ƏNƏNƏLƏR İNKİŞAFDA

Son zamanlar dünyada gedən proseslər, neftin qiymətinin aşağı düşməsi qeyri-neft sektorunun inkişafı məsələsini daha da aktuallaşdırır. Bu baxımdan, sənayenin bazası hesab edilən və əsas dayağı olan metallurgiyanın inkişaf etdirilməsi çox vacib bir faktor kimi özünü təsdiq edir. Lakin təəssüf ki, son vaxtlar ictimaiyyətdə belə bir fikir formalaşdırılıb ki, guya Azərbaycanda metallurgiya sənayesi ibtidai formadadır və bunun indi-indi qurulması planlaşdırılır. Hansı ki, ölkəmizin metallurgiya sənayesi böyük və ənənələrlə zəngin bir tarixə malikdir. 

Metallurgiya həyatımızın bütün sahələrini əhatə edir və azərbaycanlı mühəndis-metallurqlar və alimlər hələ Sovet İttifaqı dövründə ölkənin iqtisadiyyatına və metallurgiyanın inkişafina öz əvəzsiz töhfələrini veriblər. Rusiyanın "Maqnitoqorsk Metallurgiya Kombinatı"nın (bura dağ-mədən işləri, dəmir filizinin saflaşdırılmasından başlayaraq, polad istehsalına qədər olan böyük bir istehsal prosesi daxildir) özülünü qoymuş və kombinata uzun müddət rəhbərlik etmiş, görkəmli mühəndis-metallurq, azərbaycanlı Çingiz İldırım olub. Uzun illər Sovet İttifaqını yüksək keyfiyyətli neft kompressor boruları ilə təmin edən və illik istehsalı 800 min tondan çox olan Sumqayıt boruyayma zavodu, digər metallurgiya və maşınqayırma zavodları Azərbaycanda fəaliyyət göstərmişdir. Lakin Sovet İttifaqının süquta uğramasından sonra, sənayenin digər sahələri kimi, metallurgiyamız da acınacaqlı duruma düşdü. 

Yalnız Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra, bu sahədə canlanma başlandı. Məhz ulu öndərin özəl sektor olaraq təməlini qoyduğu və 2001-ci ildə açılışını etdiyi "Baku Steel Company" Azərbaycan metallurgiyasına yeni nəfəs gətirdi. Son illər şirkətimizin rəhbərliyi tərəfindən aparılan yenidənqurma işləri və qoyulan böyük investisiyalar "Baku Steel Company" MMC-ni Qafqazın ən böyük metallurgiya müəssisəsinə çevirməklə yanaşı, Avropanın ən öndəgedən zavodları ilə müqayisə olunacaq səviyyəyə çatdırıb. Şirkətdə aparılmış abadlıq və yenidənqurma işləri ilə yanaşı, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması məqsədilə dünyanın ən son texnologiyaları tətbiq olunmaqdadır. 

Belə ki, Almaniyanın "Siemens VAİ" şirkətinin istehsalı olan müasir, tam avtomatlaşdırılmış, kombinə edilmiş qaz-oksigen odluqları və karbon injektorları ilə təchiz edilib. Bu da öz növbəsinidə, elektrik enerjisinin məsrəfini azaldıb. EBT tökmə sisteminə malik elektrik qövs sobası quraşdırılıb. Ardıcıl olaraq poladın sobadan kənar, inert qaz mühitində emalı üçün daha müasir soba-çalov avadanlığı və ən son texnoloji standartlara cavab verən, yüksək tökmə sürətinə malik (5m/dəq), həmçinin maye metalın tökülmə zamanı kristallaşdırıcı gilizlərdə elektromaqnit qarışdırma sistemi ilə təchiz edilmiş, ən müasir (Power-Mold, Fastcastcube-FCC) kombinə edilmiş tökmə maşınının quraşdırılması prosesi gedir. İstehsalat prosesi zamanı əmələ gələn toz-qaz qarışıqlarını tutan toztutucu qurğu yenilənərək gücü iki dəfə artırılıb. Bu da bütün ekoloji standartlara cavab verməklə, ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını tamamilə alır. Bu qurğunun analoqları Avropanın bir neçə qabaqcıl zavodlarında quraşdırılıb ki, bunlardan da demək olar ki, şəhər mərkəzinə çox yaxın yerləşən, Avstriyanın Linz şəhərindəki "VOESTALPİNE" zavodunu və Almaniyanın Keln şəhərindəki Reyn çayı sahilində yerləşən "Badişe Stalverke" zavodlarını misal göstərmək olar.

