SƏNƏTƏ HƏKK OLUNMUŞ TARİX

Onun "Ai­lə­də məh­kə­mə", "Mə­həb­bət, şey­tan və lam­ba­da", "Mə­şu­qə­lər", "Ah, qa­dın­lar, qa­dın­lar", "Qıs­qanc ürək­lər", "Mə­həb­bət əzab­la­rı", "Ame­ri­ka­lı kürə­kən" və baş­qa pyes­lə­ri müxtə­lif te­atrlar­da - Aka­de­mik Mil­li Dram Te­a­t­rın­da və di­g­ər te­atrla­rı­mız­da səh­nə­ləş­di­ri­lib. Ma­rat Ha­q­ver­diy­ev yal­nız ko­me­diya ja­n­rın­da əsər­lər yaz­mayıb. Ta­ma­şa­çı­lar tə­rə­fin­dən ma­­raq­la qar­şı­la­nan "Sə­nin­lə və sən­siz", "Sə­ni göz­lə­y­i­rəm" və "Ji­qu­li əmə­liy­ya­tı" bə­dii te­le­vi­ziya filmlə­ri də onun sse­na­ri­si əsa­sın­da çə­ki­lib. "Qa­ra­bağ şi­kə­s­tə­si", "Fə­da­kar­lıq" və "Üç də­niz əf­sa­nə­si" əsər­lə­rin­də isə Azər­bayca­nın ən ye­ni ta­ri­xin­də baş ve­rən mühüm ha­di­sə­lər təcəssümünü ta­pıb.

- Ma­rat müəl­lim, iki sə­nət­ka­rın ai­lə­sin­də böyüdünüz. Yə­qin ki, uşaq­lıq il­lə­ri­niz çox ma­raq­lı ke­çib...

- Mən 1938-ci ilin 21 iy­u­lun­da Ba­kı­da dünyaya göz aç­mı­şam. Atam Xan­lar Ha­q­ver­diy­ev Azər­bayca­nın və Türkmə­ni­s­ta­nın Əmək­dar ar­ti­s­ti, Ope­ra və Ba­let Te­a­t­rı­nın so­li­s­tiy­di.

Anam Ca­han Əf­ruz (Di­la­no­va) isə şa­i­rə-dra­ma­turq idi. Onun "İki ana", "Se­vgi sə­tir­lə­ri", "Şe­ir­lər", "Dağlar", "İki bay­ram" ki­tab­la­rı rus, is­pan, türk­mən, hind dil­lə­ri­nə tər­cümə olu­nub. Hin­di­s­tan­da baş ve­rən ha­di­sə­lər­dən bəhs edən "Qan­qın böyük da­l­ğ­a­sı", "Ta­hi­rin aqi­bə­ti" və di­g­ər əsər­lə­ri 1970-ci il­lər­də Mos­k­va­da səh­nə­ləş­di­ril­di və böyük uğur qa­zan­dı. "Gəl­dim ki, dey­əm, se­vi­rəm", "İl­ham pə­ri­si" əsər­lə­ri Azər­baycan­da və ke­ç­miş SSRİ-nin baş­qa re­s­pub­li­ka­­la­rın­da ta­ma­şaya qoy­ul­du.

Ai­lə­də iki uşaq idik. Mən də, mən­dən üç yaş ki­çik qar­da­şım Za­ur da çox ma­raq­lı uşaq­lıq il­lə­ri ya­şa­dıq. Ata-ana­mı­zın do­stla­rı da sə­nət adam­la­rı idi. Bi­zə gə­lən­lər kim­lər idi? Şa­ir­lər, ya­zı­çı­lar, aktyor­lar, re­jis­sor­lar... Əl­bət­tə, be­lə ai­lə­də böyüyüb ədə­biyya­tı, te­a­t­rı, incə­sə­nə­ti sev­mə­mək mümkünsüz idi.

