KAPİTAL HƏRƏKƏTƏ KEÇİR

Qiymətli kağızlar bazarı bu yaxınlaradək Azərbaycan maliyyə sektorunun ən zəif halqası hesab olunurdu. Düzdür, o həm də ən gənc seqment idi. Lakin son dərəcə zəif inkişafda idi və özünə elə xüsusi maraq cəlb etmirdi. Hərçənd son bir neçə ildə qiymətli kağızlar bazarının keyfiyyətli dəyişikliyi daha intensiv şəkildə baş verməyə başladı. Bu da təbii şəkildə keyfiyyət göstəricilərinin yüksəlməsinə təsir göstərib. Bununla belə, Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin (QKDK) sədri Rüfət Aslanlının fikrincə, yaxın gələcək üçün qarşıya son dərəcə ambisiyalı məqsədlər qoyulub. Onların həyata keçirilməsi ölkənin maliyyə bazarının gəlirlərinin formalaşmasında bu seqmentin payına əhəmiyyətli şəkildə təsir edə bilər. 

Kapital bazarı çağırışlara qarşı

2014-cü ilədək BVF-nin, depozit mərkəzi və digər əsas maliyyə vasitəçilərinin gəlirlərinin üçdəikisinə qədəri dövlət alətləri hesabına formalaşıb. Daha doğrusu, dövlət bilavasitə bu institutların inkişafına dəstək verirdi. Əsasən, gəlirlər dövlət qiymətli kağızlarla əməliyyatlar, o cümlədən Azərbaycan Mərkəzi Bankının notları ilə repo və əks repo əməliyyatlar hesabına yığılıb. 2014-cü ildən başlayaraq özəl korporativ sektorun əməliyyatları dominantlıq etməyə başladı və qiymətli kağızlar bazarında əməliyyatların üçdəikisinə çatdı. "Bu, ona gətirib çıxarır ki, kapital bazarları özəl sahibkarlığın və bazar iqtisadiyyatının elementi kimi bu institutların maliyyə dayanıqlığını və sabit fəaliyyət göstərməsini təmin edən dəyərləri yenidən hasil etməyə başladılar", - deyə QKDK-nın sədri Rüfət Aslanlı bildirib.

Onun fikrincə, ötən ilin iyul ayında derivativ maliyyə alətləri üzrə ticarət platformasının fəaliyyətə başlaması da bazarın inkişafına güclü təsir göstərdi (müqavilələr - opsion və fyuçerslərin maliyyə aktivini təmin edən dəyərin törəmə qiyməti). Nəticədə mal-xammal derivativlər və xarici valyutada derivativlər üzrə əməliyyatların həcmi 4,3 mlrd. manata çatıb ki, bu da qiymətli kağızlar bazarında əqdlərin ümumi həcminin üçdəbirini təşkil edir. "Bundan başqa, ötən il nəhayət ki, təkrar bazarda likvidliyin təminatı və birja ticarətində rəqabətli qiymət müəyyənləşdirmə mexanizmlərini işə sala bildik. Bu, o deməkdir ki, ötən il ərzində iri oyunçular, iri maliyyə şirkətləri bazar qiymətləri üzrə konkret bazar kağızlarını almaq və satmaq öhdəliklərini üzərlərinə götürərkən biz marketmeykerlik institutunu yaratdıq", - deyə R. Aslanlı bildirib. 

Ambisiyalı planlar

Strateji planlara gəlincə isə bunlara əlbəttə ki, investorlara müvəqqəti ticarət limiti hesabına brokerdən xüsusi şərtlərlə əldə edilmiş qiymətli kağızlar və maliyyə alətlərini almaq və satmağa imkan verən marjinal ticarətin genişləndirilməsi daxildir. Dövlət komitəsi sədrinin qeyd etdiyi kimi, 2015-ci ildə BFB ehtimal ki, aksiyalarla marjinal ticarətə keçəcək. "Ola bilsin ki, əsas maliyyə alətləri qismində artıq ölkə bazarında satılan səhmlər çıxış etsinlər. Məhz bu səbəbə görə birja qiymətli kağızlar olan derivativ, baza aktivləri ilə bir qədər ləngidi. Amma bu il qəbul ediləcək qərar, maliyyə vasitəçilərinə də qiymətli kağızlar bazarında marjinal ticarəti təmin etməyə imkan verəcək. Amma bu, qiymətli kağızlar bazarı haqda ancaq yeni qanunun qəbulundan sonra baş tutacaq", - deyə R. Aslanlı bildirib. Səhmlərə gəldikdə isə ehtimal ki, Azərbaycanda uzunmüddət güçlənilən debüt IPO-nun (qiymətli kağızların ictimai yerləşdirilməsi) həyata keçirilməsi də bu il baş verəcək. Bununla bərabər, bir sıra şirkətlərin bu debütdə birinci olmaları da arzu olaraq qalacaq. Bunun üçün auditor şirkətlərinin böyük dördlüyünün keçirdiyi sadə üçillik auditoriya hesabatına malik olmaq kifayət deyil. Şirkətin açıq bazara çıxdıqdan sonra qarşısına hansı korporativ məqsədlər və vəzifələr qoymasını təsəvvür etməsi vacibdir. 

