SLAVYAN-TÜRK İTTİFAQI

- Öl­kə­lə­ri­miz ət­ra­fın­da, Cə­nu­bi Qaf­qaz­da bir çox pro­ses­lər ya­şa­nır. Bə­­zi­lə­ri hət­ta ge­o­siy­a­si qüvvə­lər nis­bə­ti­nin dəy­iş­mək­də ol­duğu­nu dü­şünürlər. İn­di­ki mər­hə­lə­də Azər­­baycan Ru­siya üçün han­sı əhə­miyyə­tə ma­lik­dir?

- Ru­siya üçün Azər­baycan, ilk növ­bə­də, dost xal­qdır. Biz uzun il­lər bi­rgə ya­şa­mı­şıq və in­di də qlo­bal dünya çər­çi­və­sin­də də ya­na­şı ya­şayı­rıq. Ru­siy­a­da böyük Azər­baycan di­a­s­po­ru, Azər­baycan­da bö­yük rus icma­sı var. Mən rus icma­sı­nın nümay­ən­də­lə­ri ilə görüşürəm və on­lar ümu­mi­lik­də və­ziyyət­lər­in­dən ra­zı­dır­lar. Bu­ra­da təh­sil sa­hə­sin­də rus sek­to­ru in­ki­şaf edir, rus di­li sı­xış­dı­rıl­mır. Biz məhz bu­na əsas­la­na­raq gə­ləcəyə doğru irə­li­ləy­i­rik. Gə­ləcək isə bi­zim fi­k­ri­miz­cə, nə­hə­ng re­g­i­o­nal bir­lik­lə­rə məx­su­s­dur. On­la­rın ara­sın­da ən önə çı­xa­nı Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­dır. Bu bir­li­y­in ar­tıq həy­a­ta ke­çir­məyə macal tap­dığı iş­lə­ri yal­nız al­qış­la­maq olar. Am­ma bi­zə yal­nız al­qış, hə­səd və qa­pı qar­şı­sın­da qa­lıb inil­də­mək la­zım dey­il. Biz özümüz də bu­na bən­­­zər iş­lər gör­mə­liy­ik. Ha­zır­da in­­­ki­şaf et­dir­mək­də ol­duğu­muz lay­i­hə Av­ra­siya İt­ti­fa­qı ad­la­nır. Uk­ray­na böh­ra­nı­nın sə­bəb­lə­rin­dən bi­ri də ABŞ-ın Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­nı dağıt­maq is­təy­i­dir. Bu, ay­dın­dır.

Düşünürəm, Av­ra­siya İt­ti­fa­qı iq­ti­sa­di ba­xım­dan da­xil­də iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­nı tə­min et­mək iq­ti­da­rın­da­dır. De­mək, o, qlo­bal iq­ti­sa­di böh­ran­lar qar­şı­sın­da day­a­nıq­lı­lığı tə­min edə­cək. Si­vi­li­za­siy­a­lı ya­naş­maya gəl­dik­də isə, Av­ro­pa İt­ti­fa­qı, ilk növ­bə­də, ro­man-ger­man və pro­te­s­tant-ka­to­lik it­ti­fa­qı ol­duğu ki­mi, Av­ra­siya İt­ti­fa­qı da de-fak­to slav­yan-türk və pra­vo­slav-is­lam bir­liy­i­dir.

Ba­kıya Türkiy­ə­dən gəl­mi­şəm. Ora­­da Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na son də­rəcə diq­qət­lə ya­na­şı­lır, bu qu­rum­la əmək­daş­lıq və gə­ləcək­də üzvlük per­s­pek­tiv­lə­ri nə­zər­dən ke­çi­ri­lir.

Uk­ray­na böh­ra­nı ilə əla­qə­dar, bu, o qə­dər də ak­tu­al görünməyə bi­lər. La­kin bu böh­ran ba­şa çat­dı­q­dan so­nra, şübhə­siz ki, mə­sə­lə ak­tu­al­lıq qa­za­nacaq.

