«TANRI BİZDƏN HƏLƏ ÜZ DÖNDƏRMƏYİB»

Hökumət Evinə və səs-küylü Üzeyir Hacıbəyli küçəsinə baxan rahat bir kabinet. Üfüqdə Bakının və onun sakinlərinin xatirələrini qoruyan sonsuz Xəzər. Kabinetdə xüsusi bir mühit var: rəsmlərlə dolu divarlar, kitab və fotoşəkillərlə dolu kitab rəfləri. Şəkillərdən isə onun "həyatın çiçəkləri" – uşaqları və nəvələri gülümsəyirlər. Arxa fonda televiziya kanallarından birinin aparıcısı İtaliya tarixindən danışır və ekranda bu ölkənin günəşli şəkilləri sıralanır. Tam yerinə düşən və təəssüratlarımızı tamamlayan bir mənzərə.

Onun otaqda görünməsi ruha rahatlıq verən bu atmosferdə müşahidələrimizə son qoyur və biz söhbətə başlayırıq. Həmsöhbətimiz Azərbaycan kinosunun əfsanəsi, ssenarist və rejissor Eldar Quliyevdən gedir. Onun filmləri insanın varlığını və xarakterini ən dolğun şəkildə açır, onun ləyaqətinə və alicənablığına dərin bir inam yaradır, Bakının və onun sakinlərinin həyatını göstərir.

Eldar Quliyev - onun baxışları və həyat təcrübəsinin izlərini daşıyan üzü, cizgilərin maraq doğuran hərəkəti xoş və səmimi söhbətə səbəb oldu. Müsahibimiz Ustaddır. Bu, hər şeyi deyirdi. "Sevinc buxtası ", "Səmt küləyi", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Nə gözəldir bu dünya…", "Dərvişin qeydləri" və çox sayda başqa unudulmaz filmin rejissoru gülümsəyərək söhbətə başladı: «Hə, məni nəylə sevindirəcəksiniz?» Azərbaycan kinosunun hazırkı vəziyyətini ondan daha yaxşı kim qiymətləndirə bilər? Bizi keçmişə, keçdiyimiz yolun zirvələrinə - bu gün də əhəmiyyətini itirməyən filmlərə kim apara bilər?  

- Eldar müəllim. Ekranda İtaliyanı göstərirlər ... Getmək istədiyiniz hansısa məşhur ölkə varmı?

- Hə. Amma mən Tokio və Nyu-York kimi böyük meqapolisləri görməyi heç vaxt arzulamamışam. Mən Qüdsdə və Məkkədə olmaq istəyirdim. Amma mənim bu arzum heç vaxt çin olmadı. Mənə elə gəlir ki, müqəddəs yerlərin mühiti insanın özü, ətrafdakıları, həyat və ətrafda baş verən hər şey barədə düşünməyə kömək edir.

- Lakin hələ gec deyil, arzunuz baş tuta bilər...

- Orada əsasən ayaqla gəzmək lazımdır, amma yaşım artıq o yaş deyil. Gəzmək və dünyanın burada necə yarandığını təsəvvür etmək... Dünyanın və bəşəriyyətin... Süleyman divarlarına yaxınlaşmaq və ya Məkkənin müqəddəs yerlərini gəzmək, kitablarda oxuduğunuz hər şeyi əyani görmək, bir anlığa əbədiyyətə toxunmaq istərdim.

- Kabinetinizin rəfləri, həqiqətən, din haqqında kitablarla doludur. Tanrı ilə nə kimi "bağlarınız" var?

- Mən həmişə ona inanmışam. Hətta lap uşaq çağlarımda nənəm məscidə getdiyi zaman onun yanında gedirdim. Mən də həm də hər zaman insana və onun alicənablığına inanmışam. Boş yerə demirlər ki, Allahın yaratdığı ən yaxşı varlıq insandır. Bizə yalnız bu inamı doğrultmaq və Yaradandan gələnləri təkzib etməmək qalır. Bir məşhur hind yazıçısı deyib: "Hər bir yeni insanın doğulması göstərir ki, Tanrı hələ bizdən üz döndərməyib". Hər bir yeni doğulmuş insan, onun dünyanıdaha yaxşıya doğru dəyişəcəyinə doğulan yeni bir ümiddir.

- Demək olarmı ki, insana inam sizin yaradıcılığınıza da hopub?