Yəni şirkət rəhbərlərinin strateji vəzifələrə dair ən azı üçillik "mənzərəsi" olmalıdır. "Demək istəmirəm ki, IPO kimi bu cür strateji qərar qəbul etmiş şirkət nə istədiyini təsəvvür etmir. Məsələ burasındadır ki, şirkətlər bir sıra taktiki tapşırıqlar, habelə dəqiq korporativ strukturlar və idarəetmənin yaradılması, bazara korporativ vəzifələr, maliyyə gözləntilərinin təqdim edilməsini də həll etməlidirlər. Bu vəzifələr aydındır və ən əsası, potensial sərmayədarların mühüm qərar qəbul etməsi üçün əsaslı şəkildə ona çatdırmaq zəruridir", - deyə R. Aslanlı hesab edir.

Bütün bunlar üçün müəyyən zaman tələb olunur. "Bəzi şirkətlər konkret vaxt qoyublar. Lakin biz istəmirik ki, ilk IPO hansı isə adekvat olmayan nəticələrə gətirib çıxarsın", - deyə QKDK-nın rəhbəri bildirib. - Biz ilk IPO-ya son dərəcə təmkinli yanaşırıq, heç bir romantizmimiz yoxdur. IPO - artıq bir neçə milli şirkətin qəbul etdiyi son dərəcə ciddi strateji qərardır. Bu cür vəzifə və qərarların reallaşdırılması ağır zəhmət tələb edir". 

Qeyd edək ki, IPO-nun stimullaşdırılması üçün QKDK müəyyən müddətə əsasən vergi tətillərinin tətbiqi üzrə təkliflər paketi hazırlayıb.

Vergi stimullaşdırılması

Yeri gəlmişkən, qiymətli kağızlar sahəsinin vergitutma məsələsinə gəlincə, demək lazımdır ki, dünya təcrübəsində bu bazarda əməliyyatlar üçün vergi rejimi maliyyə bazarının, hətta digər seqmentlərinə münasibətdə, yəni banklar və sığorta şirkətlərindən vergitutma səciyyəvidir. Bu məsələnin öyrənilməsinə azərbaycanlı mütəxəssislər iki il vaxt sərf etməli olublar. Və ötən il QKDK Vergilər Nazirliyi ilə birgə qiymətli kağızlar bazarının əməliyyatları və alətləri üçün vergi rejimi hazırlayıblar. Onun müzakirəsi gələn il üçün büdcə prosesi çərçivəsində başlaya bilər. Bununla yanaşı, istiqraz əməliyyatlarının vergitutma rejiminin təkmilləşdirilməsi təklif edilir. İstiqrazlar iki növ gəlir gətirir - yığılmış faizlər, alış və satış arasındakı qiymət fərqindən gələn gəlirlər. İstiqrazlar üzrə faiz gəliri 10%, digər gəlirlər isə 20% təşkil edir. Qiymətli kağızlar, habelə dervivativlərlə əməliyyatlar zamanı bir neçə səciyyəvi məqam mövcuddur. Ona görə borc alətləri ilə əməliyyatlardan vergi tutulmasının təkmilləşdirilməsi və dəqiqləşdirilməsi təklif olunur. 

Həmçinin qiymətli kağızların qorunması xidmətinin maliyyə xidmətlərinin bazasına daxil edilməsi və qiymətli kağızları ƏDV-dən (ölkədə bu vergi dərəcəsi 18% təşkil edir) azad etmək də təkliflər sırasındadır. 

İnvestisiya fondları üçün də xüsusi vergi rejmi hazırlanacaq. Belə ki, R. Aslanlının qeyd etdiyi kimi, Azərbaycanda investisiya fondlarının fəaliyyətinin hüquqi əsası 2010-cu ildən mövcuddur və onların vergitutma sistemi müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər. Beləliklə, qanunvericiliyə uyğun olaraq investisiya fondu idarəedici şirkət tərəfindən nəzarətdə saxlanılır. Hazırda dövlət komitəsi üç şirkətə (Invest az asset management, Az finance asset management i Trust asset management) aktivlərin idarə edilməsi üzrə lisenziya verib. İndi onlar yaradılan fondların işləməsi üçün qaydaların hazırlanması ilə məşğuldurlar. Bundan sonra fondların özlərinin liseziyalaşdırılması üçün QKDK-ya müraciət edə bilərlər. Komitə rəhbəri hesab edir ki, həmin vaxta qədər qiymətli kağızlar bazarında əməliyyatlardan vergi tutulmasının spesifik rejminin qəbul edilmə prosesi intensivləşdiriləcək.