Düşünürəm, mə­də­niyyət ba­xı­mın­dan Türkiyə ilə Azər­bayca­nı mü­qay­i­sə et­sək, Azər­baycan, əl­bət­tə ki, Ru­siy­aya da­ha ya­xın­dır. İq­ti­sa­di ba­xım­dan isə Türkiy­ə­nin Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na böyük ma­rağı var. Bu, iq­ti­sa­diyya­tın struk­tu­ru ilə bağlı­dır. Azər­baycan, əsa­sən, öz nef­ti­ni və qa­zı­nı sat­maq­la mə­şğ­ul­dur. Bu­nun üçün isə iq­ti­sa­di it­ti­faq­la­rın üzvü ol­maq la­zım­dır. Neft və qa­zı is­tə­ni­lən hal­da alacaq­lar. Am­ma iq­ti­sa­diyya­tın qey­ri-neft sek­to­ru, ilk növ­bə­də, kənd tə­sərrüfa­tı in­ki­şaf edər­sə, Azər­baycan han­sı­sa nə­hə­ng re­g­i­o­nal it­ti­fa­qa qo­şul­ma­lı olacaq. Be­lə it­ti­faq­lar ara­sın­da Azər­­baycan üçün ən re­al ola­nı isə Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­dır.

Türkiy­əyə gə­lincə, fi­k­rimcə, o, Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na da­ha tez üzv olacaq. Çünki o, bu iş­də son də­rəcə ma­raq­lı­dır. Türkiyə iq­ti­sa­diyya­tı­nın sek­tor­la­rı re­g­i­o­nal it­ti­faq­lar­da mak­si­mum iş­ti­ra­kı tə­ləb edir. Bu gün Av­ro­pa İt­ti­fa­qı­nın qa­pı­la­rı­nın Tür­ki­y­ə­nin üzünə qa­pa­lı ol­duğu ay­dın­dır. Bu üzdən də, An­ka­ra get­dikcə Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na tə­rəf yön alır. Tür­kiyə təş­ki­la­ta qo­şu­lar­sa, bu, yal­nız An­ka­ra­nın dey­il, Mos­k­va­nın da xey­ri­nə olar. Söh­bət yal­nız iq­ti­sa­di yox, ey­ni za­man­da siy­a­si fay­da­lar­dan ge­dir. Bu­ra­da spe­si­fik­lik nə­dən iba­rət­dir? Türkiyə Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­nın üzvü olar­sa, onun nüfu­zu kə­s­kin şə­kil­də ar­tacaq. Bu hal­da An­ka­ra qu­rum­da iq­ti­sa­di ba­xım­dan Ru­siy­a­dan so­nra ikinci döv­lət ola­caq. Yer­də qa­lan­lar isə hər za­man ikinci­nin ət­ra­fın­da bir­lə­şir. Bu mə­na­da, Türkiyə qə­rar­la­rın qə­bu­lun­da Ru­siya ilə müəyyən ba­lan­sın ya­ran­ma­sı ba­xı­mın­dan bütün di­g­ər üzv döv­lət­lə­rin ba­şın­da du­ra bi­lər. Bu, bi­zim üçün də yal­nız iq­ti­sa­di ba­xım­dan sər­fə­li dey­il. Ha­zır­da Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­nı "Ru­siya plyus kim­lər­sə" şək­lin­də qə­bul edir­lər. Tür­ki­y­ə­nin və dey­ək ki, Uk­ray­na­nın qu­ru­ma qo­şu­lacaq­la­rı hal­da on­lar bir­lik­də Ru­siy­a­dan da­ha böyük olacaq­lar. Bu hal­da qə­rar­la­rın qə­bu­lu üçün da­ha sağlam at­mo­sfer ya­ra­nacaq. Düşünürəm ki, Uk­ray­na­da­kı ha­zır­kı böh­ran ara­dan qalxdı­q­dan so­nra Kiy­e­vin Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na qo­şul­ma eh­ti­ma­lı çox yüksək­dir.

