ERMƏNİ KLONDAYKI

Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbayjanın işğal olunmuş ərazilərində bitki örtüyünü yandırması faktları artıq müxtəlifsəviyyəli beynəlxalq təşkilatlarda da təşviş doğurmuş və jiddi diskussiyalara səbəb olmuşdur. Ətraf mühitin mühafizəsinə dair bütün beynəlxalq normaları pozaraq, erməni tərəfi növbəti dəfə özünü dünya ijtimaiyyətinin gözündə ifşa etmişdir. 

Lakin bu epizod «DQR»in qeyri-qanuni mövjudluğu, Azərbayjanın işğal olunmuş ərazilərinin yerüstü və yeraltı sərvətlərinin qeyri-qanuni istismarı ilə bağlı çoxsaylı epizodlardan yalnız biridir. Əvvəlki nömrələrimizdə biz Dağlıq Qarabağın işğal olunmuş ərazilərində rabitə və IT sahəsində xidmətlər göstərən şirkətlərin fəaliyyətindən, hazırda burada qazlaşdırma aparıldığından danışmışdıq. Bu dəfə isə söhbət «DQR»in  «qızıl emalı sənayesi»ndən, yəni Azərbayjanın ərazisində yerləşsə də, başqaları tərəfindən işlədilən qızıl yataqlarından gedir.

Azərbayjan qızılınıın sayəsində...

Azərbayjan tərəfinin çoxsaylı etirazlarına baxmayaraq, artıq neçə ildir, Qarabağın işğal edilmiş ərazisində Drmbon dağ-mədən kombinatına (DDK) sahib olmuş «Beyz Metls» MMJ geoloci axtarışlarını davam etdirməkdədir. MMJ-nin ijraçı-direktoru Artur Mkrtumyanın sözlərinə görə, «Şirkət Dağlıq Qarabağın ən iri vergi ödəyijilərindəndir. Müəssisədə 900 nəfərdən artıq işçi çalışır, onların orta aylıq əmək haqqı isə 130 min dramdır ($1 - 450 dramdır). MMJ-nin illik istehsal həjmi, təxminən, $10-11 mln təşkil edir. 2005-ji ildə «büdjə»yə (burada və irəlidə dırnaqlar bizimdir - müəl.) ƏDV şəklində 1 mlrd 32 mln dram ödənilmiş, təbiətin mühafizəsi üçün ödənişlər 164 mln dram olmuşdur. A.Mkrtumyan deyir: «İstehsal fəaliyyətimiz nətijəsində dövlət bilavasitə 1,5 mlrd dramdan artıq gəlir əldə edib. Bundan başqa, müəssisənin fəaliyyəti bir sıra digər istehsalatlar - «Arsaxenerci», tədarükçü təşkilatlar üçün də katalizator rolunu oynayır» (Regnum).

DDK Dağlıq Qarabağ ərazisində 2003-jü ilin payızından fəaliyyət göstərir. Bu müəssisənin yenidən işə salınması üzrə tikinti-quraşdırma işlərini  Ermənistanın ASP şirkəti həyata keçirib. Orta aylıq istehsal güjü 16-18 min t filiz emal etməyə imkan verir. Emal nətijəsində əldə olunmuş qızıl və mistərkibli konsentrat Ermənistandakı Alaverdı metallurgiya kombinatında əridilir. Yeni avadanlıq sayəsində DDK artıq bu gün ayda 30 min tona qədər filiz emal edir. «Beyz Metls» MMJ fəal geoloci-kəşfiyyat işlərini davam etdirməkdədir. Orada jari ilin sonuna qədər daha bir və ya iki yatağın araşdırılmasını başa çatdırmağı və onların istismarına başlamağı planlaşdırırlar. Erməni KİV-in fəal sənaye istismarının 20 il ərzində mümkünlüyünü iddia etmələrinə baxmayaraq, MMJ rəhbərliyi bunun əksini söyləyir: «Təəssüf ki, Drmbondakı xammal ehtiyatları məhduddur. Odur ki yaxın illərdə mütləq yeni xammal ehtiyatlarının işlənməsinə başlanılmalıdır; ilk növbədə, Mehman kəndindəki mədəndə. Hazırda Mehmanda artıq hazırlıq işləri aparılmaqdadır».       