Neft birjası olacaqmı?

Gündəlikdə duran digər maraqlı məsələlərlə yanaşı, Azərbaycanda neft və neft məhsullarının birja meydançası üzərindən satışının təşkil olunması imkanlarıdır. "Dövlət Komitəsində əmtəələrlə marjinal ticarətə keçid üzrə müzakirələr çərçivəsində nədən başlamaq haqda diskussiyalar aparıldı: neftdən, (belə ki, Azərbaycan onun satışını həyata keçirir) və ya qiymətli metallardan. Bizim mövqeyimiz dəqiq idi: neftin qiyməti olduqca dəyişkəndir, ona görə də biz qiymətli metallardan başlamağı üstün tutduq", - deyə R. Aslanlı bildirib. Lakin bunun səbəbi ötən ilin yayından başlanan dünya bazarlarında neftin qiymətinin düşməsi olmadı. Dövlət komitəsinin rəhbəri hesab edir ki, bu alətin marjinal ticarətə çıxışında neftin qiyməti müəyyənedici amil deyil. Burada söhbət prosesslərin proqnozlaşdırıla bilməsindən deyil, məntiqlə anlaşıldığı və iqtisadi qanunlarla izah edildiyi zaman qlobal iqtisadiyyat və ya bazarın konkret seqmentinin həmin vəziyyətindən gedir.

İstər oyunçuların, istərsə də müəyyən sektorda qiymətin müəyyən olunmasında sona qədər öyrənilməmiş müəyyən əlamətlər mövcud olduqda, nəinki gözləmək, onları daha dərindən tədqiq etmək və ancaq bundan sonra qərar qəbul etmək lazımdır. Beləliklə, 2014-cü ilin yayında ilk dəfə olaraq marjinal ticarət fond birjası vasitəsilə konvertasiya edilən valyutalardan başladı. Çünki valyuta cütlüklərinin ticarəti müəyyən tarixə malikdir və spekulyantlar üçün daha anlaşılandır. Qeyd edək ki, spekulyantlar - mənfi məna kəsb etmir, hərçənd bəzi insanların sosialist iqtisadiyyat dövründən yaddaşlarında qalıb ki, spekulyasiya nə isə yaxşı olmayan şeydir. Kapital bazarında hər zaman investorlar və spekulyantlar iştirak edirlər. İnvestorlar - daha uçun müddətə vəsait yatıran və daha uzunmüddətli gəlirlər gözləyən iştirakçılardırlar. Spekulyantlar isə qısa müddətdə ticarət aparırlar. Onlar bazara müəyyən təkan verirlər və qiymət müəyyənləşdirilməsini, o cümlədən onun likvidliyini dəstəkləyirlər. Lakin digər tərəfdən, spekulyantların davranışı bəzən heç də yaxşı olmayan nəticələrə gətirib çıxarır. Buna görə də nizamlayıcılar mövcuddur. "Valyuta cütlükləri bazasında marjinal ticarətə gəlincə isə qeyd etmək lazımdır ki, tarixən valyuta müstəqilliyimizin ilk günlərindən iqtisadiyyatımızda ən çox alınıb-satılan əmtəə olub. Məhz buna görə də start valyuta marjinal ticarətdən başladı. Çünki insanlar bunun necə işlədiyini anlayırdılar", - deyə R. Aslanlı qeyd edib.

Ötən ilin oktyabr-noyabr aylarında birja platformasında qızıl və gümüşün alqı-satqısı başladı. Keçən il Bakı Fond Birjasında marjinal ticarətin ümumi həcmi 4,3 mlrd. manat təşkil edirdisə, onun 4 milyardı valyuta alətlərinin, 300 milyon manatı isə qiymətli metalların ticarətinin payına düşüb. 

Beləcə, iqtisadiyyatın diversifikasına artan diqqətin, habelə Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafına görə kapitalın cəlb edilməsi ilə alternativ mənbələrin əhəmiyyəti daha da artacaq. Ola bilsin, bu, qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə də baş tutsun. Bu bazarda keyfiyyət artımı isə onu yerli investorlar üçün daha da cəlbedici edəcək.