- Siz də uşaq­lı­q­dan rəs­sam­lığa ma­raq gö­s­tər­di­niz. Bəs sə­nət se­çər­kən me­mar ol­maq qə­ra­rı­nı ver­məy­i­ni­zə sə­bəb nə ol­du?

- Ba­kı­da­kı 74 nö­m­rə­li or­ta mək­tə­bi 1956-cı il­də bi­tir­dim. O za­man Azər­baycan­da Rəs­sam­lıq İn­sti­tu­tu yox idi. Bu sa­hə­də ali təh­sil al­maq üçün Mos­k­vaya, ya da Le­nin­qra­da (in­di­ki Sankt-Pe­ter­burq şə­hə­ri - Z.F.) get­mək la­zım idi. Ancaq atam-anam de­di­lər, sə­ni gözümüzdən uzağa bu­ra­xa bil­mə­rik. Elə me­mar­lıq da rəs­sam­lığa ya­xın sə­nət­dir. Ona gö­rə də sə­nəd­lə­ri­mi Azər­baycan Po­li­tex­nik İn­sti­tu­tu­na (in­di­ki Azər­baycan Tex­ni­ki Uni­ver­si­te­ti - Z.F.) ver­dim. İn­sti­tu­tun me­mar­lıq fakültə­si­nə da­xil ol­dum. Tə­lə­bə­lik il­lə­rin­də incə­sə­nə­tə olan se­vg­im, ma­rağım da­ha da art­dı. İn­sti­tu­tun xalq ça­lğı alət­lə­ri an­sam­blı və es­t­ra­da or­ke­s­t­ri­nin so­li­s­ti ki­mi ke­ç­­miş So­vet re­s­pub­li­ka­la­rın­da qa­s­t­rol sə­fər­lə­rin­də ol­dum.

- Uzun illər memarlıq sahəsində çalış­dı­nız...

- Bə­li. İn­sti­tu­tu bi­tir­dik­dən so­nra on il ti­kin­ti sa­hə­sin­də iş­lə­dim. Baş mühən­dis ol­dum. Ömrümün ot­uz beş ili­ni me­mar­lığa sərf et­dim. O vax­t­lar Mə­də­niyyət Na­zir­liy­i­nin ta­be­li­y­in­də fə­a­liyyət gö­s­tə­rən Ta­rix Mə­də­niyyət Abi­də­lə­ri­nin Bər­pa­sı İda­rə­sin­də müx­tə­lif və­zi­fə­lər­də ça­lış­dım. Re­s­pub­li­ka­da 1000-ə ya­xın abi­də­nin bər­pa­sı ilə mə­şğ­ul ol­dum. On­la­rın ara­­sın­da ta­rix və mə­də­niyyət abi­də­lə­ri­miz, eləcə də Ope­ra və Ba­let Te­a­t­rı, Rə­şid Beh­bu­dov adı­na Mah­nı Te­a­t­rı, mu­zey­lər, mə­scid­lər, mə­d­rə­sə­lər, qa­la və türbə­lər var idi.

- Be­lə de­mək olar ki, bə­dii ya­ra­dıcı­lıq is­te­da­dı si­zə ana­nız­dan ke­çib?

- Bə­li. Ümu­miyyət­lə, mən lap ba­laca­lı­q­dan Ope­ra Te­a­t­rı­na tez-tez ge­dir­dim. Atam uzun il­lər ça­lış­dığı, so­li­s­ti ol­duğu Ope­ra və Ba­let Te­a­t­rı­nın səh­nə­sin­də "Şah İs­mayıl"da Şah İs­mayıl, "Ley­li və Məcnun"da Məc­nun, "Əs­li və Kə­rəm"də Kə­rəm, "Aşıq Qə­rib"də Qə­rib ki­mi baş rol­la­rı ifa edir­di. Mən də hə­min ta­ma­şa­la­ra ba­xır­dım. Anam isə əsər­lər ya­zır­dı. Biz - qar­da­şım Za­ur və mən be­lə bir mühi­tin içə­ri­sin­də idik. Ona gö­rə də be­lə ol­ma­lı idi. Qar­da­şım Za­ur so­nra­lar mühən­dis ol­du. Ancaq o da ədə­biyya­tı, te­a­t­rı ürək­dən se­vir­di.

