«SƏN HEYKƏL DÜZƏLTMƏK İSTƏMİRSƏN?»

Məşhur heykəltəraş-monumentalist, akademik və Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının rektoru Ömər Eldarovla ünsiyyət onun xeyirxah və parlaq təbəssümü ilə başladı. Bu təbəssüm bir anda özünə cəlb etdi və dost söhbətinə köklədi. Rektorun qəbulu adamla dolu idi, ustad onların hər birini xoş qəbul edib, problemlərinin həllinə vaxt ayırırdı. Ömər Eldarovun gümrahlığı, pozitivi, gözəl yumor hissi Azərbaycan incəsənəti tarixinə böyük töhfə vermiş bu nəhəng adam barədə «zəhmli» təsəvvürlərlə elə də uyğun gəlmirdi. 

Elə yenicə qeyd etmişdik ki, onun əsərlərinin müqəddəslər müqəddəsi olan emalatxanasına baş çəkmək, orada söhbət etmək istəyirik, heykəltəraş dərhal bizim istəyimizə məmnuniyyətlə cavab verdi. Burada biz yaradıcı Ömər Eldarovun istedadını tamamilə başqa dünyanın insanı kimi açdıq. 

Ustadın öz ilhamını heykələ çevirdiyi yer akademiyadan elə də uzaq deyil və bu da xoş söhbətimizin gözəl alınmasına daha da kömək etdi. Ömər Eldarovun yaratdıqlarının əhatəsində heykəltəraşın yanan alov kimi havada oynayan əllərinə sonsuza kimi baxmaq istəyirsən. Çünki bu əllərin yaratdıqları ətrafımızdan bizə baxırdı - heykəllər sanki ustadın nəfəs verdiyi canlı insanlar idi.

- İndi yaydır, amma siz işləyirsiniz. İşləməyi istirahətdən üstün tutursunuz?

- Bir az bəlağətli səslənsə də, bu sənət məni, elə bil, tilsimləyib. İş elə gətirir ki, adətən, mən məhz yayda nəsə yarada bilirəm. Halbuki mənim üçün payızda və ya erkən yazda işləmək daha asandır. Amma bəzən elə olur ki, nəyin bahasına olursa olsun işi vaxtında təhvil verməlisən. Natəvanın, Füzulinin heykəllərini mən yay-yaz mövsümündə hazırlamışam və indi Lütfi Zadənin heykəlinin üzərində işləyirəm - oktyabr ayında böyük riyaziyyatçının yubileyi qeyd olunacaq. Odur ki, işi vaxtında çatdırmalıyam.

- Elə isə, Sizin üçün ən rahat yer haradır: emalatxana, yoxsa akademiyada rektorun kabineti?

- Mən bu suala açıq cavab verəcəm. Bunun da, onun da müsbətləri və mənfiləri var. Doğrudur, müsbətlərin harda üstünlük təşkil etdiyini müəyyənləşdirmək çətindir. Akademiyada çox gözəl, gənc insanları görürsünüz. Onların hamısı məni görəndə gülümsəyirlər və bu, olduqca səmimi olur. Xoşdur. İkincisi, bax, siz gəlirsiniz, bir başqası gəlir, danışmaq, bir şeyləri müzakirə etmək olur. Emalatxanada mənim heç kimim yoxdur: nə gözəl gənclik, nə gözəl söhbətlər. 

- Yalnız öz dünyanız?

- Bəli, mənim cansız dünyam. İllər ötdükcə tək qalmağa vərdiş etmişəm. Mən emalatxanada işləyəndə belə olur. Yaradıcılıq prosesində hər şeyi özüm etməyə çalışıram, məsələn, lazım olanda süpürürəm, təmizləyirəm. Əgər hər hansı bir texniki və ya fiziki yardım lazımdırsa, kimisə dəvət edirəm, onda ya buranı tərk edirəm, ya da yanda oturub baxıram, işləmirəm. Yalnız emalatxana tam ixtiyarıma keçəndən sonra işimi davam etdirirəm. Yalnız tam sükutda və yalnızlıqda adamın ağlına peşəkar ideya və düşüncələr gəlir. Qəflətən. Xəlvətcə. Ancaq nə qədər qəribə səslənsə də, mənim peşəmin insanları intuisiya ilə işləyirlər. İntuitiv olaraq, biz hansısa cizgini əlavə edirik və ya əksinə, aradan qaldırırıq.

