İLK VƏ YEGANƏ

Ta­hi­rə Cə­fə­ro­va bütün ömrünü fin di­lin­dən rus di­li­nə tərcüməyə həsr et­miş ilk və ye­g­a­nə azər­baycan­lı­dır. Həm­və­tə­ni­miz ta­nın­mış tərcümə us­ta­la­rın­dan sayı­lır. O, Av­ro­pa Ədə­bi Tərcümə­çi­lər İt­ti­fa­qı­nın üzvüdür.

Ta­nın­mış tərcümə­çi Su­o­mi öl­kə­sin­də ya­şayır və he­sab edir ki, in­sa­nın həy­a­­tın­da ən vacib ola­nı öz ye­ri­ni tap­maq və bil­mək­dir.

- S.M.Ki­rov adı­na ADU-nun fi­zi­ka fakültə­si­ni qır­mı­zı dip­lom­la bi­tir­miş, M.V.Lo­mo­no­sov adı­na MDU-nun as­pi­ran­tu­ra­sın­da oxu­mu­su­nuz. La­kin so­nra­dan pe­şə­ni­zi dəy­iş­mək qə­ra­rı­na gəl­miş, həy­a­tı­nı­zı dil­lə­rə və ədə­biyya­ta həsr et­mi­si­niz. Fi­zi­ka ilə li­ri­ka qə­dər bir-bi­rin­dən uzaq sa­hə­lər ara­sın­da ümu­mi nə­sə var­mı?

- Fi­zi­ka ilə li­ri­ka ara­sın­da, yə­qin ki, ümu­mi cə­hət çox az­dır. Yə­qin ki, nə­zə­ri fi­zi­ka ilə ab­strakt, her­me­tik po­eziya ara­sın­da nə­sə tap­maq müm­kündür. Riy­a­ziyyat dünya­sı - o, həm də fi­zi­ka di­li­dir - re­al həy­at­dan təcrid və­ziyyət­də­dir. Bu, rə­qəm­lər və for­mul­lar dünya­sı­na qa­pa­lı­lı­q­dır. Nə­zə­ri fi­zik­lər, əsa­sən, öz­lə­ri­nə qa­pan­mış in­san­lar­dır. On­lar te­a­t­ra, incə­sə­nə­tə na­dir hal­lar­da diq­qət ayı­rır­lar. Be­lə bir fi­zi­ki te­a­t­ra də­vət et­sə­niz, dey­ə­cək ki, te­at­rda onun be­li ağrıyır, ya­xud ən yax­şı hal­da ta­ma­şa boy­unca yu­xu­lay­acaq.

Üstünlüyün di­lə, ədə­biyya­ta, in­cə­­sə­­nə­tə, mu­si­qiyə ve­ril­diyi bir ai­lə­də böyümüşəm. Mə­nim üçün Eyn­ştey­nin və Lan­da­u­nun fi­zi­ka dünya­la­rı yad gə­lir­di. Hal­bu­ki çə­tin mə­sə­lə­lə­ri asan­lıq­la iz­ah edən gənclə­rin ağlı­na va­leh idim. Nə­zə­ri fi­zi­ka ilə mə­şğ­ul ol­duğum il­lər­də düşüncə tər­zim dəy­iş­məyə baş­la­mış, o, da­ha mən­tiq­li, riy­a­zi ol­muş­du. Ye­ni­dən ədə­biyyat və incə­sə­nət sa­hə­si­nə qayıt­dı­q­da dəy­iş­mə­li, düşüncə tər­zi­mi, müəyyən mə­na­da həm də dünya­nı dərk et­mə şək­li­mi ye­ni­dən for­ma­laş­dır­ma­lı ol­dum. Riy­a­zi düşüncə­dən ob­raz­lı düşüncəyə, yüksək ab­strak­siy­a­dan səs­lə­rə, söz­lə­rə, öz həy­at ça­lar­la­rı­ma ke­ç­mə­li idim.