Şirkət illik istehsal gücünü 1 milyon tona çatdırmaqla yanaşı, istehsal etdiyi məhsulun çeşidini də artırıb. Belə ki, inşaat armaturları ilə yanaşı, müxtəlif ölçüdə künclük, şveller, ikitavr və katanka istehsalına da başlanılıb. Beləliklə də "Baku Steel Company" MMC ölkənin bu növ metal məhsullarına olan tələbatını artıqlaması ilə ödəmək gücündədir və istehsal etdiyi bütün məhsulların keyfiyyəti İSO 9001-2008 idarəetmə sisteminin tələbləri əsasında yerinə yetirilir.

Son zamanlar ölkədə təkrar qara metalın (metallomun) azalması şirkət rəhbərliyini alternativ xammaldan istifadə etmək üzərində ciddi addımlar atmağa vadar etmişdir və bu yaxınlarda İtaliyanın "Danieli" şirkəti ilə ferroərintilərin, DRİ/HBİ (dəmirin filizdən birbaşa bərpası məhsulları) materiallarının sobaya fasiləsiz verilməsi qurğusunun alınmasına dair müqavilə imzalanıb. Bu qurğunun quraşdırılması İran və Rusiyadan ixrac edilən DRİ/HBİ-ın əritmə prosesində 80 faizə qədər artırılmasına imkan verməklə yanaşı, metallom qıtlığının aradan qaldırılmasına imkan verəcək. Nəzərinizə çatdırım ki, İran İslam Respublikasında dəmir filizi ehtiyatı 7 milyard ton, Rusiya Federasiyasında isə 206,1 milyard ton civarındadır. Bu müqaviləyə, həmçinin əritmə zamanı maye metalın temperaturunun ölçülməsi və maye metaldan nümunənin götürülməsi üçün iki ədəd robot qurğusunun alınması da daxil edilib. Bu isə şirkət rəhbərliyinin işçilərin təhlükəsizliyini yüksək səviyyəyə çatdırmaq məqsədi ilə gördüyü silsilə işlərdəndir.

Təəssüf ki, son zamanlar ictimaiyyət arasında belə bir əsassız rəy formalaşdırılır ki, "Baku Steel Company" MMC-nin istehsal etdiyi armaturlar təkrar qara metal qırıntısındandır, yəni bu armaturlar dəmirin filizdən reduksiya olunmuş (ingiliscə DRİ - Direct Reduced İron) məhsulundan istehsal olunmadığına görə keyfiyyəti aşağıdır. Gəlin, əslində, məsələnin nə yerdə olduğuna nəzər salaq. Öncə onu qeyd edək ki, bu fikri səsləndirənlər, sözsüz, bu sahədən məlumatı az olan adamlardır. Çünki metallurqlar və metallurgiyanın içində olan insanlar heç vaxt belə bir fikir səsləndirməzlər ki, yüksəkmərtəbəli binaların tikintisində istifadə olunan armaturlar ancaq DRİ-dən istehsal olunmalıdır. Bu baxımdan, ayrıca çıxarışda armatur poladlarına qoyulan tələblərə nəzər yetirək. 

QOST 10884-94, QOST 52544-2006 (bunlar Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən ratifikasiya edilib və inşaat armaturlarının keyfiyyətinə qoyulan tələblər həm ölkəmizdə, həm də MDB məkanında bu standartlar ilə tənzimlənir) və bu standartların analoqları olan DİN 488 (Almaniya), BS 4449-97 (Böyük Britaniya), ASTM A615 (ABŞ) və s. heç birində inşaat armaturların istehsalında DRİ-dən və ya təkrar qarametaldan istifadə olunmasının vacibliyi haqqında heç bir məlumat qeyd olunmayıb. İnşaat armaturlarının və eyni zamanda, bütün poladların keyfiyyətinə qoyulan tələblərdən biri də, onların tərkibindəki qeyri-metallik birləşmələrin müvafiq normativ tələblərlə tənzimlənməsidir. 