Ümid edi­rik ki, bu is­ti­qa­mət­də in­ki­şaf ge­dəcək və han­sı­sa müddət­dən so­nra Azər­baycan, hə­m­çi­nin Gür­cüstan da Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­nın üzvü ol­maq is­təy­əcək. Fi­k­ri­mizcə, nə vaxtsa İran da bir­liyə qo­şu­la bi­lər. Am­ma bu­nun üçün ora­da dəy­i­şik­lik­lər ol­ma­lı, BMT-nin Teh­ra­na tət­biq et­diyi san­k­siy­a­lar ara­dan qal­dı­rıl­ma­lı­dır.

- Türkiyə Azər­baycan, Mər­kə­zi Asiya öl­kə­lə­ri ki­mi türkdil­li döv­lət­lə­rə tə­sir ba­xı­mın­dan post­so­vet mə­ka­nın­da Ru­siy­aya rə­qib ki­mi qə­bul olun­mur ki?

- Bu, po­ten­si­al ola­raq mümkün rə­qa­bət ki­mi qə­bul olu­nur. Am­ma bu, o qə­dər də ak­tu­al dey­il. Tür­ki­yə ilə müna­si­bət­lə­ri­miz gö­s­tə­rir ki, sər­fə­li sa­hə­lər­də mak­si­mum əmək­daş­lıq et­mək, müba­hi­sə­li mə­qam­la­rı kə­na­ra qoy­maq müm­kün­dür. Bil­diy­i­niz ki­mi, öl­kə­lə­ri­mi­zin Su­riya ilə bağlı möv­qeyi bir-bi­rin­dən kə­s­kin şə­kil­də fər­q­lə­nir. Am­ma Ru­siya ilə Türkiyə ara­sın­da iq­ti­sa­di ba­xım­dan, ya­xud hət­ta Gürcüstan müna­qi­şə­si ilə bağlı çox yax­şı müna­si­bət­lər var. Türkiyə, əs­lin­də, 2008-ci il­də Mon­t­re müqa­vi­lə­si­nə əsas­la­na­raq, Ame­ri­ka gə­mi­lə­ri­ni Qa­ra də­niz­dən qov­du. Ame­ri­ka­lı­lar isə bu­nu hər kə­sə unut­dur­mağa ça­lı­şır­dı­lar. Ya­xud Türkiy­ə­nin Krım ta­tar­la­rı ilə bağlı möv­qey­i­ni götü­rək. An­ka­ra fak­ti­ki ola­raq Krım­da Ru­siya ha­ki­miyyə­ti­ni ta­nıyıb və Krım ta­tar­la­rı­nın prob­lem­lə­ri­nin həl­li üçün Ru­siya hö­ku­mə­ti ilə fə­al məs­lə­hət­ləş­mə­lər apa­rır. Bu mə­sə­lə­də Ru­siya ilə Türkiy­ə­nin ma­raq­la­rı üst-üstə düşür.

Düşünürəm, biz tə­d­ricən Mos­k­va-Ba­kı-An­ka­ra ge­o­siy­a­si xət­ti­nin for­ma­laş­dığı­nın şa­hi­di olu­ruq. Bu­nun­la ya­na­şı, biz Mos­k­va-İrə­van-Teh­ran xət­tin­dən də im­ti­na et­mi­rik.

- Se­pa­rat­çı­lı­q­dan əziyyət çə­kən Azər­baycan Uk­ray­na­nın əra­zi bütövlüyünü də­s­tək­ləy­ir. Bu­nun­la ya­na­şı, Ba­kı Ru­siy­aya qar­şı san­k­siy­a­la­rı də­s­tək­lə­məy­ib. Azər­baycan bu za­man bir mən­ti­qə əsas­la­nıb: ey­ni müna­si­bət Azər­baycan əra­zi­si­nin 20%-ni işğ­al et­miş Er­mə­ni­s­ta­na niyə gö­s­tə­ril­mir? Mos­k­va­da Ba­kı­nın bu möv­qey­i­nə necə ya­na­şır­lar?