- Əgər insana inanmırsansa, onda yaradıcılıqla məşğul olmağın mənası yoxdur. Mən heç zaman ürəyimə yaxın olmayan bir film yaratmamışam. Öncə süjet mənim üçün doğmalaşırdı, yaxınım, bir hissəm olurdu və yalnız sonra əsər üzərində işə başlayırdım. Müəllifin nə dərəcə səmimi olması çox vacibdir. Heç bir şəkildə yalan söyləyə bilməzsiniz! Özünüzü aldatmaq, izləyicini aldatmaq o deməkdir ki, sizin dediyiniz heç bir şey inandırıcı olmayacaq və lazımi təəssürat yaratmayacaq. Doğru olmaq filmin ölümsüzlük qazanmasına kömək edir. Bu, bir sənətkar üçün çox önəmlidir.

- Belə çıxır ki, sizin filmlərinizin uğurlu olması sizin doğruluğunuzla bağlıdır?

- Çəkdiyim hər şeyə həmişə inanmışam. Başqa cür ola bilmirəm.

- Hansı mövzular sizi daha çox həyəcanlandırıb?

- Müəyyən bir vəziyyətə düşən və rasional bir çıxış yolu tapmaq istəyən insanın mahiyyəti. Qəhrəman və gözlənilməz hallar, cavab axtarışı və durumun nümunəvi həlli - mənim filmlərimin əsas süjetidir. Əsas o olur ki, məsələ hətta qadın qəhrəmanla əlaqəli olsa belə, kişi kimi, ləyaqətlə həll edilsin. Mənim üçün çox vacibdir ki, qəhrəmanlarımın hərəkətlərinə görə izləyicilərin, dostlarımın və qohumlarımın qarşısında utanmayım.

- Hansı daha çətin olurdu: izləyicini güldürmək və ya ağlatmaq?

- Bu barədə heç zaman düşünməmişəm. Mənim üçün, artıq dediyim kimi, ilk yerdə tamaşaçını "sancaqlamaq" və ona mənim üçün vacib olan şeylər barədə danışmaq dayanır. Kino kütləvi söhbət vasitəsidir. Filmlər elə belə çəkilmir və kitablar elə belə yazılmır. Yaradıcılıq – düşüncələri çatdırmaq, ruhun ən həssas simlərinə toxunmaq məqsədi daşıyır.

- Aktyorların seçimi barədə - film çəkərkən siz artıq məşhur aktyorlara üstünlük verirdiniz, yoxsa yeni üzlər axtarırdınız?

- Yuxarıda sadalanların heç biri baş vermirdi (siqaret çəkir). Birincisi, aktyorları kifayət qədər yaxşı tanıyırdım. Necə paradoksal və gülməli səslənsə belə, bu, beləydi. Rejissor ssenarisi yazan zaman, məsələn, müəyyən bir rolu yerinə yetirmək üçün ona uyğun olan Jan Qabeni və ya Alen Delonu təsəvvür edirdim. Bundan sonra köməkçilərim mənim təlimatımda mənim üçün Jan Qaben tipajı tapırdılar. Teatrlara, hətta kənd, rayon teatrlarına, klublara, məktəblərə və institutlara gedirdilər. Ancaq bu, filmin nə barədə olduğundan asılı idi.

- Seçimdə yanıldığınız olurdumu? Belə vəziyyətlərdə nə edirdiniz?

- Qoy, yada salım (düşünür). Hə, yəqin ki, baş verirdi, amma düşünürdüm ki, günah yalnız və yalnız məndədir, çünki aktyoru və ya aktrisanı müəyyən bir rola mən təsdiq edirəm. Amma mümkün qədər, vəziyyətdən çıxmaq, davam etdirmək və filmi sona çatdırmaq lazım gəlirdi.

- Bu, nəticələrə təsir edirdimi?

- Əlbəttə ki, olurdu. Gördüyünüz kimi, ekran ağdır və bütün qüsurlar onun üzərində açıq görünür. Bəzən hətta rejissorun aktyor və ya aktrisa ilə işinin alınmadığı hiss etmək olur. Belə hallarda mən bu cür aktyoru kadra daha az salmağa çalışırdım və ya bütünlüklə ümumi plana qoyurdum,izləyiciyə göstərmək istəmədiyim görünməsin.

- Alınmış əsər barədə izləyicilərin və ya tənqidçilərin baxışları sizi çoxmu narahat edirdi?

- Dürüst olacam: tamaşaçıların fikirləri daha çox maraqlandırırdı. Çünki mən bir qrup tənqidçi üçün deyil, izləyicilər üçün yaradıram. Bu gün çox xoşdur ki, məni küçədə dayandırırlar və deyirlər: "Dünən sizin filmə baxdım. Niyə indi belə çəkmirlər?"