Regnum «Azat Arsax»a istinadən bildirir ki, «Beyz Metls» rəhbərliyi yaxın vaxtlarda ijtimaiyyəti daha bir filiz obyektinin istismarı barədə məlumatlandırmağı vəd edir. Bu, qara metallurgiya ilə bağlı ehtiyatlar olajaqdır». 

Əlbəttə, separatçıların qurduqları DDK-nın mövjud olduğu bütün bu müddət ərzində Azərbayjan işğalçıların Dağlıq Qarabağda qızıl yataqlarından yararlanması ilə bağlı Ermənistana qarşı dəfələrlə iddialarla çıxış edib. Belə ki, 2005-ji ilin dekabrında AR ekologiya və təbii ehtiyatlar naziri H.Bağırov bildirmişdi: «İşğal olunmuş ərazilərdə milli sərvətlərin talan edilməsinə görə Azərbayjan Ermənistanı Beynəlxalq Məhkəməyə verəjəkdir. Artıq ermənilərin Dağlıq Qarabağda, həmçinin, Kəlbəjər və Zəngilan rayonlarındakı qızıl yataqlarını istismar etmələrinə dair ifşaediji faktlar toplanmışdır. Belə ki, Britaniyanın «Sputnik» şirkətinin kosmosdan çəkdiyi fotoşəkillər həmin yerlərdə həqiqətən də yataqların işləndiyini sübut edir. Yaxın vaxtlarda fotoşəkillər ümumiləşdiriləjək, sistemləşdiriləjək və müvafiq beynəlxalq təşkilatlara ünvanlanajaqdır».  

Separatçıların özlərini özgə torpağının sahibi hiss etmələri, onun  yeraltı və yerüstü sərvətləri sayəsində zənginləşmələri problemin yalnız bir tərəfidir. Azərbayjanın milli sərvətlərinin talan olunmasında Ermənistanla yanaşı, bir sıra xariji şirkət də iştirak edir. 

Rəsmi məlumatlara görə, Dağlıq Qarabağ ərazisində, təxminən, 80 faydalı qazıntı yatağı var ki, bunlardan 12-si «zəngin filiz yataqları» kimi səjiyyələndirilir. Respublikamızın ən böyük qızıl ehtiyatlarına malik mədənləri sırasına daxil olan Zod, Söyüdlü, Qızılbulaq və Vecnəli sahələri də bu ərazilərdədir. Məsələn, Azərbayjanın tərkibində qızıl olan bütün süxurlarının 75%-i Söyüdlü yatağındadır.  

AR Ekologiya Nazirliyində vurğulandığı kimi, «Azərbayjan tərəfində Ermənistan hökumətinin Azərbayjanın təbii sərvətlərinin ayrı-ayrı xariji strukturlar tərəfindən istismarında maraqlı olması barədə məlumatlar var». H.Bağırov deyir: «Məqsədimiz aşkarlanan faktları ijtimaiyyətin və dünyanın bir sıra nüfuzlu təşkilatlarının diqqətinə çatdırmaqdır. Beynəlxalq instansiyalarda iddia qaldırılması heç də dərhal həyata keçirilmir və bu barədə qərar dövlət səviyyəsində qəbul edilir. Əsas məsələ işə ondadır ki, bu işə artıq rəvaj verilmişdir». 

Həqiqət bizimlədir!

Hazırda Azərbayjan qızıl yataqlarının işlənilməsinə dair jəmi birjə müqavilə imzalayıb. 21 avqust 1997-ji ildə «Azərqızıl» Dövlət Konserni (hazırda onun funksiyaları Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə verilib) ABŞ-ın  R.V.Investment Group Servijes LLS. Şirkəti ilə biri Naxçıvan AR-də, ikisi Gədəbəydə, üçü isə Kəlbəjər və Zəngilanda olmaqla, 6 qızıl yatağının işlənməsinə dair müqavilə (Azərbayjan tərəfi 51%, Amerika şirkəti 49% payla) imzaladı. Odur ki məntiqi baxımdan, bizim hüquqlarımızı təkjə Ekologiya Nazirliyi və XİN müdafiə etməli deyil. Xoşbəxtlikdən, bunu şirkətdə də çox gözəl başa düşürlər və R.V.Investment rəhbərliyinin bəyanatlarına görə, artıq Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərdəki qızıl yataqlarının qeyri-qanuni istismarının qarşısının alınması üçün bütün tədbirlər görülməkdədr. 

