«XALQ DÜŞMƏNİ»NDƏN MİLLİ DƏYƏRƏ

«Tahir Salahov səmimi, son dərəcə bacarıqlı və səxavətli insan idi. O, özünün çoxşaxəli istedadı, tükənməz enerjisi, peşəsinə hədsiz sədaqəti sayəsində bütün dünyada sənətsevərlərin böyük və sonsuz sevgisini qazanmışdı. Tahir Salahovun nurlu xatirəsi doğmalarının, həmkarlarının, dostlarının və onun nadir istedadının çoxsaylı pərəstişkarlarının qəlbində əbədi yaşayacaqdır».

Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyeva

“Atam 29 sentyabr 1937-ci ildə həbs olundu, yaxşı xatırlayıram, doqquz yaşım var idi. O, Kommunist Partiyası Laçın Rayon Komitəsinin birinci katibi idi. Atamın başına nə gəldiyini öyrənmək üçün illər sonra, 1966-cı ildə o zaman Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi (DTK) sədrinin müavini olan Heydər Əliyevə xahişlə müraciət etdim və o, atamın işini arxivdən aldı. Onda Dzerjinski klubunun yaxınlığında yerləşən binanın qapısından ilk dəfə girdim və Heydər Əliyevin kabinetinə girdim. O, öz işi ilə məşğul idi, mənsə materialları üç saat oxudum və o an ruhumda baş verənləri heç cür təsvir etmək mümkün deyil . 4 iyul 1938-ci ildə, üçlüyün iclasından sonra – orada ona qarşı dörd ağır maddə var - edama məhkum edilib və həyata keçirilib. 1956-cı ildə ona bəraət veriblər. Bütün bunlar bizdə, beş uşaqda iz buraxdı. Biz atamızın bir şey etdiyinə inanmırdıq, atamızın və anamızın yaxşı adını qaytarmaq istəyirdik"- Tahir Salahovun xatirələrindən.  

Bəli, Tahir Salahov bunu bacarıb. Uşaqlar? Onlar kimin vecinə idi?! Onda heç kim beş uşaq anasının bunları tək başına necə böyüdəcyi barədə düşünmürdü. Axı, Tahir Salahovun atası, NKVD-nin 00447 saylı əmri ilə birinci təmizləmə dalğasına düşdü və bu, siyasi repressiyaların "böyük terroru"nun başlanğıcını qoydu. Siyahı ilə həbs edirdilər: kəndliləri, keşişləri, keçmiş zadəganları, habelə "ağ" hərəkat və ya müxalifət qüvvələri ilə bu və ya digər şəkildə əlaqələrdə şübhəli bilinən insanları. 1,7 milyon siyasi repressiyaya uğramışların yalnız 100 minə yaxınının bolşevik partiyası ilə əlaqəsi vardı - komsomolçular, sıravi partiya üzvləri və ya (az da olsa) partiya rəhbərləri. Tahir Salahovun atası da bu 100 minin tərkibində idi.

"Xalq düşmənləri"nin damğalanmış uşaqlarının aqibəti necə olurdu? Onlar üçün yaxşı həyat şəraiti ola bilməzdi. Hətta azyaşlılar (!) məhkum edərək, xalq düşmənləri ilə əlaqədə olmaq ittihamı ilə düşərgələrə göndərilə bilər - bunlar “Vətən xainlərinin ailə üzvləri” idilər. Ancaq Allaha şükürlər olsun ki, Tahir Salahovun ailəsinin başına bu gəlmədi. Yenə də Allaha şükür ki, çox vaxt istedadı və dahiliyi uzaqlaşdırmaq və gizlətmək çətin olur. Tahir məktəbi tərk etməli oldu, qardaşı ilə birlikdə Bakı su şəbəkəsində nəzarətçi işləməyə getdi.

Tahir Salahovun xatirələrindən

“Anamız bizi, beş uşağı tək böyütdü. İyirmi il ərzində bir nəfər də olsun evimizə girmədi, hamı qorxdu: axı, bu, xalq düşməninin ailəsi idi. Bizə əl uzatmadılar, biz uşaqlar bir növ təcrid şəraitində böyüdük. Ancaq yadımdadır ki, atam gümüş mürəkkəb qabının altına bir rubl qoyurdu və deyirdi: "Yaxşı, bu gün kim Çapayevi daha yaxşı çəkər?" O, yuxuya gedirdi və biz çalışırdıq. Bəlkə də, bu müsabiqələr bizi rəssam etdi. Mənim bir əsərim var - anamın portreti. Anam aqava bitkisinin, yəni səbir otunun fonundadır – amma bunlar aqavanın yarpaqları deyil, bunlar bizik, onun uşaqlarıyıq!"