- Biz Azər­bayca­nın möv­qey­i­ni çox müsbət qə­bul edi­rik. Ba­şa dü­şü­rük ki, Azər­baycan öz əra­zi bü­töv­lüyü uğrun­da müba­ri­zə apa­rır. Bu üzdən də, onun Krı­mın Ru­siya əra­zi­si ol­duğu­nu eti­raf et­mə­si çə­tin­dir. Hə­lə 1990-cı il­də Krım par­la­men­ti Uk­ray­na­nın tər­ki­bin­dən çıx­maq ha­q­da qə­rar qə­bul et­miş, la­kin bu, qə­bul olun­ma­mış­dı. Ye­ri gəl­miş­kən, Qa­ra­bağdan fər­q­li ola­raq, Krım­da heç bir et­nik tə­miz­lə­mə apa­rıl­mayıb. Ora­da əha­li əv­vəl ol­duğu ki­mi qa­lır. Heç bir hər­bi əmə­liyyat da apa­rıl­mayıb. Odur ki, Krım­da­kı və­ziyyət Dağlıq Qa­ra­bağda­kı du­rum­dan prin­si­pi­al şə­kil­də fər­q­lə­nir.

Azər­bayca­nın möv­qeyi biz­də böyük min­nət­dar­lıq­la qə­bul edi­lib. Cə­nab Sə­məd Sey­i­do­vun çı­xı­şı bö­yük se­vinclə qar­şı­la­nıb: o, AŞPA-da­kı və­ziyyə­ti yax­şı bil­diyi üçün de­di ki, Ru­siy­a­nın ge­dəcəyi tə­q­dir­də si­zin ha­mı­nı­zı bu­ra­xacaq­lar. Bu hə­qi­qət­dir. Mən özüm 4 il ər­zin­də AŞPA-da ol­mu­şam. Hət­ta Av­ro­pa Par­la­men­tin­də be­lə, su­al edir­lər ki, "bi­zim­lə ey­ni işi gö­rən AŞPA-ya nə eh­tiy­ac var? Gə­lin, onu bu­ra­xaq, par­la­men­t­lər­lə əmək­daş­lıq şək­lin­də mə­ş­və­rət qru­pu ya­ra­daq". AŞPA əs­­lin­də Aİ-Ru­siya müna­si­bət­lə­rin­də va­si­tə­çi ro­lu oy­nayır.

- Azərbaycan-ABŞ müna­si­bət­lə­rin­də sə­rin­lik, Ba­kı-Mos­k­va di­a­lo­qun­da isə ək­si­nə, in­ten­siv­ləş­mə göz qar­şı­sın­da­dır. Am­ma Ru­siya Qa­ra­bağ prob­le­min­də heç za­man or­taya bir­mə­na­lı möv­qe qoy­mur. Mə­sə­lən, AŞPA-da­kı sə­s­­ver­mə­dən dər­hal so­nra Ru­siy­a­nın döv­lət te­le­vi­ziy­a­sın­da ta­nın­ma­mış re­s­pub­li­ka­lar haq­qın­da re­por­taj yayım­la­nıb və ilk süjet Qa­ra­bağdan olub.

- Azər­baycan-Ru­siya müna­si­bət­lə­ri­nin yax­şı­laş­ma­sı də­rin tə­bii qat­la­ra ma­lik­dir. Bu, ilk növ­bə­də, xal­qlar ara­sın­da­kı do­stluq, qar­daş­lıq müna­si­bət­lə­ri və böyük iq­ti­sa­di ma­raq­lar­dır. İq­ti­sa­diyyat­da da­ha ge­niş im­kan­la­rın ya­ra­dıl­ma­sı, əmək­­daş­lıq edil­mə­si vaci­b­dir - bu­na şübhə yox­dur. Am­ma çözülmə­li olan bir çox prob­lem­lər də var və Pu­tin­lə Əliy­ev bu­nun­la mə­şğ­ul­dur­lar.