Be­lə­lik­lə, fi­zi­ka ilə li­ri­ka ara­sın­da­kı fər­q­lə­ri görürsünüz. Bu­ra­da söh­bət ki­fay­ət qə­dər cid­di fər­q­lər­dən ge­dir. Məş­hur bir afo­rizmdə dey­i­lir ki, riy­a­ziyyat­da fan­ta­ziy­aya heç də po­eziy­a­da­kın­dan az eh­tiy­ac duy­ul­mur. Elə Lan­da­u­nun özü də se­vg­i­li­si üçün şe­ir­lər ya­zır­mış. Fi­zi­ka­dan ədə­biyya­ta yol na­dir ha­di­sə dey­il. Mi­sal ki­mi, ing­i­lis po­eziy­a­sı­nın məş­hur tərcümə­çi­si, bir çox müka­fat­la­rın sa­hi­bi Qri­qo­ri Kruj­ko­vun adı­nı çək­mək olar. Vax­ti­lə o, Yüksək Ener­ji­lər Fi­zi­ka­sı İn­sti­tu­tu­nun as­pi­ran­tı olub. Odur ki, mə­nim fi­zi­ka­dan li­ri­kaya ge­dən yo­lum is­tis­na hal  dey­il.

Fi­k­rimcə, bən­zər­lik da­ha çox fi­zi­ka ilə xa­rici dil­lə­rin öy­rə­nil­mə­si ara­sın­da­dır. Bu sə­bə­b­dən də, MDU-nun bir çox fi­zik­lə­ri xa­rici dil­lə­ri heç də pis bil­məy­ib­lər. On­lar bu­na heç də xa­rici dil­lər in­sti­tut­la­rın­da təh­sil ala­raq na­il ol­mayıb­lar. Mə­nim çə­tin riy­a­­zi he­sab­la­ma­lar­la iş­lə­miş yad­da­şım da təh­sil il­lə­rin­də möh­kəm­lə­nib və xa­rici dil öy­rən­mək san­ki asan­la­şıb.

- İng­i­lis di­li­ni əla bi­lir­si­niz. Bəs, niyə məhz fin di­li­ni seç­di­niz? Mə­lum ol­duğu ki­mi, o, ən çə­tin dil­lər­dən­dir. Çünki fin di­lin­də hal­lar çox­dur, hər bir sə­sin öz uzun­luğu var və s.

- Mən uşaq­lı­q­dan ing­i­lis di­li­lə mə­şğ­ul ol­mu­şam. Am­ma  həm də fran­sız və al­man dil­lə­ri­ni də öy­rən­məyə ça­lış­mı­şam. Çünki ai­lə­miz­də bu dil­lər­dən is­ti­fa­də olu­nub. Əsas Av­ro­pa dil­lə­ri­nin səs­lən­mə­si mə­nə uşaq­lıq il­lə­rim­dən ta­nış olub. Fin di­li­ni isə ilk də­fə eşit­dik­də o mə­nə xüsu­si ahə­ngə ma­lik, qey­ri-adi dil tə­si­ri bağış­la­dı. O, əv­vəl­lər eşit­diy­im dil­lə­rin heç bi­ri­nə bən­zə­mir­di. Bəl­kə də, sə­bəb həm də gə­ləcək həy­at yol­da­şı­mın bu dil­də da­nış­ma­sı idi... Dər­hal nəy­in ba­ha­sı­na olur­sa-ol­sun, bu di­li öy­rən­mək qə­ra­rı­na gəl­dim. O za­man fin di­lin­də 16 ha­lın ol­duğun­dan, onun di­g­ər çə­tin­lik­lə­rin­dən, incə­lik­lə­rin­dən xə­bər­dar dey­il­dim.

- Bəs, fin di­li­ni ha­ra­da öy­rən­di­niz?

- Əv­vəl özüm öy­rən­məyə baş­la­dım. Möh­tə­şəm Ka­re­liy­aya yol­lan­dım. O za­man Ka­re­liy­a­da hə­lə fin di­li­ni bi­lən­lər ya­şayır­dı­lar. Ora­da dər­s­lik­lər tap­dım, yer­li sa­kin­lər­lə ta­nış ol­dum, ro­man­tik sıx me­şə­lə­ri doy­un­ca gəz­dim, lam­buş­ka­lar­da - ora­da me­­şə­də­ki ki­çik göl­lər be­lə ad­la­nır - çim­dim, ora­nın tə­bi­ə­ti­nə aşiq ol­dum və Mos­k­vaya qayıt­dı­q­dan so­nra "elm qra­ni­ti­ni gə­mir­məyə" baş­la­dım. Da­ha so­nra mə­nim üçün doğma olan Ədə­biyyat İn­sti­tu­tun­da oxu­mağa baş­la­dım. Mə­lum ol­du ki, ora­da 5 il­dən bir fin di­lin­dən tərcümə­çi­lər və ya on­la­rın za­ra­fat­la ad­lan­dır­dıq­la­rı ki­mi, "fi­nik"lə­ri top­layır­lar. Bu qrup­la­ra mə­nim hör­mət­li müəl­li­mim, 25-dən ar­tıq dil bi­lən məş­hur tərcümə­çi və po­li­qlot Vla­di­mir Ni­ko­lay­e­viç Bo­qa­çov rəh­bər­lik edir­di.