- Əsər­lər ya­zır­dı­nız. Am­ma ədə­biyya­ta tərcümə­çi ki­mi gəl­di­niz...

- 1970-ci il­lər­də ana­mın şe­ir­lə­ri­ni, po­ema­la­rı­nı rus di­li­nə çe­vir­dim.

- Bə­dii ya­ra­dıcı­lıq­la mə­şğ­ul ol­duğu­nuz­dan ana­nı­zın xə­bə­ri var idi?

- Anam hə­mi­şə dey­ir­di ki, sən də əsər­lər yaz. Mən ya­zır­dım, ancaq ana­ma de­məyə uta­nır­dım.

- O, bu­nu heç vaxt bil­mə­di?

- Yox, bil­mə­di... Ümu­miyyət­lə, va­li­deyn­lə­ri­miz bi­zə heç nəyi qa­da­ğan et­mir­di­lər. Ancaq on­la­rın say­ə­­sin­də biz ki­çik yaş­la­rı­mız­dan sə­nə­tin dəy­ə­ri­ni, mə­su­liyyə­ti­ni an­layır­dıq. Ona gö­rə hə­mi­şə dey­i­rəm ki, ata­mın ya­nın­da oxu­mağa, ana­mın ya­nın­da yaz­­mağa uta­nır­dım. On­la­rın sə­­nə­tə se­vg­i­lə­ri ki­mi, tə­ləb­lə­ri də çox yük­sək idi. 

Anam 1984-cü il­də dünya­sı­nı də­y­iş­di. Atam da on­dan dörd il qa­baq və­­fat et­miş­di. Anam­dan so­nra onun yo­lu­nu da­vam et­di­ri­rəm.

- Əsər­lə­ri­niz 1990-cı il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də səh­nə­ləş­di­ril­di, dra­ma­turq ki­mi ta­nın­dı­nız...

- Əmək­dar incə­sə­nət xa­di­mi, Lən­kə­ran Döv­lət Dram Te­a­t­rı­nın baş re­jis­so­ru Ba­ba Rzay­ev hə­min te­at­rda ana­mın iki əsə­ri­ni səh­nə­ləş­dir­di. Ta­ma­şaya ha­zır­lıq za­ma­nı o mə­nə de­di ki, görürəm, sən çox xə­bər­dar­san, niyə özün yaz­mır­san? O qə­dər is­rar et­di ki, mən bə­dii ya­ra­dıcı­lıq­la mə­şğ­ul ol­duğu­mu ona söy­lə­dim. Onun tək­li­fi ilə bir pyes yaz­dım. İlk dram əsə­rim - "Ai­lə­də məh­kə­mə" ko­me­diy­a­sı Ba­ba Rzay­e­vin qu­ru­lu­şun­da ta­ma­şaya qoy­ul­du və uğur qa­zan­dı. De­di ki, sən yaz­ma­lı­san. "Mə­həb­bət, şey­tan və lam­ba­da" əsə­ri­ni qə­lə­mə al­dım. Səh­nə­ləş­di­ril­di və çox po­pluy­ar ol­du. Bun­dan so­nra bir çox te­atrla­rı­mız mə­nim­lə ya­ra­dıcı­lıq əla­qə­lə­ri sax­la­mağa baş­la­dı­lar.