Azər­baycan-ABŞ müna­si­bət­lə­ri­nə gə­lincə, ora­da və­ziyyət fər­q­li­dir. Ame­ri­ka­lı­lar həy­a­sızc­a­sı­na bü­tün post­so­vet öl­kə­lə­rin­də, o cümlə­dən Azər­baycan­da rə­ng­li in­qi­lab­la­rın təş­ki­li işi­nə gi­ri­şib­lər. Bu­ra­da mə­sə­lə heç də in­san haq­la­rın­da dey­il. Mə­sə­lə on­da­dır ki, Azər­bay­can rəh­bər­liyi öl­kə­də ame­ri­ka­pə­rəst in­qi­lab­çı qrup­la­rın fə­al­laş­dığı­nı çox sa­vad­lı şə­kil­də gördü və on­lar yum­şaq şə­kil­də zə­rər­siz­ləş­di­ril­di. Ame­ri­ka­lı­lar isə əl­bət­tə ki, on­la­rın struk­tur­la­rı­na qar­şı şübhə­lə­rin ya­ran­ma­sın­dan, qiy­am­la­rın təş­ki­li­nə im­kan ve­ril­mə­mə­sin­dən son də­rəcə na­ra­zı­dır­lar. Odur ki, bu mü­na­­si­bət­lə­rin tə­bi­ə­ti ta­ma­mi­lə fər­q­li­dir.

On­lar ey­ni vaxtda hər yan­da rə­ng­­li in­qi­lab­lar ha­zır­layır­dı­lar. Uk­ray­na­da bu­nu həy­a­ta ke­çir­di­lər, Ru­siy­a­da, Çin­də, Türkiy­ə­də ha­zır­lıq­la­ra baş­la­dı­lar. Ər­doğan da ba­şa düşür ki, Ru­siy­a­da rə­ng­li in­qi­la­ba cəhd olu­nar­sa, ey­ni cəhd Türkiy­ə­də də tə­k­rar­la­nacaq. O, nə­in­ki Pu­ti­nin dər­di­nə şə­rik olur, həm də yə­qin ki, giz­li ka­nal­lar­la ona cid­di də­s­tək ve­rir. "Türk axı­nı" haq­qın­da müqa­vi­lə bu də­s­təy­in tər­kib his­sə­si­dir.

- Bəs, Mos­k­va­nın Azər­bayca­nın əsas prob­le­mi­nə müna­si­bə­ti?

- Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­sin­dən da­nı­şı­rıq­sa, Ru­siya bu prob­le­min da­nı­şıq­lar yo­lu ilə çözülmə­si­ni vacib sayır. Biz hər za­man da­nı­şıq­lar tə­rəf­da­rıyıq. Bu vax­ta­dək Azər­baycan­da iki va­ri­ant nə­zər­dən ke­çi­ri­lir­di: hər­bi və sülh. Am­ma on­la­rın hər iki­si da­la­na di­rən­miş­di. Çünki hər­bi va­ri­an­ta əl atıl­ma­sı Azər­bay­can iq­ti­sa­diyya­tı­na qoy­ul­muş in­ve­s­ti­siy­a­la­rın, iq­ti­sa­di in­ki­şa­fın dağıl­ma­sı de­mək olacaq. Hal­bu­ki, məhz sürət­li in­ki­şaf Azər­bayca­nı Cə­nu­bi Qaf­qa­zın bir nö­m­rə­li iq­ti­sa­diyya­tı­na çe­vi­rib, Er­mə­ni­s­tan­la müqay­i­sə­də ona bu qə­dər üstünlüklər qa­zan­dı­rıb.

Sülh yo­lu­nun da­la­na di­rən­mə­si­nin sə­bə­bi­sə ATƏT-in Minsk Qru­pu­na həm­sədrlik edən ABŞ, Fran­sa və Ru­siy­a­nın dünya­nın ən güclü er­mə­ni di­a­s­po­ru­na ma­lik öl­kə­lə­ri ol­ma­sı­dır. Bu, cid­di tə­sir­dir.