- Jurnalistlər də sizə tez-tez belə sualla yaxınlaşırlar...

- Hə. Məsələn, deyirlər ki, Sovet İttifaqı illərində necə yaxşı filmlər vardı. İnsanların 99%-i hələ də bu filmlərə həvəslə baxırlar; onlar üçün bu, keçmişin təcəssümü, məzmunu və ideyasıdır.

- İstənilən halda, bu, daha çox SSRİ-nin dağılması ilə bağlıdır? Axı, 90-cı illərdən sonra biz kinematoqrafiyada kəskin tənəzzül müşahidə etdik.

- Yox, yalnız bu səbəbdən baş vermədi. Əslində, filmlərin çəkilməsində əsas problem maliyyələşdirmə ilə bağlıdır. Kino çox bahalı bir işdir. Öz vaxtında biz "Nizami" filmini bir milyon rubla çəkdik. Mənə bir milyon altı yüz min rubla başa gələn «Babək»i çəkmişəm. Şübhəsiz ki, bu, rubl idi, ondakı məbləğləri bugünkü valyuta ilə müqayisə etmək olmaz. O illərdə elektrik və digər infrastrukturlar daha ucuz idi. İndi hər şey od qiymətinədir. Bununla belə, kino üçün önəmli vəsaitlər ayrılırdı. Çəkmək lazımdır və hər filmin şah əsər olacağına ümid etməyə ehtiyac yoxdur.  

 - Bunu əvvəlcədən görmək çətindir...

- Tamamilə doğrudur. Bəzən hətta böyük ustadların da əsərləri uğursuz olur. Belə bir ifadə var - "Pikassonun səhvi".Yəni Pikasso kimi bir yaradıcının işinə layiq ola bilməyən bir rəsm, başqa bir sənətkar üçün şah əsər ola bilər. Eyni sözü filmlər haqqında da demək olar.

- Siz "Babək" və "Nizami" kimi möhtəşəm əsərlərinizi xatırladınız. Zəmanəmizin hansı qəhrəmanlarına film həsr etmək istərdiniz?

- Bu həyatdan keçən hər kəsə. Əslində, gerçəklik budur ki, insanı naməlum, bilinməyən bir dünyaya atıblar və sağ qalıb yaşamalıdır. Hər şeyin nizamla düzüldüyü dəqiq sovet dövründən zorla çıxarıblar və sürprizlər okeanına atıblar, sonra da deyiblər ki, "üz və suyun üzündə qal". İnanın ki, bunu etmək hər kəsə nəsib olmur: suyun üzündə qalmaq, eyni zamanda insan keyfiyyətlərini itirməmək çox çətindir. İndiki gerçəklikdə çətindir ... çox (siqaret çəkir). Hər yeni gün öz qaydalarını diqtə edir və tamamilə yeni tərəflər açılır və bunda heç kimin günahı yoxdur. Bunlar meyillərdir - cəmiyyət çoxsürətlə inkişaf edir.

- "Bir cənub şəhərində" filminizdə yeniliklə və köhnəlik, köhnəlmiş adətlər arasında ziddiyyətlər; çağdaş gerçəkliklərə fərqli baxışlar müşahidə edilir. Bunlarbu gün müşahidə edilə bilər. Yəqin ki, bunu bir mübarizə adlandırmaq faydasızdır - bu, həyatın gerçəkliyidir...

- Düşünmürəm ki, bu filmə bu cür utilitar yanaşmaq olar. Onda bu filminopponentləri də belə deyirdilər. Əslində isə, bu bizim həyatımızın bir hissəsi idi, mən onu yaxşı bilirdim və mən tamaşaçıya göstərmişdim. Öz rayonumuz, orada yaşayan insanlar haqqında danışmışdım. Orada heç bir mübarizə yoxdur və sözün düzü, mən qarşıma yenilik və köhnə arasındakı ziddiyyətləri göstərməyi məqsəd qoymamışdım. Mənim əsərimdə ətrafdakı gerçəkliyə və bir-birlərinəmünasibətləri ilə layiqli insanlar təsvir edilib. Mənim çağdaş Bakını göstərməli olduğum bütün filmləri yaşadığım Mirzə Fətəli Axundov küçəsində çəkdim. Orada hələ mənim uşaq vaxtlarımı xatırlayan insanlar var. Orda hər şey mənə çox yaxın, tanış və mənim üçün əziz idi... İnkişaf yaxşıdır. İnşallah, bizim Bakı öz görkəmini tapacaq, ancaq bizim üçün qohum və dost olaraq qalacaq.