Aka­de­mik Mil­li Dram Te­a­t­rı­nın o vax­tkı di­rek­to­ru Hə­sə­nağa Tu­ra­bov ta­ma­şaya bax­dı, ta­nış ol­duq. O, mə­nə de­di ki, siz is­te­dad­lı adam­sı­nız, niyə bi­zə də pyes yaz­mır­sı­nız? 1992-ci il­də "Ah, qa­dın­lar, qa­dın­lar" ko­me­diy­a­sı­nı ya­zıb Hə­sə­nağa Tu­ra­bo­vun özünə tə­q­dim et­dim, çox bəy­ən­di. Hə­sə­nağa Tu­ra­bov yal­nız sə­nət­kar dey­il­di, həm də böyük şəx­siyyət idi. O, re­jis­sor Mə­ra­him Fər­zə­li­bə­y­o­vu çağır­dı. De­di ki, bu əsə­ri oxu­mu­şam, apar oxu. Aka­de­mik Mil­li Dram Te­a­t­rı­nın səh­nə­sin­də Mə­ra­him Fər­zə­li­bəy­ov "Ah, qa­dın­lar, qa­dın­lar" əsə­ri­ni ta­ma­şaya qoy­du. Baş rol­da Siy­a­vuş As­lan və Fi­rə­ng­iz Mütəl­li­mo­va oy­na­dı­lar. Ta­ma­şa ma­raq­la qar­şı­lan­dı. Bir il­dən so­nra "Qıs­qanc ürək­lər" ko­me­diy­am ye­nə də bu te­at­rda Mə­ra­him Fər­zə­li­bəy­o­vun qu­ru­lu­şun­da ta­ma­şa­çı­la­ra tə­q­dim olun­du. Ya­şar Nu­ri və Arif Qu­liy­ev ta­ma­şa­da elə oy­na­dı­lar ki, sə­si hər yan­dan gəl­di.

- Bu ko­me­diy­a­nı­zın so­rağı Tür­kiy­ə­dən də gəl­di...

- Bə­li, "Qıs­qanc ürək­lər" ko­me­diy­am Türkiy­ə­nin İs­tan­bul şə­hə­rin­də­ki Sa­rıy­er bə­lə­diyyə te­a­t­rı­nın ya­ra­dıcı hey­ə­ti tə­rə­fin­dən ta­ma­şaya qo­y­ul­du. 2000-ci il­də mə­ni İs­tan­bu­la ta­ma­şa­nın premye­ra­sı­na də­vət et­di­lər. Premye­ra hör­mət əla­mə­ti ola­raq, adə­tən, döv­lət təd­bir­lə­ri­nin ke­çi­ril­diyi "Çı­rağan" sa­rayın­da tə­q­dim edil­di və yüksək sə­viyyə­də keç­di. Ora­da mən­dən baş­qa əsər is­tə­di­lər, "Ah, qa­dın­lar, qa­dın­lar" pye­si­ni ver­dim. Hər iki əsər Türkiy­ə­nin bir çox te­atrla­rın­da - İs­tan­bu­lun Çem­ber­li­taş te­a­t­rı, Sa­rıy­er bə­lə­diyyə te­a­t­rı, Fa­tih Uni­ver­si­te­ti­nin te­a­t­rın­da səh­nə­ləş­di­ril­di.

- Dram əsər­lə­ri ilə ya­na­şı, ma­raq­lı sse­na­ri­lə­rin də müəl­li­fi­si­niz...

- Re­jis­sor Lütfi Məm­məd­bəy­ov mə­nim sse­na­rim əsa­sın­da "Sə­nin­lə və sən­siz" bə­dii te­le­vi­ziya fil­mi­ni çək­­di. Film Azər­baycan Döv­lət Te­le­vi­ziy­a­sı ilə də­fə­lər­lə gö­s­tə­ril­di. "Sə­ni göz­ləy­i­rəm" əsə­ri­mi Lütfi Məm­məd­bəy­ov ek­ran­laş­dır­dı.

- Ya­ra­dıcı­lığı­nın so­nra­kı mər­hə­lə­sin­də öl­kə­mi­zin icti­mai-siy­a­si hə­y­a­tı­nı əks et­di­rən əsər­lər yaz­mağa baş­la­dı­nız. "Qa­ra­bağ şi­kə­s­tə­si", "Fə­da­kar­lıq", "Üç də­niz əf­sa­nə­si" əsər­lə­ri ən ya­xın ta­ri­xi­miz­də baş ve­rən ha­di­sə­lə­ri əks et­di­rir...