Şirkətdə xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, müqavilə 6 yatağın işlənməsini nəzərdə tutur ki, bunlardan 3-ü Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altında olan Kəlbəjər və Zəngilan rayonlarındadır. Lakin həmin ərazilərdə kəşfiyyat işlərinin aparıldığını əyani şəkildə sübut edən fotoşəkillər var. Bu yaxınlarda keçirdiyi mətbuat toplantısında şirkətin prezidenti Rza Vəziri aşağıdakıları açıqladı: «Biz bütün hüquqi normalara riayət etməklə, Ermənistan hökumətinə və «Star Light Gold» şirkətinə bütün işlərə son qoymaq tələbi ilə mürajiət etdik, çünki rayonların işğal edilməsinə baxmayaraq, həmin yataqların işlənməsi üzrə bütün hüquqlar «R.V.Investment» şirkətinə məxsusdur. Şirkətə və Ermənistan hökumətinə bildirdik ki, hüquqlarımız pozularsa və bu yataqlarda qızıl emalına başlanarsa, daha sərt tədbirlərə əl atajağıq». 

Əvvəllər həmin mədənlərdə aparılan işlərdə şəxsən iştirak etmiş geologiya-mineralogiya elmləri namizədi Şahbətdin Musayev isə «R+» müxbirinə aşağıdakıları dedi: «R.V.Investment» mütəxəssislərinin Azərbayjanın qızıl yataqlarının böyük hissəsinin məhz Dağlıq Qarabağda, üstəlik, məhz onun iş-ğal olunmuş hissəsində yerləşməsini təsdiqləyən materiallar əldə etmələri sevindiriji haldır. Elə birjə bu fakt məhkəmə araşdırması üçün əsas ola bilər, çünki  «R.V.Investment» ölkəmizin ərazisində yerləşən bütün qızıl mədənlərinin işlənməsinə dair müqavilə imzalayıb. Müqavilə ərazisinə başqa şirkət müdaxiləsi, orada yataqların işlənməsinə başlaması və möhtəşəm gəlirlər əldə etməsi isə bunun üçün birmənalı əsas verir. Həmin sərmayələr qeyri-qanunidir və hazırda bir hind şirkəti tammiqyaslı iş aparsa da, Azərbayjan bu özbaşınalığa son qoymağa hazırlaşır». 

Müsahibimizin fikrinjə, «R.V.Investment»in bu çəkişmədə qalib gəlmək şansları kifayət qədər yüksəkdir: «Çox güman, məsələyə Beynəlxalq Arbitrac Məhkəməsində baxılajaq. Burada söhbət Ermənistan hökumətində hansısa ödəniş almaqdan getmir - biz əvvəllər də, indi də yataqlarımızın, həm də təkjə qızıl yataqlarımızın deyil, istismarı ilə məşğul olan xariji şirkətlərin həmin ərazilərdən çıxarılmasını tələb edirik. Üstəlik, Ermənistan bu şirkətlərlə 1-2 illik yox, minimum 10-20 illik müqavilələr də bağlayıb». 

Beynəlxalq hüquq sahəsində ekspert Erkin Qədirovun sözlərinə görə isə, «Beynəlxalq təşkilatların və maliyyə institutlarının separatçı qurumlarla əməkdaşlıq etmələri qəti qadağandır». Lakin bəla ondadır ki, beynəlxalq qanunverijilikdə, hələlik, özəl şirkətlər barədə dəqiq göstərişlər yoxdur. Bununla yanaşı, beynəlxalq praktikada artıq buna dair bir presedent var: BMT Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi ilə Beynəlxalq Məhkəmə JAR tərəfindən işğal olunmuş Namiya ərazisinə dair qətnamə qəbul edərək, bu ərazidə dünyanın bütün ölkələrinin hər hansı bir iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmasına qadağa qoydu. Buna səbəb isə JAR-ın BMT TH-nin bəzi qətnamələrinə əməl etməməsi olmuşdu.

Erkin Qədirovun dediklərindən: «Dağlıq Qarabağla bağlı da hüquqi baxımdan analoci durum yaranıb. Odur ki Azərbayjanın «DQR»ə münasibətdə də oxşar qərar çıxarılmasına nail olmaq üçün bol şansı var».