Əgər atasının həbsi olmasa idi, onun yaradıcı həyatı uğurlu bir sovet realist rəssamının tərcümeyi-halı üçün örnək ola bilərdi. Salahov ədalət axtarışı üçün sovet ideologiyası tərəfindən istənilməyən bir çox "yanlış" rəssamın adından mübarizə apardı. “Mümkün olan bütün sovet və postsovet dövlət mükafatlarının laureatı, orden daşıyıcısı, akademik və klassik – o, Rəssamlıq Akademiyasına öz sənətinə alternativ olan şəxslərin gərəyidən çox qəbul edilməsinə israr edirdi, məsələn, təzadlı sovet və rus performansisti Oleq Kulik bu sıraya daxil idi”,- deyə sənətşünas, Sankt-Peterburqdakı Avropa Universitetinin dosenti, rəssamlıq təhlilçisi Kira Dolina yazır.

1950-ci ildə o, Bakıda Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbini bitirib. Ancaq tərcümeyi-halındakı "xalq düşməninin oğlu" ləkəsi onun İ.E.Repin adına Rəssamlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutuna (indiki İlya Repin adına Sankt-Peterburq Rəssssamlıq Akademiyasına) daxil olmasına imkan verməyib. Xoşbəxtlikdən, o, V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Akademik Rəssamlıq İnstitutuna (P.D. Pokarjevskinin emalatxanasına) daxil olmağı bacarıb, Salahov oranı 1957-ci ildə «rəssam-rəngkar» ixtisası ilə bitirib.

Respublika sərgiləri. 1955-ci il. Vətən, Azərbaycan hər zaman rəssama enerji dəstəyi göstərib. O, məşhurlaşır.

Neftçilər haqqında bir sıra rəsm əsərləri ("Səhər eşelonu", "Xəzər üzərində") 1957-ci ildən başlayaraq yığma sərgilərdə ümumittifaq şöhrəti qazanmağa başladı. "Sərt" Salahov üslubu. Portretlər seriyası: Qara Qarayev, Dmitri Şostakoviç, hər iki portret Tretyakov Qalereyasındadır, bunlar onun rəsmi-sərgi statusuna baxmayaraq, sosialist realizmi standartlarına qarşı çıxan üslubunun klassik nümunələri oldular.

“Tahir Salahov “müasir”, yaxud indi də bəzən 1970-ci illərin tənqidində alınaraq istifadə olunan terminin təbirincə, “sərt” üslub axtarışının təşəbbüskarlarından biri oldu ki, bu, qəhrəman dəyişikliyini, xarakter və süjet dəyişikliyini nəzərdə tuturdu. Portret və janr rəngkarlığında partiya-dövlət elitasının yerinə zəhmətkeş, əmək insanı gəlir. Yeri gəlmişkən, Salahovun ilk qəhrəmanları Xəzər neftçiləridir. Yaxud əqli əməyin zəhmətkeşləri, yaradıcı insanlardır. Özü də, onlar indi lüks beretlərdə deyil, köhnə portretlərdə olduğu kimi palitra və fırçalarla birgə deyil, Salahov Qara Qarayev kimi: bir növ güclü mənəvi axtarış vəziyyətindədirlər. Bu sadəlik və həqiqətə can atma, bəlkə də, "sərt" üslub axtarışında ilk impuls olub. Axı, Salahov heç vaxt heç nə icad etməyib! O, sadəcə öz həmvətənlərini çox sevirdi: Azərbaycan neftçilərini, parlaq, gənc və yaraşıqlı, sərt qəhrəmanları. Həm də o, heç vaxt yad və özgə insanlardan danışmazdı”,- deyə sənətşünaslıq tarixi doktoru Aleksandr Morozov bildirir.

Tahir Salahovun xatirələrindən

“Bir dəfə buradaydım: (Suraxanıdakı atəşpərəstlər məbədi söhbət gedir – müəllif.) Ata və qız burada atəşin yanına dua edirdilər, onların duaları uzun müddət davam etdi, sirli və maraqlı idi. Onları izləmək isə əsl xoşbəxtlik idi. Hindistandan, Çindən karvanlar buraya gəlirdi və burada Atəşgahda hamısı birlikdə dua edirdilər və birləşirdilər... Burada mədəndən çıxarılan ağ neftlə rəssamlar əsərlər yaradırdılar, onu boyalara əlavə edirdilər. Məhz o bənzərsiz bir ətir və tekstura verirdi. Bu rəssamlar arasında məşhur Yaroşenko, Qaqarin, İvanov, Boqolyubov var idi. Dmitri İvanoviç Mendeleyev də buranı ziyarət etmişdi: onun yaxınlıqda laboratoriyası var idi. Dahilərdən Düma- ata belə, bu yerləri ziyarət etmişdi. Bakı - neftçi əməyinin romantikası. Şəhər neftlə, neft hasilatı ilə bağlıdır - məni həmişə bu mövzu özünə cəlb edib. Buna görə mənim diplom işim də ona həsr olunmuşdu. Düz iki ay neftçilərlə bir yataqxanada yaşadım, biz ailəlikcə dostlaşdıq. Bakı bir əmək şəhəridir, o, zəhmətlə yaşayır, o, zəhmət qoxuyur və ona zəhmət hopub. Onu başqa cür çəkə bilməzsən."

