"MAVİ YANAcAQ"ın "BOZ" PROBLEMLƏRİ

"Şahdəniz" yatağında qaz hasilatına başlanması təkjə Azərbayjan və layihənin səhmdarları üçün deyil, şübhəsiz, bütün bölgə üçün möhtəşəm və çoxdan gözlənilən bir hadisə idi. Xüsusən də son ayların Gürjüstanla Rusiya arasında onsuz da gərgin olan münasibətləri bir az da kəskinləşdirən "qaz savaşı", həmçinin, Şimal qonşumuzun Jənubi Qafqazın iki respublikası üçün (yəqin ki, Ermənistan üçün qiymət dəyişməyəjək və əvvəlki kimi qalajaq - 1000 kub.m üçün $110) ixraj etdiyi "mavi yanajaq"ın qiymətini "dünya standartları" səviyyəsinə (1 000 kub.m üçün $230)  birmənalı bəyanatları fonunda. Yaranmış durumda Gürjüstan üçün yeganə çıxış yolunun nisbətən ujuz Azərbayjan qazını almaq, ölkəmiz üçün isə yanajağın bu növü ilə özünü tam təmin etməyin olduğu artıq açıq-aşkar bildirilir. Bəs "Şahdəniz" yatağında bu ilin sonuna qədər və gələn il çıxarılajaq qazın həjmi həm tələbatı, həm də layihə səhmdarlarının Türkiyəyə qaz ixrajına dair öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün kifayət edəjəkmi? 

Azərbayjan da, Gürjüstan da bu yataqdan əlavə, yəni müqavilədə müəyyənləşdirildiyindən, artıq qaz almağa hazır olduqlarını açıqlayıb. Lakin bu yaxınlarda "bp-Azərbayjan"ın artıq vətəninə dönən eks-prezidenti Devid Vudvordun curnalistlərə bildirdiyi kimi, qaz-kondensat yatağının işlənməsinin 1-ji mərhələsində Azərbayjana yalnız müqavilədə göstərilən həjmdə qaz veriləjək. Bu isə ildə 1,5 mlrd kub.m üstəgəl, 2006-2008-ji illər ərzində daha 3 mlrd kub.m deməkdir. Türkiyə ildə 6,3 mlrd, Gürjüstan isə 0,8 mlrd kub.m qədər qaz alajaq. Bu ilin sonuna qədər isə "Şahdəniz"dən jəmi 300 mln kub.m qaz hasil etmək planlaşdırılır.  

Gələn il bizə nə vəd edir?

Məlumdur ki, Azərbayjanın təbii qaza illik tələbatı 12-14 mlrd kub.m təşkil edir. Bunun, təxminən, yarısını ölkə özü hasil edir, Rusiyadan isə biz hər il 1000 kubmetri $110 qiymətinə 4,5 mlrd kub.m qaz alırıq. İdxal edilən qazın böyük hissəsi elektrik enercisi istehsalı üçün elektrik stansiyalarına verilir. 

Statistik məlumatlara görə, 2006-jı ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbayjanda qaz hasilatının həjmi 5 mlrd 579,43 mln kub.m təşkil edib ki, bundan 2 mlrd 018,58 mln kub.m ABƏŞ-in, 3 mlrd 560,85 mln kub.m isə ARDNŞ-in payına düşür. Dövlət şirkəti hasilatı artırmaq üçün əlindən gələn hər şeyi edir, planlar və proqramlar işləyib-hazırlayır. Lakin gələn il göstərijilərin kəskin yüksəldilməsinə nail olunması fantastikadır. Sənaye və ener-getika naziri Natiq Əliyevin sözlərinə görə, şirkət 2007-ji ildə, təxminən, 5 mlrd kub.m qaz hasil etmək fikrindədir. Bu həjm ölkənin gələn il üçün yanajaq-energetika balansında göstəriləjək. Gələn il "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarının işlənməsi üzrə operator olan bp Şirkətinin Azərbayjana təmənnasız olaraq 1,4 mlrd kub.m səmt qazı verəjəyi də təxmin edilir.

Rusiyaya gəldikdə, bu ölkə qazın qiymətini 1000 kub.m üçün $230 qədər qaldırmaqla kifayətlənməyərək, üstəlik, 2007-ji ildə bizə satajağı qazın həjminin 66,7%, yəni 1,5 mlrd kub.m azaldılmasının mümkünlüyünü də bildirir! 