- İlk tərcümə­ni­zi xa­tır­layır­sı­nız­mı?

- Üzə­rin­də uzun-uza­dı iş­lə­diy­im ilk tərcümə­mi unu­da bil­mə­rəm. Bu, fin klas­si­ki, ari­s­to­krat Ar­vid Yar­ne­fel­tin "O və mən" se­vgi he­kay­ə­si idi. Ağır ruh­lu he­kayə idi. O, "Li­te­ra­tur­naya Ros­siya" qə­ze­tin­də, xa­rici he­kay­ə­lər ru­b­ri­ka­sın­da dərc olun­muş­du. O za­man qə­ze­tə "So­vet­ski Soy­uz" jur­na­lı­nın məş­hur baş re­dak­to­ru­nun oğlu Yu­ri Qri­ba­çov rəh­bərlk edir­di. Yu­ri gəncliy­in­dən Mos­k­va­nın "qı­zıl gənclik" ko­qor­ta­sı­na da­xil idi. O, hər­tə­rə­f­li sa­vad­lı in­san idi. Xa­rici görünüşcə Cek Lon­do­nun qəh­rə­man­la­rı­nı xa­tır­la­dan ing­i­li­s­dil­li gənc idi, trub­ka çə­kir­di.

- Tərcümə üçün ki­tab­la­rı han­sı prin­sip­lər­lə se­çir­si­niz?

- Əl­bət­tə ki, bir çox ki­tab­la­rı tə­k­rar-tə­k­rar oxu­ma­lı ol­mu­şam. Bu­raya həm klas­sik­lə­rin, həm də müa­sir fin ya­zı­çı­la­rı­nın ki­tab­la­rı da­xil­dir. On­la­rın ara­sın­da ru­s­dil­li oxucuya da­ha ya­xın ola­nı­nı se­ç­mək üçün hər ki­ta­bı tə­k­­rar-tə­k­rar oxuy­u­ram. Çünki fin di­lin­dən rus di­li­nə tərcümə edi­rəm.

Bun­dan baş­qa, o il­lər­də Mos­k­va­da­kı "Bə­dii ədə­biyyat" nə­ş­riyya­tı il­dən-ilə "Fin ədə­biyya­tı ki­tab­xa­na­sı" se­riy­a­sı­nı çap edir­di. Bu üzdən, on­lar­dan za­man-za­man tərcümə si­fa­riş­lə­ri alır­dım. Bu se­riya üçün bir sı­ra fin klas­sik­lə­ri­ni tərcümə et­mi­şəm. On­la­rın ara­sın­da ye­g­a­nə fin­lan­diy­a­lı No­bel müka­fat­çı­sı Frans Emil Sil­lanpyaya, Av­ro­pa­da çox məş­hur olan Mi­ka Toy­mi Val­ta­ri və di­g­ər gör­kəm­li ya­zı­çı­lar var. "Müa­sir fin ədə­biyya­tı" məcmu­ə­si üçün müa­sir ya­zı­çı­la­rı da tərcümə et­mi­şəm. "Ra­du­qa" nə­ş­ri­nin bu­rax­dığı ki­tab­la­rın tərcümə­sin­də də iş­ti­rak et­mi­şəm. "Xa­rici ədə­biyyat ki­tab­xa­na­sı" nə­ş­riyya­tı­nın çap et­diyi ilk tərcümə et­diy­im ki­ta­bı xüsu­si­lə qeyd et­mək is­tər­dim. Bu, can­lı fin klas­si­ki Veyo Me­ri­nin "1 dol­lar­lıq na­har" ki­ta­bı­dır. Bu ya­zı­sı SSRİ Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­nın və müəl­li­mim Vla­di­mir Bo­qa­ço­vun də­və­ti­lə də­fə­lər­lə Mos­k­va­da olub, onun­la ta­nış ol­maq, söh­bət­ləş­mək şə­rə­fi­nə na­il ol­mu­şam.