 - 1993-cü il­də və­ziyyət hə­lə də çox ağır idi. Müha­ri­bə ge­dir­di. Hə­min dövrü xa­tır­la­dıqca, ya­şa­dığı­mız mürək­kəb icti­mai-siy­a­si və­ziyyət­lər­dən da­im qa­lib ki­mi ay­rı­lan bir şəx­siyyə­tin par­laq ob­ra­zı göz­lə­ri­min önündə can­la­nır. Bu, xal­qı­mı­zın Ümum­mil­li Li­de­ri Hey­dər Əliy­ev­dir. Elə bu­na gö­rə də mə­nim ya­ra­dıcı­lığı­mın böyük bir his­sə­si ümum­mil­li pre­zi­den­ti­mi­zə həsr olu­nub.

O çə­tin günlər­də Hey­dər Əliy­ev xal­qı Və­tə­ni qo­ru­mağa çağır­dı. Onun bu çağı­rı­şı mə­nə böyük tə­sir et­di. "Qa­ra­bağ şi­kə­s­tə­si" əsə­ri­ni yaz­dım. 1993-cü il­də yaz­dığım bu əsər­də böyük siy­a­sət­çi­nin Azər­bayca­nın ağır günündə ha­ki­miyyə­tə qayı­dı­şın­dan, öl­kə­nin xi­la­sı na­mi­nə ta­ri­xi xid­mət­lə­rin­dən bəhs edir. Bu sse­na­ri əsa­sın­da Mə­ra­him Fər­zə­li­bəy­ov iki­se­riy­a­lı bə­dii te­le­vi­ziya fil­mi çək­di. Film Azər­baycan Döv­lət Te­le­vi­ziy­a­sı ilə nümay­iş et­di­ril­di və səs-sə­da sal­dı. Ümum­mil­li Li­der haq­qın­da ikinci əsə­rim "Fə­da­kar­lıq" ad­la­nır. Hə­min əsə­rin sse­na­ri­si əsa­sın­da "Fə­da­kar­lıq" bə­dii te­le­vi­ziya fil­mi çə­kil­di. So­n­ra bu sse­na­ri­nin pyes va­ri­an­tı­nı yaz­dım. Əsər Sum­qayıt Döv­lət Mu­si­qi­li Dram Te­a­t­rın­da səh­nə­ləş­di­ril­di, prem­ye­ra­sı isə Aka­de­mik Mil­li Dram Te­a­t­rın­da uğur­la ke­çi­ril­di.

- Ba­kı-Ti­f­lis-Cey­han neft kə­mə­ri­nin ti­kin­ti­sin­dən bəhs edən "Üç də­niz əf­sa­nə­si" pye­si­ni­zi ya­ra­dıcı­lığı­nı­zın zir­və­si ad­lan­dı­rır­sı­nız...

- Azər­bayca­nın ye­ni ta­ri­xin­də çox mühüm ha­di­sə­lər baş ve­rib. Ba­kı-Ti­f­­lis-Cey­han neft kə­mə­ri be­lə nə­hə­ng lay­i­hə­lər­dən bi­ri­dir. Bu möh­tə­şəm lay­i­hə Azər­bayca­nın dünya­da­kı möv­qey­i­ni möh­kəm­lən­di­rən, bu­günkü və gə­ləcək in­ki­şa­fı üçün vacib olan lay­i­hə­dir. Ba­kı-Ti­f­lis-Cey­han neft kə­mə­ri­nin ti­kin­ti­sin­dən bəhs edən "Üç də­niz əf­sa­nə­si" pye­si­ni ya­zar­kən müxtə­lif sə­nəd­lər­lə, rə­s­mi ma­te­ri­al­lar­la ta­nış ol­dum. Sə­nəd­lər üzə­rin­də ça­lış­dım və Hey­dər Əliy­e­vin necə böyük siy­a­sət­çi, döv­lət xa­di­mi ol­duğu­nu bir da­ha gördüm. Azər­baycan döv­lət­çi­liy­i­ni is­tə­məy­ən qüvvə­lər Ba­kı-Ti­f­lis-Cey­han neft kə­mə­ri­nin çə­ki­li­şi­nin qar­şı­sı­nı al­mağa ça­lış­dı­lar. On­la­rın məkrli plan­la­rı­nın qar­şı­sı­nı yal­nız Hey­dər Əliy­ev ki­mi müdrik, qə­tiyyət­li siy­a­sət­çi ala bil­di. Ona gö­rə də üçüncü də­fə bu da­hi şəx­siyyət­lə bağlı möv­zuya müraci­ət et­dim.