Lakin burada da bir «əmma» var. Məsələyə BMT-nin Haaqadakı Beynəlxalq Məhkəməsində baxıldığı halda, nəinki çəkişməni udmaq, hətta şikayət vermək şansımız da olmayajaq. Müsahibimiz fikrini aşağıdakı kimi yekunlaşdırdı: «Qaydalara görə, beynəlxalq məhkəmələrin yurisdiksiyası yalnız onu könüllü şəkildə qəbul edən ölkələrə şamil olunur. BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin yurisdiksiyasını isə nə Ermənistan, nə də Azərbayjan tanıyır. Odur ki bu məhkəmədə ərazilər, müqavilələrin təfsiri və i. a. barədə çəkişmələrin, sadəjə, mənası yoxdur. Arbitrac Məhkəməsi isə tamamilə başqa məsələdir. Lakin burada sanballı, təkzibedilməz sübutlar olmalıdır. Görünür, artıq belə sübutlar var».

Yeri gəlmişkən, bir müddət əvvəl separatçılar özləri də hind şirkətini gəlirləri gizlətdiyinə və konsentratda qızılın miqdarını daha az göstərdiyinə görə məhkəməyə vermişdilər. Jərimə, təxminən,  $72 mln olmuşdu. Bunun nəyə dəlalət etdiyini anlamaq bir o qədər də çətin deyil. Artıq hind şirkətinin rəhbərliyi «DQR»də istənilən biznesin qeyri-qanuniliyindən, həm də Azərbayjanın qızıl ehtiyatlarının, ermənilərin əvvəllər iddia etdikləri kimi, jəmi 30% yox, 75%-nin bu ərazilərdə yerləşdiyindən xəbərdardır. 

P.S. Yaxşı, bəs Azərbayjanda qızılın sənaye emalına  nə vaxt başlanılajaq? Separatçıların qeyri-qanuni hərəkətləri ilə bağlı olayların məntiqi sonuju nə vaxt olajaq?  «R.V.Investment» rəhbərliyi iddia edir: 2007-ji ilin əvvəlində. Şirkətin başçısı Rza Vəzirinin sözlərinə görə, «Gədəbəy» yatağında aparılan kəşfiyyat işləri onun yüksək perspektivə malik olduğunu göstərdi. Qızılın sənaye miqyasında emalına ehtiyatlara dair ilkin proqnozlar təsdiqini tapandan dərhal sonra başlanılajaqdır. Yeri gəlmişkən, indiyə qədər  kəşfiyyat işlərinə, təxminən,   $28 mln sərf edlib, bütövlükdə isə  $50 mln xərjlənməlidir. Geoloqlarımızın məlumatına görə, «Gədəbəy» yatağının ehtiyatları 20 mln t mis və 800 min unsiya qızıl həjmində qiymətləndirilir. Gədəbəy rayonunda yerləşən «Qoşa» adlı ikinji yataqda isə 5 mln t mis və 400 unsiya qızıl var, həm də «Gədəbəy» yatağında 1 unsiya qızıl emalının maya dəyəri dünyada ən aşağı səviyyələrdən birindədir. Bu yataq açıqtipli olduğundan, burada şaxtalar qazılmasına ehtiyaj yoxdur, üstəlik, məhsuldar laylar bir o qədər də dərində deyil. Odur ki bir unsiya qızıl əldə edilməsi üçün $155-200 sərf etmək lazım gələjəyi təxmin edilir. Bütövlükdə isə ehtiyatlardan asılı olaraq, bu yatağın işlənməsinə $200-500 mln sərf olunajaq.

Beləliklə, Azərbayjana məxsus yataqların qeyri-qanuni işlənməsi ilə bağlı məhkəmə araşdırmasının artıq gələn il başlaya biləjəyini təxmin etmək o qədər də çətin deyil. Eyni zamanda, Ermənistan hökuməti özü də «DQR»in «qızıl biznesi»ni vaxtaşırı olaraq zərbə altında qoyur. Elə birjə ermənilərin DDK-nın səhmlərini Kanada banklarından biri vasitəsilə satmaq jəhdini xatırlamaq kifayətdir. O zaman «R.V.Investment» dərhal həmin banka etirazını bildirdi və səhmlərin satışı dayandırıldı ki, bu faktın özü də Azərbayjanın xeyrinədir.