- Keçən əsrin 20-ci illəri dini fanatizm və qadın hüquqları uğrunda mübarizə mövzuları məşhur idi. Bu problemlər bu gün artıq həll edilmiş sayılırmı?

- Buna ciddi yanaşmaq lazım deyil, çünki "mentalitet" anlayışı var - ənənələr, tarixən oturuşmuş həyat tərzi var və bu cür qərar vermək doğru olmaz. Televiziyada izlədiyimiz və ya Qərbdə gördüyümüz işlər bizim üçün prinsipcə qəbuledilməzdir. Bizdə qadınlara, uşaqlara, böyüklərə qarşı tamamilə fərqli bir yanaşma var və bizim fərqimiz bundadır. Bu, bizim qürurlana biləcəyimiz ən yaxşı anlamdır ki, onu qoruyub nəsildən-nəslə ötürə bilərik. Axı, damarlarımızda babalarımızın və ulu atalarımızın qanı axır. Buna görə də mən bu məsələyə yetərincə ciddi yanaşıram.

- Nəsillər məsələsi. Məşhur bəstəkar, atanız Tofiq Quliyev sizin yaradıcılığınızda hansı rolu oynayıb?

- Heç bir rol oynamayıb və oynaya da bilmədi. Amma musiqiyə getmədim.

- Bəs, şəxsi inkişafınızda?

- Heç bir. Mən onunla bir yerdə az yaşamışam, məni nənəm böyüdüb. O, Moskvada yaşayırdı, mən Bakıda, sonra mən Rusiyaya köçdüm, o, Bakıda. Buna görə,elə də ciddi əlaqələrimiz olmayıb.

- Sizin qızınız da özünü ssenarist kimi sınadı...

- Filologiya fakültəsində təhsil alan zaman o, bir neçə ssenari yazmışdı. İndi çox uzaqda yaşayır. Mən onun yazmaq bacarığının olduğunu düşünürdüm, özünü sübut etmək üçün ona kömək etmək istədim, amma bu, onun üçün yalnız bir keçici bir həvəs imiş.

- "Səmt küləyi" - Çexoslovakiya studiyası ilə birlikdə çəkilmiş ən yaxşı filmlərinizdən biridir. Xarici həmkarlar ilə birgə işləmək necə idi?

- O, həmin dövr xarici kinostudiyalardan birinin iştirakı ilə yaradılmış ilk və tək film idi. Çex studiyası «Barrandov»la biz tez bir zamanda ümumi dil tapdıq. Onlar uzun müddət Bakıda qaldılar və buradan göz yaşları ilə ayrıldılar. Burada onlar özləri üçün tamamilə fərqli, yeni bir dünya, yeni ənənələr və həyat tərzi tapdılar. Onlar təsəvvür belə edə bilmirdilər ki, hətta küçədə bir adamın qonaq olduğunu öyrənməklə evə dəvət etmək, heç bir əvəz güdmədən yeməyə və içkiyə qonaq etmək mümkündür. Bu və digər səbəblər üzündən onlar ölkəmizi heç tərk etmək istəmirdilər. Yadımdadır, SSRİ-nin Praqa şəhərindəki səfirliyinəmüraciət edən "Barrandov" Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinə təşəkkür məktubu göndərmişdi. 1968-ci il hadisələrindən sonra biz oraya gedən ilk sovet qrupu idik (1968-ci ildə Rumıniya istisna olmaqla Varşava Paktına daxil bütün ölkələrin qoşunları Çexoslovakiyaya girmişdi və Praqa yayı islahatlarına son qoymuşdu. Əsgərlərin ən böyük kontingenti SSRİ-dən idi - Müəllif). Bu, çexlər üçün də bir sensasiya oldu. Yəni biz təkcə 1968-ci ildə Çexiyaya daxil olan sovet əsgərləri deyil, həm də çox mehriban insanlar idik.

- Bizim qonaqpərvərliyimiz və qapımızın digər millətlər üçün açıq olması indi də məşhurdur. Bu gün də daha çox «Tarqovı» kimi tanınan Nizami küçəsi ilə gedərkən, daha tez-tez xarici turistlərə rast gəlirik...

- Bu, çox yaxşıdır. Tanrı xatirinə, qoy, onlar bizi tanısınlar və xalqımızı qiymətləndirsinlər.Görsünlər, biz nə qədər istiqanlı və səmimiyik, bizim mədəniyyətimizi və ədəbiyyatımızı öyrənsinlər. İnanın, bu, onlar üçün tamamilə yeni bir dünyadır, məhz buna görə bura belə can atırlar.