Bə­zən tərcümə üçün ki­tab se­çi­mim­də ya­zı­çı­lar­la şəx­si müna­si­bət­lə­rim, on­la­rın in­san ki­mi xa­riz­ma­sı, ma­qne­tiz­mi də rol oy­nayıb. Mə­sə­lən, yaz­çı Ani­ta Konk­ka ilə do­stluq edir­dim. O, mən­də ca­du­g­ər, sehrbaz tə­si­ri ya­rat­mış­dı. Konk­ka­nın o za­man­kı se­vg­i­li­si, hey­kəl­tə­raş, Fin­lan­diya Hey­kəl­tə­raş­lar İt­ti­fa­qı­nın sə­d­ri Xeyk­ki Vi­ro­lay­nen ilə də ta­nış idim. On­la­rın ro­man­tik müna­si­bət­lə­rin­dən xə­bə­rim var idi. Günlə­rin bi­rin­də -  Ani­ta "Də­li sə­ma­lar­da"" ki­ta­bı­nı yaz­dığı vax­tlar idi (ye­ri gəl­miş­kən, bu ki­ta­ba gö­rə o, müka­fat qa­za­nıb) -  küçə­də tam tə­sadüfən Xeyk­kiyə rast gəl­dim və o mə­nə de­di: "Ani­ta ki­tab ya­zıb. "Də­li" de­dik­də, əl­bət­tə ki, mə­ni nə­zər­də tu­tur. Zəh­mət ol­ma­sa, hə­min ki­ta­bı tərcümə et".

- Nəsrlə po­eziy­a­nın tərcümə­si ara­sın­da han­sı fər­q­lər var?

- Əg­ər mə­nim "Müa­sir fin po­eziy­a­­sı" (Mos­k­va, "Kruq", 2010) ki­ta­bım ilə ta­nış­sı­nız­sa, yə­qin, fi­kir ver­mi­si­niz ki, əsa­sən ötən əs­rin 50-ci il­lə­ri­nin fin şa­ir­lə­ri­ni tərcümə et­mi­şəm. O za­man fin ədə­biyya­tın­da mo­der­nizm hə­rə­ka­tı ya­ran­mağa baş­la­mış­dı. Fin­lan­diy­a­da mo­der­nist ədə­biyya­tın əsa­sı­nı şa­i­rə Edit Se­der­q­ran qoy­ub. Mə­nim an­ta­lo­g­iy­am onun şe­ir­lə­ri­nin tərcümə­si­lə baş­layır. Mo­der­nist şa­ir­lər əsa­sən ver­libr - sər­bəst şe­ir­lər ya­zır­dı­lar. Ver­libr rit­mik po­eziy­aya bən­­zəy­ir və o, nəsr dey­il. Ora­da hər bir sətir poetik mənaya malikdir, ora­da assosiasiyalar, lirik gərginlik var. Sərbəst şeirlərin tərcüməsi qa­fiyəli şeirlərlə müqayisədə daha çətindir. Çünki şeir şeir olaraq qalmalıdır. Üstəlik, qafiyə heç də hər zaman şeirlə birlikdə olmayıb. O, Avropa poeziyasına yalnız orta əsr­lərə aid trubadurlarının təsiri ilə gəlib. Onlar isə qafiyəni ərəb liriklərindən götü­rüb­lər.

Əlbəttə ki, nəsrin tərcüməsi ilə şeir tərcüməsi arasında fərq var. Lakin nəsr tərcüməsində də ritm böyük rol oynayır. Hər bir müəllifin öz ritmi var və onu hiss etmək, başqa dildə oxucuya çatdıra bilmək lazım­dır. Yadımdadır, tərcüməçi seminar­larından birində məhz bu haqda danışılırdı. O zaman tərcü­mə­çilərdən biri fin tərcümə­çi­lə­ri­nin bi­ri­lə za­ra­fat et­miş­di: "Vi­no­ne­nin rit­mi hər za­man ey­ni­dir. O is­tər Lor­ku tər­cümə et­sin, is­tər Şek­s­pi­ri, tərcümə­də hər za­man Vi­no­nen­dir".

Mən isə bir mə­qam­la ra­zıy­am ki, po­eziya tərcümə­sin­də tərcümə­çi müəl­li­fin rə­qi­bi, nəs­rdə isə qu­lu­dur. Əl­bət­tə ki, tərcümə­də həm rə­qib, həm də qul ol­maq nis­bi­dir. İs­tər nəsr, is­tər­sə də po­eziya yal­nız ya­ra­dıcı­lıq və us­ta­lıq yox, həm də böyük zəh­mət tə­ləb edir.