Bunlar poladın tərkibində ayrı bir faza olaraq, onun həmcinsliyini pozur və mexaniki xassələrinə mənfi təsir edir. Beləliklə, qeyri-metallik birləşmələrin poladın tərkibindən təmizlənərək azaldılması, strukturda onların ölçülərinin kiçik olması, həmin fazaların itibucaqlı olmaması və deformasiya zamanı səthlərə düşməməsi vacibdir. Əks halda, strukturda kristal dənələrin sərhədlərində yığılaraq gərginliyin artmasına və kristal qəfəsin deformasiyasına gətirib çıxarır. Bu səbəbdən də qeyri-metallik birləşmələrin poladın mexaniki xassəsinə təsirinin azaldılması baxımından, onların öyrənilməsi bu sahə alimləri üçün aktual mövzu olaraq qalır. Bu qeyri-həmcins fazaların ölçüləri, forması, kimyəvi və fiziki xassələri, kimyəvi tərkibləri və həmçinin onların tökülmüş metalın tərkibində yerləşmələrini, yəni kristallik dənələrin sərhədlərinə əsasən müəyyən edilməsi vacibdir ki, bununla da daim laboratoriyalarda araşdırmalar aparırıq. Bunların öyrənilməsi və elmi tədqiqi məqsədilə polad nümunələrin makro və mikroşlifləri şüa mikroskopunda mütəmadi olaraq təhlil olunur.

Metallurgiyanın son nailiyyətlərindən olan, poladın sobadan kənar maye fazada, inert qaz (ar) mühitində emalı, bu növ birləşmələrdən poladın tərkibinin təmizlənməsi daha da böyük effekt verib. Baxmayaraq ki, armatur poladları adi keyfiyyətli poladlar qrupuna aiddir və qeyri-metallik birləşmələrə görə bunlara qoyulan tələblər digər keyfiyyətli və yüksək keyfiyyətli (yüksək legirli) poladlara nisbətən yüngüldür, "Baku Steel Company" MMC bu cür tam müasir qurğuya malikdir. Belə ki, istehsal prosesində desulfurasiya, defosforasiya, oksigensizləşdirmə və legirləmə bu qurğuda aparılır. Yuxarıda qeyd olunanları bildirməkdə məqsədim odur ki, bu qeyri-metallik birləşmələr təkrar emal üçün sobaya verilən metallomda (hansı ki, bir dəfə bu qeyri-metallik birləşmədən təmizləmə etapını keçib) DRİ-yə nisbətən daha çox təmizdir. DRİ-ın tərkibi isə qeyri-metallik birləşmələrlə zəngindir. Bir çoxları elə bilir ki, DRİ dedikdə bu, 100 faiz təmiz dəmirdir. Lakin bu tam yanlış bir fikirdir və bunun üçün DRİ-in bütün dünyaya məlum olan tərkibini təqdim edirik. (cədvəl 1)

Cədvəldə verilmiş tərkibdən göründüyü kimi, ən yaxşı halda, yəni, metalizasiya dərəcəsi yüksək olan DRİ-də (hansında ki reduksiya prosesi çox yaxşı gedib) Femetal - 85-87 faiz olur. Qalanı isə qeyri-metallik birləşmələr olan oksidlər (SiO2, CaO, Al2O3 və s.) və poladın tərkibində zərərverici aşqarlar sayılan kükürd (S) və fosfor (P) - dur. Bunların da yuxarıda qeyd etdiyim texnoloji proses ilə poladın tərkibindən çıxarılması keyfiyyətə ciddi dərəcədə təsir edən amil kimi çox vacibdir. 

Poladın elektrik qövs sobalarında əridilməsində istifadə olunan təkrar qara metalın əsasını karbonlu poladlar təşkil edir. Bunların da ümumilikdə, orta kimyəvi tərkibi cədvəl 2-də verilib. 

Bütün bu deyilənlərə əlavə olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, "armaturun keyfiyyəti DRİ-dən istifadə etdikdə yaxşı, təkrar qara metaldan istifadə etdikdə isə pis olur" kimi yanlış mülahizənin heç bir elmi əsası yoxdur. Əksinə, təkrar qara metaldan istifadə etdikdə, qarşıya qoyulmuş keyfiyyət göstəricilərini daha asan almaq mümkündür. 

Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Türkiyə Respublikası 2013-cü ildə 34,2 milyon ton polad istehsal edib və bu rəqəmə daxil olan bütün armatur poladları ancaq təkrar qara metaldan istehsal olunub. Həmçinin Türkiyədə DRİ/HBİ istehsalı yoxdur. Almaniya Federativ Respublikası 2013-cü ildə 42,6 milyon ton polad istehsal edib ki, bunun da yalnız 1,0 milyon tonunda DRİ-dən istifadə edilib. Belə ki, Almaniyada yalnız Hamburq Ştalverk zavodunda bir ədəd "Midrex" qurğusu var. Almaniyanın inşaat armaturları istehsal edən zavodları və bunların ən önündə duran "Badişe Ştalverk" zavodu istehsal etdiyi 2,2 milyon ton məhsulun (bu zavodun istehsal gücü 2,2 milyon tondur) hamısını təkrar qara metaldan istehsal edir. 