- Bəs, naturaçılar necə? Onlarla söhbət edirsinizmi, yoxsa sakitcə işləyirsiniz?

- Fərqli olur. Qarşımda dayanan insandırsa, poza verəndə o da mənə mane olur. Ancaq mən ona donmuş, təsadüfi bir forma kimi baxmağa çalışıram. Mən çox nadir hallarda naturaya baxıb işləyirəm, bunu müasir heykəltəraşların çatışmazlığı hesab edirəm. Əvvəllər heykəltəraşlar əsasən rəssamlıq edirdilərsə, indi mən də bir çoxları kimi rəsmi yeni işdə ilk addım kimi istifadə edirəm. Sadəcə, masanın üzərində bir kağız parçası götürürəm, sxem çəkirəm və yetərincə tez işlədiyim materiala (muma və ya plastilinə) keçirəm. Əvvəllər olduğu kimi, əsl rəsmə isə müraciət etmirəm. Heykəltəraşlar nə üçün əvvəllər çox rəsm çəkirdilər? Cavab sadədir: foto yox idi. Elə şeylər var ki, xatırlamaq çətindir, çünki hər bir şəxsin paltarında olan cizgilər bədənin hərəkətlərinə görə dəyişir. Buna görə də, yaranmış cizgilər kompozisiyasını tez bir zamanda həkk etmək lazımdır. İndi isə fotoaparatı götürdün, şəkli çəkdin və iş getdi. Düzdür, mən bunu etmirəm, fakturanı yadımda saxlamağa çalışıram. Axı, hər bir rəssamın öz iş prinsipi var.

- Deməli, sənətdə, statik görünməsinə baxmayaraq, çox şey dəyişir? Köhnə məktəbə sadiq qalmağa üstünlük verirsinizmi və yoxsa yeni meyillərdən istifadə edirsiniz?

- Gəncliyimdə müəyyən bir oturuşmuş normadan çəkinməyə çalışırdım, ancaq indi belə deyiləm. Düzdür, bizim zamanımızda bunu indiki kimi radikal etmirdilər. İndi installyasiya və ya konseptual incəsənət trenddədir. İnstallyasiyada, məsələn, normal ənənəvi anlamda heykəl yoxdur. Orda rəsm və ya heykəl yoxdur: nəyəsə vurulmuş bir mismar var, nəsə tökülür, nəsə axır. İndi özünüz təsəvvür edin, bu nə deməkdir. Mən artıq konseptual incəsənət barədə susuram - o, bundan da betərdir. Mən belə yenilikçi mövqedən çıxış etmirəm. Amma başqa bir şeyi anlayıram: hər şeydə improvizasiya var. Gəlin, məsələn, bir insan üzünə baxaq: gözəl, gənc, cazibədardır. Belə insan üzləri milyonlarladır, lakin heç biri o birini təkrarlamır. Sənətdə də milyonlarla improvizasiya var, hətta sağlam akademik əsasda olmasa belə. Heykəllərə gəldikdə, bu, təsvir vasitələrinin çox az olduğu bir sənət növüdür, xüsusilə də insan təsviri ilə işləyirsinizsə. İki ayaq, iki əl, gövdə və bir baş. Vəssalam. Variasiya üçün vasitə azdır: rənglər, süjet, peyzaj yoxdur, bir anda çox sayda insanı təsvir etmək çətindir.

- Belə olan halda heykəltəraşlar özlərini necə ifadə edirlər?

- Artıq kompozisiya ilə improvizasiya etmək lazımdır. Baxın, məsələn, mən sizə ilk dəfə Hüseyn Ərəblinskinin - inqilabdan əvvəl yaşamış və Azərbaycan səhnəsində ilk dəfə qadın rolunu oynamış böyük aktyorun eskizini göstərəcəm (eskizi nümayiş etdirir). Bildiyiniz kimi, onu səhnədə öldürüblər. Mən onun üçün məzar daşı düzəltməyə qərar verdim, burada Ərəblinski səhnədə yıxılaraq iki pərdədən yapışır. İndi Lütfi Zadənin abidəsi üzərində çalışıram. Bir çoxları hesab edir ki, bu, əllərini çənəsinin altına qoyub uzaqlara baxan bir müdrikin təsviri olmalıdır. Amma o, dəqiq elmi tamamilə fərqli bir istiqamətdə yönəldən böyük bir riyaziyyatçı, fakturasına görə tamamilə fərqli bir insan olub. O, qalstuksuz köynəkdə, yaxası açıq gödəkçədə və əlində aparat gəzən hərəkətli bir insan idi. Onun nəzəriyyəsi sayəsində bu gün Yaponiya və Koreya texnologiya sahəsində digər ölkələrdən 10 addım qabaqdadır. Onun obrazı üzərində düşünərkən, məhz bu tərəfini açmağa qərar verdim. Beləliklə, mənim kompozisiyamda Lütfi Zadə qapıya bənzər iki daş sütun arasında dayanıb onları açmaq üçün itələyir. 