İn­di be­lə çı­xır ki, Azər­baycan­la Er­mə­ni­s­tan ara­sın­da qüvvə­lər nis­bə­ti cid­di şə­kil­də dəy­i­şib və Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si ye­ni qüvvə­lər nis­bə­ti­nə uyğun ha­la gə­ti­ril­mə­li­dir. Am­ma hər­bi və sülh yo­lu bağla­nıb, üçüncü yol isə yox­dur. Odur ki, bu pro­ses re­al ola­raq Minsk qru­pun­dan kə­nar apa­rıl­ma­lı­dır. Sülh yo­lu ABŞ-ın ma­ne­əyə çe­v­ril­diyi Minsk Qru­pun­dan kə­nar­da­dır. Ar­tıq, müvəq­qə­ti böyük ta­ri­xi kom­pro­miss üçün şə­ra­it for­ma­laş­dı­rı­lıb. Müvəq­qə­ti de­­mə­y­im bu­nun ye­kun qə­rar ol­may­a­cağı ilə bağlı­dır. Am­ma ye­nə də bu, böyük həlldir. Fi­k­rimcə, onun məğ­zi Er­mə­ni­s­ta­nın Qa­ra­bağ ət­ra­fın­da­kı 7 ray­o­nu Azər­bayca­na qay­tar­ma­sın­da ol­ma­lı­dır. Bu­nun əvə­zin­də Azər­baycan və Türkiyə Er­mə­ni­s­ta­nın iq­ti­sa­di blo­ka­da­sı­nı ara­dan qal­dır­ma­lı­dır­lar. Bu hal­da və­ziyyət xey­li asan­­la­şacaq, prin­si­pi­al ola­raq ye­ni şər­t­lər or­taya çı­xacaq.

- Am­ma Er­mə­ni­s­tan, çə­tin ki, bu­na get­sin. Çünki o, sta­tus-kvo­nun qo­ru­nub sax­la­nıl­ma­sın­da ma­raq­lı ol­duğu üçün Minsk Qru­pu­nun xid­mət­lə­rin­dən im­ti­naya qar­şı çı­xır. Ru­siya bu mə­sə­lə­də ona tə­sir gö­s­tə­rə bi­lər­mi?

- He­sab edi­rəm ki, Er­mə­ni­s­tan bu va­ri­ant üzə­rin­də da­ha çox dü­şünməyə baş­layıb. On­lar­da inad­kar­lıq ol­sa da, əmi­nəm ki, in­di bu ha­q­­da da­ha çox düşünürlər. Bu mə­sə­lə­lər böyük eh­ti­mal­la Minsk Qru­pun­­dan kə­nar həll olu­nacaq. Çözüm, bəl­kə də, böyük re­g­i­o­nal bir­lik çər­çi­və­sin­də ol­du. Ye­ri gəl­miş­kən, bu an­da ye­ni­dən Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na qayıt­ma­lı olu­ruq. Məhz bu qu­rum çər­çi­və­sin­də be­lə qə­ra­rın qə­bu­lu müm­kündür. Əl­bət­tə ki, bu­na zə­ma­nət yox­dur və mə­nim söz­lə­rim elə ba­şa düşülmə­mə­li­dir ki, Mos­k­va Azər­bayca­na Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na qo­şul­mağı, əvə­zin­də Dağlıq Qa­ra­bağ ət­ra­fın­da­kı 7 ray­o­nun er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən bo­şal­dıl­ma­sı­nı tək­lif edir. Dip­lo­ma­tiy­a­da be­lə hal­lar ol­mur. Am­ma Er­mə­ni­s­tan­la Azər­bayca­nın hər han­sı böyük re­g­i­o­nal bir­lik­də yer al­ma­la­rı doğru olar­dı. On­lar Av­ro­pa İt­ti­fa­qı­nın da üzvlə­ri ol­say­dı­lar, prob­­lem tə­d­ricən həl­li­ni ta­par­dı.