- Siz də öz dostlarınız Anar, Müslüm Maqomayev və bir çox digərləri ilə Tarqovıda görüşürdünüz. Bu gün kimlə və harada görüşürsünüz?

- (Gülür) İndi gəzməyə çıxmaq üçün fərqli yaşdayıq. Sözün düzü, biz indi ev şəraitində görüşürük, o da tez-tez olmur. (Düşünür) Bizim yaşıdlar artıq öz yubileylərini keçirirlər və hər birimizin borcu bu önəmli tədbirlərəqatılmaqdır. Yəni müəyyən tarixlərdə görüşürük – yeri düşəndə.

- Əgər bu gün bir film çəkmək təklifi alsaydınız - hansı mövzuya toxunardınız?

- Onlar çoxdur... Mən çalışardım ki, bu günü anlayım, mənim doğmalarımla və yaxınlarımla nə baş verdiyini, niyə bütün insanların birdən-birə dəyişdiyini, indi buna nə ad qoyulduğunu öyrənim. Əslində, insanlar dəyişirlər, sadəcə, şəraitin təsiri altında açılırlar. Biz insanın mahiyyətini yalnız belə anlayırıq. İnsanlar da bir gün də dəyişə bilməzlər. Yəni axşam bir cür yatdı, səhər başqa cür oyandı. Belə olmur. Demək, o, içində heç dədürüst, alicənab və səmimi bir adam olmayıb. Deməli, o, bizi aldadırmış. Ancaq sonsuza qədər aldatmaq qeyri-mümkündür, günlərin birində hər şey ortaya çıxır.

- Bir dəfə demişdiniz ki, tale kiməsə gülümsəyir, kiməsə də yox. Bəs, sizin öz həyatınız necədir?

- Özümü xoşbəxt insan hesab edirəm! Sevimli işlə məşğul olmuşam, çevrəmdə sevdiyim və məni sevən insanlar olub. Onlar mənim üçün əzizdirlər. Onları qiymətləndirməkdəvə sevməkdə davam edirəm. Mənimlə onların arasında mənəvi bir yaxınlıq var. Düzdür, zaman keçdikcə dostlarımın sayı az qaldı. Onlar yarpaq kimi töküldülər. Bəli, əlbəttə ki, uzun müddət güvəndiyin, inandığın insanlarla qəfildən ayrılmaq daxilən çox çətindir... Amma mənim çevrəmdə hələ də etibar etdiyim insanlar var. Onlara həm xoşbəxt, həm də çətin günlərdə yanımda olduqlarına görə çox minnətdaram. Taleyin mənim üçün müəyyən etdiyi zərbələrin bir hissəsini onlar öz üzərlərinə götürüblər. Həyatda özünü tək hiss etməmək çox vacibdir. Alman yazıçısı Hans Falladanın "Hər kəs tək başına ölür" romanının adı mənim yaddaşıma hopub. Bu barədə düşündükdə, onun insanın həyatını və varlığını əks etdirən dərin bir məna daşıdığını görmək olar. Bir insan üçün ən çətin şey özünü yalnız hiss etməkdir. Təsadüfi deyil ki, təklik həmişə böyük cəza hesab edilib. Həbsxanalarda belə ən qoxulu cəza təkadamlıq kameralardır. Keçmiş əsrlərdə ingilisləritənha adalara sürgün edirmişlər və orada tamamilə təklikdə qoyurmuşlar. Bəlkə də, həmin ada inanılmaz gözəl ola bilərdi. Amma ətrafında heç kim olmadıqda bu, nəyə lazımdır?

- Yaşından asılı olmayaraq, insan tez-tez deyir ki, "Gərək, vaxtında bunu edəydim…"

- Yalan deməyəcəm. Heç də həmişə məndən asılı olmayan hallar olub. Mənim seçimim, qərarlarım məni başqa cür yox, məhz bu cür davranmağa məcbur edib. Hamı ilə bu, baş verir. Olur ki, insan şəraitin təzyiqi altında pisə çevrilir. Deyə bilmərəm ki, mən qayğısız bir həyat keçirdim. Hamı kimi mənim həyatımda da hər şey olub. Çox sayda yaxşı işlər, həm də pis işlər olub. Yəni yaxşıları pisdən ayırmağı belə öyrənirik. Düşünürəm ki, elə də pis olmayan bir həyat məktəbi keçmişəm, ən başlıcası isə yalnız olmamışam.