- Yaradıcılıqda sizi ən çox nə ruhlandırır?

- Gözəl qadınlar (gülür) - onlar həmişə mənə ilham veriblər. Əgər qadın olmasaydı, baxış həzzi də olmazdı. Təbiət yaradıcılığının zirvəsi qadındır. Mən modellərdən danışmıram. Məsələn, heykəli Luvrda olan miloslu Veneradan danışıram. O, qadın ümumilikdə gözəlliyin zirvəsi sayılır. Baxmayaraq ki, bununla bağlı da mübahisə etmək olar. Məsələn, rus rəssam İsaak Levitanın "Qızıl payız", "Axşam ahəngi", "Payız səhəri. Duman" rəsmlərində gözəlliyin rəmzi qadın deyil, təbiətdir. Mənə də bu yad deyil. Necə deyirlər, hər birinin öz yeri var. 

- Necə işləmək daha asandır? Sifarişlə, ya öz istəyinizlə?

- İşin pulu ödənildikdə fiziki cəhətdən işləmək daha rahat olur. Lazımi materialları və s. tapmaq asan olur. Ancaq heykəltəraş və rəssamlar yalnız pul üçün çalışsaydılar, ümumiyyətlə, mövcud olmazdılar.

- Akademiyanın rektoru olaraq, tələbələrlə ünsiyyətdə sizin üçün ən vacib olan nədir? Əgər tələbənin yaradıcılıqdan tamamilə uzaq, istedadsız olduğunu hiss etsəniz, necə davranırsınız?

- Akademiyadakı kurslarımız çox kiçikdir - hər birində 10-15 nəfərdir, buna görə seçim azdır. Düşünürəm ki, bir şagirdin təhsil alıb-almamağını müəyyən etmək mənim səlahiyyətim deyil. O, imtahanını verib, təhsil haqqını ödəyib, bütün bu həyəcanlı prosesləri keçib və təhsil almağa başlayıb. Xoşbəxtlikdən, 10 tələbədən yalnız 1-2-si istedadsızdır. Ancaq nə olursa-olsun, mən onların təhsilini başa vurmasına çalışıram. Qalan 8 nəfər yetərincə istedadlıdır. Amma 8 nəfərin yarısı fövqəladə qabiliyyətlərlə seçilir. Axı, bizim xalqımız genetik olaraq çox istedadlıdır. Bizə kəndlərdən elə uşaqlar gəlir ki, heç nə bilmirlər. Ancaq elə ki, gili əllərinə götürürlər, bir ildən sonra "Sən bir buna, bax!" deyəcəksən, üç ildən sonra isə sizin heyrətinizin həddi-hüdudu olmayacaq: "Allahım, bunu necə yaradıb! Kaş mən də bunu bacaraydım!" Mən özüm də, həqiqətən, indi belə yarada bilməzdim.

- Demək istəyirsiniz ki, gənclərdən öyrəniləsi nələrsə var?

- Xeyr, əlbəttə ki, öyrənməkdən söhbət getmir. Sadəcə, bunu görmək, bilmək gözəldir. Deyə bilərəm ki, yaradıcı gənclərə tələbat yaranarsa, bunun böyük perspektivləri ola bilər. Son zamanlar bir-birinin ardınca çox sayda abidələr ortaya çıxır. Etiraf edirəm ki, bunlar elə də yüksək keyfiyyətli işlər deyillər və bizim məzunlar tərəfindən həyata keçirilməyib. Akademiyamızın tələbələrinin diplom işlərindən bəhs etsək, aydın olar ki, onlar bu işləri daha yüksək səviyyədə görüblər. Amma nədənsə gənclərə də ciddi baxırlar, bu cür başbilənlərə inanmağa üstünlük verirlər.

- Tələb edilməyən gənclərə bu vəziyyətdə necə davranılmalıdır?

