfil intibahlar və janr böhranları müşahidə edirik. Nə cürsə, müəyyən müddət ərzində muğam sənəti böhran durumunda idi, bütün postsovet məkanında olduğu kimi - dərin mənəvi böhran başlamışdı. 

- Bu gün nə baş verir?

-  Böhranın qısamüddətli olmasına baxmayaraq, muğamın inkişafında müəyyən durğunluq müşahidə edilirdi. Bu da daha çox zamandan və hansısa siyasi dəyişikliklərdən asılı olmayan prosesdir. Bu gün dövlət səviyyəsində muğamın, həmçinin, bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün çox işlər görülür: Beynəlxalq Muğam Mərkəzi açılıb, beynəlxalq festivallar keçirilir, ifaçılarımızın xaricə qastrolları təşkil edilir, kitablar çap edilir və disklər buraxılır. 

Amma muğamın inkişafında yeni «energetik sıçrayış»ın olması üçün özünü bu sənətə tam həsr etmiş şəxsiyyətlər, ustalar lazımdır. Bir vaxtlar Üzeyir Hacıbəyov edən kimi,  bu gün də görkəmli muğam ustası Alim Qasımov bunu edir. Bu cür insanlar gənc nəslə əsas gerçəyi başa salmalıdırlar ki, muğam nəsə dəbli və prestijli bir şey deyil. Bu bizim zəngin milli mədəniyyətimizin bir hissəsidir, özü ilə mənəvi təmizlik və çoxtərəflilik daşıyır. 

Bir zamanlar görkəmli tarzən  Bəhram Mansurov çox gözəl və müdrik bir kəlam işlətmişdi ki, muğamı məhv etmək mümkün deyil, çünki o bizim xalqın içində özünə həddindən artıq «yer edib» və sözün yaxşı mənasında, Azərbaycan torpağını energetik baxımdan «yoluxdurub». Buna görə də muğam əbədi yaşayacaq.