ARDNŞ prezidenti Rövnəq Abdullayevin sözlərinə görə, Azərbayjan çıxış yolunu yenə də "Şahdəniz" yatağından hasil olunajaq qazda görür. Bu səbəbdən də biz Türkiyəyə layihənin həyata keçirilməsini 1 il təxirə salmaq xahişi ilə mürajiət etmişik. BOTAŞ Şirkətində isə bildirirlər ki, Rusiya tərəfi rəsmi Bakı Türkiyəyə 1000 kubmetri $120 qiyməti ilə qaz ixrajına başladığı halda, Azərbayjana ixraj edilən qazın qiymətinin 1000 kubmetri üçün $230 olajağı bildirilib. Məsələnin həll yollarını axtaran Bakı isə Türkiyədən qaz ixrajı üçün möhlət istəyib. 

Azərbayjan tərəfi sazişə görə, Türkiyəyə 2007-ji ildə verilməli olan 3 mlrd kub.m qazı elə həmin qiymətə, lakin  2008-2009-ju illərdə çatdırmağı təklif edib. Lakin türk şirkətinin təmsilçisinin sözlərinə görə, sazişin şərtlərinin dəyişdirilməsi yalnız ölkə hökumətinin sərənjamından sonra mümkündür. Əks halda, onlar müqavilə şərtlərinin ijrasında israr edəjəklər. 

R.Abdullayevin sözlərinə görə, hələlik, BOTAŞ Şirkəti ilə qiymətlər barədə də danışıqlar davam etdirilməkdədir. "Müqavilə 4 il bundan əvvəl bağlanıb və birinji il Türkiyə qazı 1000 kub.m üçün $130 olmaqla almalıdır", - deyə ARDNŞ prezidenti bildirib. 

Bundan başqa, daha bir məqam Türkiyənin özünün də Azərbayjan qazını qəbul etmək imkanına malik olmaması ilə bağlıdır. Jənubi Qafqaz boru kəmərinin (Bakı-Tbilisi-Ərzurum) Türkiyə sahəsini tamamlanmış şəkildə təhvil verməyi öhdəsinə götürən BOTAŞ Şirkəti Bakı-Tbilisi-Jeyhan neft kəmərində olduğu kimi, yenə də qrafikdən geri qalıb. Qaz kəmərinin Azərbayjan və Gürjüstan sahələrinə artıq may ayından yoxlama məqsədilə qaz vurulduğu halda, Türkiyə ilk qazın qəbuluna hazır olduğunu hələ indi bildirir. Hər halda, Türkiyənin energetika və təbii ehtiyatlar naziri Hilmi Gülərin Azərbayjandan "mavi yanajaq" idxalının müddətlərinin dəyişdirilməsinin mümkünlüyü barədə  şayiələri təkzib edən bəyanatından məhz bu qənaətə gəlmək olar: "Biz layihənin gerçəkləşdirilməsini çox uğurla davam etdiririk. Bu şayiələr müəyyən dairələrin uydurmalarının bir hissəsidir. Rusiya tərəfindən hər hansı bir maneə yoxdur. Belə layihələr beynəlxalq layihələrdir və dövlətlərarası razılaşmalar əsasında həyata keçirilir. Artıq hər şey razılaşdırılıb". Onun sözlərinə görə, qaz layihəsinin gerçəkləşdirilməsi üzrə işlər yekun mərhələsinə daxil olub və ilk qaz Türkiyəyə 2006-jı ilin sonunda çatdırılajaq. "Biz Azərbayjan qazının idxalına hazırıq", - deyə H.Gülər vurğulayıb.

Ardı var…

Beləliklə, "Şahdəniz" qazının builki və gələnilki taleyi hələ də aydın deyil. Hələlik, layihə üzrə tərəfdaşlar Azərbayjana Jənubi Qafqaz qaz boru kəmərinin testləşdirilməsi üçün istifadə olunan qazı qaytarıblar. Məsələ ondadır ki, bu məqsədlər üçün ABƏŞ-in ölkəmizə təmənnasız təqdim etdiyi səmt qazının müəyyən hissəsi sərf olunmuşdu. Növbəti mərhələdə, quyular istismara verildikjə, hasilatın həjmi artajaq və yanajağın bölüşdürülməsi başlanajaq. Lakin alıjı ölkələrdən hansının payına konkret nə qədər qaz düşəjəyini hələ ki heç kim açıqlamır. Qeyd edək ki, qabaqlayıjı qazma proqramı çərçivəsində yataqda dörd quyu qazılıb və bu il onlardan yalnız üçü işə salına bilər.