- Hər gün tərcümə ilə mə­şğ­ul olur­su­nuz?

- Əl­bət­tə, yox. Tərcümə ki­fay­ət qə­dər ağır iş­dir. Ar­se­ni Tar­kov­ski boş ye­rə de­mir­di ki, "Ah, Şərq tərcümə­lə­ri, Siz necə də ba­şağrı­sı­sı­nız...". Baş Qərb tərcümə­lə­rin­dən də heç də az ağrı­mır. Tərcümə­çi karye­ra­mın əv­və­lin­də, işin qı­zğın vax­tın­da tez-tez nə­in­ki günlər­lə, hət­ta gecə­lər də iş­lə­mə­li olur­dum. Bu, tərcümə üçün ve­ril­miş vaxt azal­dı­q­da olur­du. Be­lə hal­lar­da so­nra­dan mət­ni bir da­ha baş­dan oxuy­ur, ona "ye­ni göz­lə" ba­xır­dım.

- Tərcümə etdiyiniz əsərin atmosferi sizə təsir edirmi?

- Bəli, edir. Bəzən isə tərcümə et­diy­im ki­ta­b­da ya­zı­lan­lar qə­f­lə­tən həy­a­tım­da tə­k­rar­la­nır. Bəl­kə də, bu mi­s­ti­ka­dır, la­kin fakt­dır. Mə­sə­lən, Vu­o­ko To­lo­ne­nin "Mat­pe­re şə­hə­ri­nin iq­li­mi" ki­ta­bın­da qəh­rə­ma­nın əsə­b­dən ürək­tut­ma­sın­dan, tə­sadüfən pey­da olan ta­nı­şı­nın onu xi­las et­mə­sin­dən ya­zı­lır. O, boş pa­ke­ti götürür, əsə­rin qəh­rə­ma­nı­na ve­rə­rək pa­ke­tin içə­ri­si­nə nə­fəs al­ma­sı­nı is­təy­ir. Bu əsə­ri tərcümə et­məy­im­dən bir müd­dət so­nra ey­ni hal ya­xın qo­hu­mu­mun ba­şı­na da gəl­di və mən ar­tıq bu hal­dan xi­las ol­mağın yo­lu­nu bi­lir­dim.

- Tərcümə et­diy­i­niz müəl­li­f­lər ara­sın­da si­zə ən ya­xı­nı kim­dir?

- Müəl­li­f­lər­dən hər han­sı­nı fər­q­lən­di­rə bil­mə­rəm. Tərcümə­lər mə­nim öv­lad­la­rım­dır və on­la­rın hər bi­ri mə­nə fər­q­li şə­kil­də ol­sa da, dəy­ər­li­dir.

- Müəyyən müddət keç­dik­dən so­nra tərcümə­lə­ri­ni­zə ye­ni­dən qa­yı­­dır­sı­nız­mı?

- Bu, əsa­sən, tərcümə­nin tə­k­rar çap olun­duğu, mət­nə ye­ni­dən göz gəz­dir­məyə eh­tiy­acın ya­ran­dığı za­man olur. Bir­dən hər han­sı tərcümə­də bir his­sə­ni da­ha yax­şı və­ziyyə­tə sal­mağın mümkünlüyünü görürəm­sə, bu­na ça­lı­şı­ram. Necə dey­ər­lər, mü­kəm­məl­liy­in sər­hə­di yox­dur, la­kin on­da ça­lış­maq la­zım­dır.

- Tərcümə­çi­lər hər za­man kö­l­g­ə­də qa­lır. Oxucu­lar, adə­tən, ya­zı­çıya hey­ran olur, bu za­man əsə­rin kim tə­rə­fin­dən bu qə­dər us­ta­lıq­la tərcümə olun­duğu ha­q­da  düşün­mürlər. Ağır gəl­mir?

- Bə­li, tərcümə­çi müəl­lif dey­il. La­kin oxucu­lar tərcümə edil­miş əsə­rə va­leh olur­lar­sa, de­mək, on­lar yal­nız müəl­li­fə dey­il, həm də tərcümə­çiyə vu­ru­lur­lar - fər­qi yox­dur, bu­na diq­qət edir­lər, ya yox. Bu həm də oxucu­nun ix­ti­sa­sın­dan, sa­va­dın­dan, tərcümə sə­nə­ti ha­q­da bi­lik­lə­rin­dən, tərcümə­çi­nin ro­lu ha­q­da düşüncə­lə­rin­dən ası­lı­dır. Əsl oxucu hər za­man tərcümə­çi­lə­rə diq­qət edir, on­la­rın ad­la­rı­nı bi­lir. Odur ki, fi­k­rimcə, tərcümə­çi­lə­rin inci­mə­si üçün cid­di sə­bəb­lər  yox­dur.