2013-cü ildə, bütövlükdə, dünya üzrə 1,0 milyard 607,2 milyon ton polad istehsal olunub ki, burada da DRİ/HBİ-in payı cəmi 76,0 milyon tondur. Bəzilərinin təbirincə desək, belə çıxır ki, bu ölkələrin istehsal etdiyi inşaat armaturları və bütün dünyada istehsal olunan 100 milyon tonlarla poladın hamısı keyfiyyətsizdir. Çünki onun istehsalında DRİ-dən istifadə olunmayıb. Ümumilikdə, ötən il dünya üzrə 600 milyon tondan çox polad məmulatlarının istehsalında xam material kimi təkrar qara metaldan istifadə edilib. 

Mən çalışdım ki, bu çox geniş bir mövzunu maksimum qısaltmaqla və başa düşülən sadələşdirilmiş formada izah edim ki, anlaşılan olsun. Həmçinin metallurgiyanın asan bir peşə və sadə sahə olduğunu düşünənlər və bu sahə ilə bağlı qeyri-peşəkar fikirlər söyləyənlər nə qədər yanlış olduqlarını dərindən başa düşsünlər.

Geosiyasi məkanda bizə qonşu olan ölkələrdən, əsasən, Rusiya, Türkiyə və İran böyük metallurgiya ölkələridir. Belə ki, hər üç ölkə üzrə orta illik polad istehsalı aşağıdakı kimidir: Rusiya - 70 milyon ton, Türkiyə - 34 milyon ton, İran - 15 milyon ton. Bu ölkələrdən İran İslam Respublikası yaxın bir neçə ildə illik istehsalını 50 milyon tona çatdırmağı hədəfləyir. Zəngin dəmir filizi yataqlarına malik olan İran (burada filizin ilkin tərkibində dəmirin miqdarı 50-55 faiz təşkil edir) ötən il eyni zamanda 7 nəhəng metallurgiya zavodunun tikintisinə başlayıb. Bu baxımdan, biz yeni metallurgiya zavodları qurmamışdan öncə, yerli bazarı təhlil etməklə yanaşı, regionda da hansı metallurgiya nəhəngləri ilə rəqabət aparacağımızı və eyni zamanda, hansı növ polad məmulatları istehsal edəcəyimizi çox ciddi təhlil etməliyik. 

Azərbaycanda metallurgiya böyük tarixə malik olub, bu gün də "Baku Steel Company" MMC-nin timsalında müasir texnologiyaların tətbiqi ilə mövcudluğunu daha da təkmilləşdirməkdədir. Bu sahədə çalışan bir mütəxəssis kimi dərindən əminəm və çox ümidliyəm ki, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin və dövlətimizin apardığı uğurlu iqtisadi siyasətə uyğun olaraq, Azərbaycanın metallurgiya sənayesi daha da inkişaf edəcək, daha böyük uğurlara imza atacaqdır.

Armatur poladlarına qoyulan tələblər:

1) Armatur digər inşaat materialları kimi, adi keyfiyyətli poladlar qrupuna aiddir.

2) Bu materialların keyfiyyətinə qoyulan tələblər digər məhsullar kimi, müvafiq standartlarla tənzimlənir və bu standartların heç birində armaturun istehsalında hansı xammaldan, yəni DRİ/HBİ və ya təkrar qara metaldan istifadə olunması haqqında tələb yoxdur.

3) Armaturun müvafiq standartlara görə keyfiyyətinə qoyulmuş tələblər, əsasən, aşağıdakı xassələrin ödənilməsini ciddi tələb edir:

*axma həddi, Rt, N/mm2;

*möhkəmlik həddi, Rm, N/mm2;

*nisbi uzanma, d,%;

*əyilmə sınağı;

*dartılma zamanı dağılmaya qarşı müvəqqəti müqavimət;

*müvafiq həndəsi parametrlər

Qeyri-metallik birləşmələr dedikdə, aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

-oksidlər (FeO, SiO2, Al2O3)

-sulfidlər (FeS, MnS, və s.)

-nitridlər (Fe4N, Fe2N)

-fosfidlər (Fe3P)