Gələn ilə gəldikdə, plana görə, "Şahdəniz"də 5-6 mlrd kub.m qaz hasil ediləjək ki, bundan respublikamız yalnız 800 mln kub.m-ə qədər qaz ala biləjək. Bu qədər həjmdə qaz Rusiyadan idxalı tam əvəz edə bilməsə də, artıq indi Azərbayjanda enerci balansının hesablanması bu idxal nəzərə alınmadan hesablanır. Hökumətdə bildirirlər ki, "Şahdəniz" idxaldakı itkini tam bərpa edə bilməsə də, ölkənin yanajağa yığımı güjləndirmək və texniki itkiləri azaltmaq yolu ilə qənaət etmək ehtiyatları mövjuddur". "Deloitte konsaltinq" Şirkətinin hesablamalarına görə, təkjə Bakıda texniki səbəbdən qaz itkisi, az qala, 40% təşkil edir.

Layihənin gerçəkləşdirilməsindən Azərbayjan "Şahdəniz"dən natural səmərədən başqa, maliyyə gəliri də əldə edəjək. Belə ki, ARDNŞ-in vitse-prezidenti Şahin Mustafayevin sözlərinə görə, şirkət "Stadiya 1" mərhələsinə $355,33 mln sərmayə yatıraraq, $615,8 mln xalis gəlir (bütün xərjlər ödəniləndən sonra) əldə etməyi planlaşdırır. "Şahdəniz" layihəsində ARDNŞ-in 10% payla əlaqədar maraqlarını təmsil edən "Azerbaijan Shahdeniz Ltd" Şirkətinin təxmini hesablamalarına görə,  dünya bazarlarında neftin qiyməti hər barrelə görə $50 səviyyəsində qaldığı halda, PSA uyğun olaraq, Azərbayjan hökuməti "Şahdəniz"in istismarından (I mərhələ)  $10394,07 mln əldə etməyi planlaşdırır. 

Hər hansı bir halda, adıçəkilən bütün problemlər Azərbayjanla Gürjüstanı "Şahdəniz" layihəsinin "Stadiya 2" mərhələsi çərçivəsində tədarükün həjmi ilə bağlı müzakirələri fəallaşdırmağa sövq etdi ki, bu da respublikamıza "mavi yanajaq"a olan tələbatını, çox güman, tam təmin etmək imkanı verəjək. Doğrudur, bu, 2012-ji ildə olajaq. 

Azərbayjan da layihənin gerçəkləşdirilməsinin sürətlə baş verməsinin tərəfdarıdır. Sənaye və ener-getika naziri N.Əliyevin sözlərinə görə, əgər əvvəllər Azərbayjan qazının satış bazarları ilə bağlı müəyyən şübhələr var idisə, hazırda ona Avropada tələbat mövjuddur. "Bu qazı Azərbayjan və Gürjüstan almağa hazırdır, Avropaya idxalla bağlı İtaliya və Yunanıstandan təklif daxil olub. Odur ki hazırda yatağın işlənməsinin sürətləndirilməsi imkanı ilə əlaqədar əlverişli durum yaranıb. İndi bunun əsl məqamıdır. Bir qədər səy göstərsək, "Stadiya 2" mərhələsi üzrə işlərə gələn il başlaya bilərik", - deyə nazir qeyd edib. 

N.Əliyev hesab edir ki, əgər əvvəllər bp həmin mərhələ üzrə hasilata 2012-ji ildə başlamağı nəzərdə tuturdusa, indi artıq bunu 2010-ju il üçün planlaşdırmaq olar. Lakin şirkətin ölkədə qaz hasilatını bu müddətdən də əvvəl artırmağa dair müəyyən təklifləri var.

D.Vudvord curnalistlərə bildirdi: "Biz  ARDNŞ-ə ölkənin daxili tələbatını 2012-ji ildən daha əvvəl ödəmək məqsədilə əlavə qaz həjmi əldə etməyin müxtəlif variantlarını nəzərdən keçirməyi təklif etdik". Bundan əlavə, o hesab edir ki, ARDNŞ "Günəşli" yatağının dayaz hissələrində qaz quyuları qazarkən və onları istismar edərkən müasir texnologiyalardan yararlana bilər. "Üstəlik,  "Azəri-Çıraq-Günəşli"dən səmt qazı tədarükünün artırılması imkanları da araşdırılır. Doğrudur, bu halda, laylara qaz vurulmasının həjmi azalajaq ki, bu da neft hasilatına təsir göstərəjək", - deyə D.Vudvord qeyd etdi. Üçünjü təklif AÇG-nin dərinlikdə yerləşən qazla zəngin laylarının işlənməsinin sürətləndirilməsidir. "Biz bu layların işlənməsi üçün yeni müqavilə hazırlanmasını təklif etmişik. Lakin bu, uzunsürən prosesdir. Odur ki o vaxta qədər yanajağın qismən hasilatına başlamaq olar ki, bu da Azərbayjana artıq 2009-ju ildə əlavə qaz verəjək", - deyə bp prezidenti fikrini yekunlaşdırdı.