- "Üç də­niz əf­sa­nə­si"nin səh­nə­yə gə­li­şi niyə bu qə­dər uzun çək­di?

- Mən qə­ti möv­qeyi olan bir ziy­a­­lı, bir və­tən­daş ki­mi he­sab edi­rəm ki, ulu ön­də­ri­miz Hey­dər Əliy­e­vin, onun lay­iq­li da­va­m­çı­sı, möh­tə­rəm Pre­zi­den­ti­miz İl­ham Əliy­e­vin re­s­pub­li­ka­nın in­ki­şa­fı və xoş­bəxt gə­ləcəyi na­mi­nə gördüklə­ri iş­lər, həy­a­ta ke­çir­dik­lə­ri iri­miqyas­lı, qlo­bal lay­i­hə­lər mə­də­niyyət sa­hə­sin­də də lay­incə işıq­lan­dı­rıl­ma­lı­dır. Bu ba­xım­dan ulu ön­dər Hey­dər Əliy­e­vin xa­ti­rə­si­nə həsr edil­miş Azər­baycan neft stra­te­­g­i­y­a­sın­dan, öl­kə­mi­zin ta­ri­xin­də mi­sil­siz na­iliyyət olan kə­mə­ri­nin ti­kin­ti­sin­dən bəhs edən "Üç də­niz əf­sa­nə­si" dra­mı­nı və bə­dii film sse­na­ri­sini yaz­dım. Bu əsər üzə­rin­də çox iş­lə­dim. "Üç də­niz əf­sa­nə­si" dra­mı­nı beş ilə yaz­dım. Pyes müva­fiq şö­bə­lər­də oxu­nub bəy­ə­nil­dik­dən so­nra, Pre­zi­dent Ad­mi­ni­s­t­ra­siy­a­sı­nın rəh­bə­ri, aka­de­mik Ra­miz Meh­diy­e­vin mək­tu­bu əsa­sın­da Mə­də­niyyət və Tu­rizm Na­zir­liy­i­nə gön­də­ril­di və na­zir­liy­in 2013-cü il üçün tə­s­diq et­diyi re­per­tu­ar pla­nı­na əsa­sən, Gəncə Döv­lət Dram Te­a­t­rın­da səh­nəyə qoy­ul­du. Gəncə Te­a­t­rı­nın kol­lek­ti­vin­dən çox ra­zıy­am. Qu­ru­luş­çu re­jis­sor, Əmək­dar ar­tist Ra­miz Və­liy­ev baş­da ol­maq­la bütün ya­ra­dıcı və tex­ni­ki he­y­ət ta­ma­şa üzə­rin­də ürək­lə ça­lış­dı. Am­ma te­a­t­rın mad­di ba­za­sı zə­if, kadrla­rı az idi. Ona gö­rə də əsər tam şə­kil­də səh­nə­də əks olun­ma­dı. Mə­nim ən böyük ar­zum­dur ki, Mə­də­niyyət və Tu­rizm Na­zir­liy­i­nin kö­məyi ilə "Üç də­niz əf­sa­nə­si" pye­si Aka­de­mik Mil­li Dram Te­a­t­rın­da və ya tex­ni­ki im­kan­la­rı ge­niş olan pay­taxt te­atrla­rı­nın baş­qa bi­rin­də ye­ni­dən ta­ma­şaya qoy­ul­sun.