- Mən başa düşürəm ki, indi biz elə də əlverişli şəraitdə yaşamırıq. Enerji, istedad və yaradıcılıq dolu insanlar həddindən çoxdur. Lakin onlar ali məktəbdən məzun olurlar və özlərinə tələb duymurlar. Yoxsulluq içində yaşamış Van Qoq kimilərinin, yaxud yaradıcılıq tərzini dəyişdikdən sonra tələbi itirmiş Rembrandt kimilərinin tələb hiss etməsinə ehtiyac olmayıb. Onlar ruhlarının tələb etdiyi şəkildə yollarına davam etdilər. Belə insanlar azdır. Amma yenə də mən gənclərimizə igidlik göstərib sona qədər getməyi məsləhət görürəm. Anlayıram ki, indi başqa zamandır. Gözəl bir qızı bir kafeyə dəvət etmək istəyirsən və buna pul lazımdır. Ölkəmiz çox balacadır. Belə bir ölkə üçün teatr, opera, dram, konservatoriya, akademiya saxlamaq çox çətindir, çünki bazar ildən-ilə daralır. Lakin bu məktəblər olmadan, ölkəmiz bir ölkə ola bilməz. Avropada olduğu kimi bizim də bazarımız olsaydı, yaradıcılığa tələb də olardı.

- Sizin əsərlərinizin çoxu Azərbaycandan xaricdə təmsil olunur. Sənətiniz xaricdə necə qəbul edilir?

- İkili münasibət var. Yenə də müasir dünyada mən və mənim kimiləri böhran yaşayırlar - faciəli və kəskin. İncəsənət böyük anlamda yox olur. Peşəkar elitadan konseptual sənət tələb edirlər. Qərbdə akademik sənəti qiymətləndirən çox az insan var. Və belə sənətin sərgilərinə çox az gedirlər. Mən konseptual sənət sərgilərinin daha yüksək səviyyədə keçdiyini deməzdim, lakin onların əlində mətbuat var və hansısa bir fiquru seçib təbliğ edir. Bu, sənayedir. Sadə dillə ifadə etsək, biznesdir.

- Bertoldt Brext deyib: "İncəsənətin bütün növləri ən böyük sənətə - Yer üzündə yaşamaq sənətinə xidmət edir". Siz bu yaxınlarda 90 illik yubileyinizi qeyd etdiniz. Yaşamaq incəsənətiniz haqqında bizə məlumat verin.

- İndiyə kimi mənə belə sual verməmişdilər (düşünür)... Əgər geniş yanaşsaq, yəhudi padşahı Süleyman deyib ki, kimin - anadan olmuş adamınmı və ya hələ doğulmamış adamınmı xoşbəxt olduğu hələ bilinmir. İnsanın doğulması ağlamaqla başlayır. Bu vəziyyətdə ağlamaq həyatın bir əlaməti olaraq qəbul edilə bilər. Sonra bütün həyatı boyu ağlamaq onu müşayiət edir. Görürsüz də, həyatda o qədər xoşagəlməz şeylər və yanlışlar olur ki. İnsan yalnız bir dəfə yaşayır. Bundan əvvəl iki və ya üç həyatı olmayıb, buna görə bilmir ki, bu və ya digər vəziyyətdə necə davransın. Bu, onu sonsuz səhvlərə gətirib çıxarır: prioritetləri düz müəyyən etmir, yanlış peşə seçir və s. Həyatımın prioritetlərini mən müəyyən etməmişəm. Bunu tale və ya başqa bir şey adlandıra bilərsiniz, amma hadisələr elə cərəyan edib ki, bugünkü mən olmuşam. Mən 1927-ci ildə - çox qorxulu aclıq və müharibə dövründə anadan olmuşam. Həyat çətin idi, ancaq uşaqlar bunu anlamırdı. Məktəbdə ilk il bir ömür kimi uzun göründü, sonra həyat sürətləndi və daha sürətli-sürətli hərəkət etməyə başladı.

- Belə çıxır ki, ki, həyat hətta peşə seçimində belə daha çox halların kəsişməsidir?

- Peşə seçmək özü nə deməkdir? Mən üç yaşımdan əlimə qələm aldım və bütün balaca uşaqlar kimi rəsm çəkməyə başladım. Mənim valideynlərim, xüsusilə atam, məni bu işə həvəsləndirdilər. Hətta sizə deyim, atam bu işə ciddi yanaşmağa başladı: mənə Moskvadan italyan rəssamı, memarı və yaz<span lang="EN-US" style="font-size: 10.0pt;