- Siz həm də ya­zı­çı­sı­nız. Han­sı əsər­lə­ri­niz çap olu­nub və ha­ra­da?

- Mə­nim ilk he­kay­ə­lə­rim və po­vest­lə­ri Ba­kı­da "Ədə­bi Azər­baycan", "Azər­baycan" jur­nal­la­rın­da çap edi­lib. 1976-cı il­də "Gənclik" nə­ş­riyya­tın­da Azər­baycan di­li­nə tərcümə olun­muş "Ni­g­ar" ad­lı ilk nəsr ki­ta­bım çap­dan çı­xıb. 1978-ci il­də "Ya­zı­çı" nə­ş­riyya­tı rus di­lin­də "Sa­rı cin­s­lər" ad­lı he­kay­ə­lər və po­vest­lər ki­ta­bı­mı çap edib. La­kin tərcümə­çi mu­za­sı qıs­qancdır. Tərcümə ilə nə qə­dər çox mə­şğ­ul olu­ram­sa, ya­ra­dıcı­lıq üçün vaxt və güc o qə­dər az qa­lır. Am­ma in­di mən öz ya­ra­dıcı­lığım­la oxucu­la­ra dön­məyi  düşünürəm...

- Ha­zır­da nə üzə­rin­də iş­ləy­ir­si­niz?

- Uşaq­lığı­mın, gəncliy­i­min Ba­kı­sı haq­qın­da ki­tab üzə­rin­də ça­lı­şı­ram. Ora­da həy­a­tım­da böyük əhə­miyyə­tə ma­lik gö­zəl in­san­lar ha­q­da da­nış­mağa, ai­ləm­dən, Azər­bayca­nın qə­dim və ya­xın ke­ç­mi­şə aid ta­ri­xi ilə bağlı kök­lə­ri­miz­dən söz aç­mağa ça­lı­şı­ram.

- Bi­li­rəm ki, nə­sil-nəca­bət­li şəxssi­niz. Qı­sa da ol­sa, o ha­q­da da­nı­şın...

- Nə­sil-nəca­bət mə­sə­lə­sin­də, de­mək olar ki, bəx­tim gə­ti­rib. Uşaq­lı­q­dan ət­ra­fım­da ma­raq­lı in­san­lar olub. Bu, Azər­bayca­nın köh­nə, ilk mil­li pro­fes­su­ra­sı idi.

Doğul­duğum ev Əli Bay­ra­mov küçə­si 39 ünva­nın­da yer­lə­şir­di (ke­ç­miş Si­si­a­nov­ski). O, ba­bam Ağa Meh­di­nin si­fa­ri­şi­lə ötən əs­rin əv­və­lin­də Ba­kı­nın ta­nın­mış me­ma­rı ol­muş Ni­ki­tin tə­rə­fin­dən in­şa edil­miş­di. Ba­bam sa­hib­kar olub və müəyyən müd­dət ta­nın­mış me­se­nat, neft sə­nay­e­çi­si Zey­na­la­b­din Tağıy­e­vin to­xucu­luq fa­b­­ri­ki­nə rəh­bər­lik edib. İn­qi­la­b­dan so­n­ra ai­lə­mi­zə ke­ç­miş evi­mi­zin 3-cü mər­­tə­bə­sin­də 5 ot­aq­lı mən­zil ve­rib­lər.

Mən doğu­lan za­man Ağa Meh­di ar­tıq həy­at­da ol­mayıb. O, Türkiy­ə­də mühaci­rət­də dünya­sı­nı dəy­i­şib. La­kin ba­ba­mı mə­nim üçün qar­daş­la­rı Rə­him bəy və Qa­sım bəy əvəz­ləy­ib­lər. On­lar Ağa Meh­di­nin 6 uşağı­na və iki nə­fə­si­nə - mə­nə və qar­da­şı­ma tər­biyə ve­rib­lər.

Rə­him bəy Hə­sən bəy Zər­da­bi­nin tə­lə­bə­si olub, Alek­san­d­rov­ski gim­na­ziy­a­sı­nı, da­ha so­nra Pe­ter­burq Uni­ver­si­te­ti­ni bi­ti­rib. Rə­him bəy Cə­fə­rov Zər­da­bi adı­na Tə­bi­ət Ta­ri­xi Mu­zey­i­nin ya­ra­dıcı­sı və ilk di­rek­to­ru   olub.

Qa­sım bəy isə 2 ali mək­təb bi­ti­rib - Sor­bon­na və Pe­t­ro­qrad Uni­ver­si­te­ti­nin hüquq fakültə­si­ni. O, ADU-nun hüquq fakültə­si­nin ilk azər­baycan­lı de­ka­nı olub.

Ağa  Meh­di­nin uşaq­la­rı mə­nim se­vim­li bi­bi­lə­rim, atam və ata­mın böyük qar­da­şı, Cə­fər əmim olub­lar.

Cə­fər əmi və ya APİ-də onu ad­lan­dır­dıq­la­rı ki­mi, Cə­fər Meh­diy­e­viç Azər­baycan­da APİ-nin Av­ro­pa dil­lə­ri fakültə­si­nin ilk de­ka­nı olub. O, Ber­lin­də Kom­mer­siya İn­sti­tu­tu­nu bi­ti­rib və Azər­bayca­nın al­man di­lin­dən ən yax­şı tərcümə­çi­si, ilk lüğət­lə­rin müəl­li­fi ki­mi ta­nı­nıb.

Bi­bi­lə­rim də hər­tə­rə­f­li sa­vad­lı qa­dın­lar olub­lar. On­lar Müqəd­dəs Ni­na mək­tə­bi­ni bi­ti­rib, da­ha so­nra Mos­k­va və Ba­kı­nın ali mək­təb­lə­rin­də təh­sil alıb­lar. On­lar haq­qın­da da çox şey da­nış­maq olar. On­la­rın hər bi­ri is­tis­na­sız ola­raq, meh­ri­ban­lıq­la­rı ilə fər­q­lə­nib, qar­da­şım­la mə­nə nəs­lin ye­g­a­nə da­va­m­çı­la­rı ki­mi, böyük se­vgi ilə ya­na­şıb­lar. Biz, de­mək olar ki, se­vgi də­ni­zin­də ya­şa­mı­şıq. Bi­zim bir əvə­zi­nə beş ana­mız, iki ba­ba­mız, Cə­fər dayı­nı da say­saq, iki ata­mız olub.

Evi­miz­də yal­nız doğma dil­də yox, həm də ru­sca, fran­sızca, al­manca da­nı­şıb­lar. Qo­hum­la­rı­mız in­qi­la­ba­dək ya­şa­dıq­la­rı mə­də­ni həy­at at­mo­sfe­ri­ni in­qi­la­b­da so­nra da qo­ruy­ub sax­layıb­lar. Ev­də kon­ser­t­lər təş­kil edi­lib, na­dir lent ya­zı­la­rı din­lə­ni­lib, sağ qa­la bil­miş ziy­a­lı­lar evə də­vət olu­nub, ədə­biyyat, mu­si­qi, incə­sə­nət ha­q­da söh­bət­lər apa­rı­lıb. Ba­kıya qa­s­t­rol sə­fər­lə­ri­nə gə­lən məş­hur müğən­ni­lər də biz­də olub­lar. Böyüklə­rin söh­bət­lə­rin­dən bi­li­rəm ki, bu, Tağıy­ev, Üze­y­ir Hacı­bəy­ov, Qa­sı­mov­lar qar­daş­la­rı­nın ev­lə­rin­də təş­kil olu­nan ax­şam­lar ənə­nə­si­nin da­va­mı idi. O za­man Azər­baycan ziy­a­lı­la­rı sıx ünsiyyət­də olub­lar. On­la­rın ara­sın­da, əl­bət­tə ki, Zər­da­bi, böyük bir qə­ze­tin baş re­dak­to­ru olan Top­çu­ba­şov­lar, eli­­ta­nın di­g­ər ta­nın­mış üzvlə­ri də olub­lar. Bu ha­q­da da mə­nə evi­miz­də da­nı­şıb­lar. Bütün bun­lar ha­q­da üzə­rin­də iş­lə­mək­də ol­duğum ye­ni ki­ta­bım­da da­nış­mağa ça­lı­şı­ram.