Onun rəsmlərindəki kələ-kötür fiqurlar sərt və statikdir, kölgələr hamar deyil, hər şey kəskin xətlidir. Əsərləri Sovet İttifaqı həqiqətlərində (!) yetərincə bəlağətlə art-deko istiqamətinə yönəldir. Yenə də çətin bir uşaqlığın əks-sədası və “xalq düşməni”nin oğlu statusu - Salahovun daimi ədalət və qeyri-standartlıq yanğısı özünü göstərir. Sovet realist rəssamı modernizm və neoklassizmin sintezindən ibarət bu cür sərbəstlik göstərə bilməzdi. Art-dekoya kubizm, konstruktivizm və futurizm kimi cərəyanlardan təsir göstərib.

“Onun art-deko rəsmlərini görüb-görmədiyi tam aydın deyil, ancaq çox şey birbaşa ora yönəldir. Məsələn, ən məşhur, ancaq müəllifin həyatının son on illərində belə alınmış, altı metrlik üfüqi kompozisiya "Sənə, bəşəriyyət!" (1961). Salahovun başına bu rəsm əsəri ilə bağlı məşhur hadisənin gəlməsi isə boş yerə deyildi: əsər Manejdəki bir sərgidə idi, burada Xruşşov abstraktsionistlərə nümayişkaranə bir zərbə hazırlamışdı. Lakin rəhbərlərin Manejə gəlişi ərəfəsində Salahov yetərincə intuisiyası və zəkası sayəsində kətanını çıxardı və gözdən uzaq bir yerə qoydu - çılpaq insanlar, kosmos və Qaqarin yoxdur - açıq ideoloji laqeydlik sayılırdı. Əlbəttə, art-dekoya və ya art-nuvoya önəltmə tamamilə plastik bir uyğunluqdu, axı hər bir həqiqi sovet sənətkarı üçün məzmun formadan daha vacib idi. Bununla belə, Salahovun rəsmi avropasayağı olması diqqət çəkirdi”, - deyə sənətşünas Kira Dolina yazır.

Tahir Salahovun xatirələrindən

“Həyatda bəxtim gətirib: çox maraqlı insanlarla görüşürəm və daha sonra dostuma çevrilirlər, düşünürəm ki, bunndan sonra görüşəcəyəm. Yaradıcı insanlar məni həyəcanlandırır. Öz fəallıqları, daxili gücləri, dinamikaları ilə həyəcanlandırırlar. Buna görə mən portretləri hərfi çəkmirəm, əksinə obraz yaradıram. Məsələn, Şostakoviçin rəsmini çəkdiyim üçün sevinirəm. Bir neçə gün onun yanına getdim və işlədim. O, buna çox ciddi yanaşdı. Mən telefonun altından alçaq bir masa tapdım və üstünə yastıq qoydum. Şostakoviç oturdu, onun əlləri açıldı və öz daxlinə çəkildi. Bu, Şostakoviçin özü olduğu vəziyyət idi. Mən də Rostropoviçin də portretini çəkmişəm, hərfi olmayıb, müəyyən bir violonçelist obrazı yaratmışam. O, səhnədə çalanda belə olur, səma və musiqi ilə əlaqəli başını yuxarı qaldırmış vəziyyətdə. Məcburən onun səviyyəsində olmağa çalışmalıydım. . Bilirsiniz, onları hiss edirdim, ona görə onlarla birlikdə vaxt keçirirdim. Qara Qarayevlə o, burada, Moskvada "İldırımlı yollarla " baletini (1958) səhnələşdirəndə tanış olduq və dost olduq. Orada, məşqlərdə onun hansısa obrazı yarandı. Ancaq evə gələndə anladım ki, nəsə bir şey yarımçıq qalır, bağlanmır. Onda Qarayevin yanına getdim və soruşdum: "Sizin ağ bir sviteriniz varmı?" Paltarını dəyişdirdi və düşüncəli-dalğın bir vəziyyətdə fortepianonun arxasına əyləşəndə – bu, O idi".  

“Onun, təxminən, on rəsmi sovet dövrünün əsas əsərləri siyahısına daxildir. Bunların sırasında istehsalat mövzuları ("Növbədən", 1957; "Təmirçilər", 1960; "Neftçi", 1959) və ölkənin ən yaxşı insanlarının portretləri (ilk növbədə, bəstəkar Qara Qarayevin portreti, 1960), Fikrət Əmirov ( 1967), Rəsul Rza (1971) və lirik əsərlər (aqava fonunda ananın portreti, 1980; poçt markaları da daxil olmaqla milyonlarla reproduksiyası çoxaldı, atlı qız - "Aydan", 1967). O olmadan "sərt üslub" böyük üsluba çevrilməzdi. Ancaq bizim ona görə minnətdar olmağımız üçün başqa şeylər də var. Bəli, o, sadəlövhcəsinə rəsm camiəsini “yuxarıdan” demokratikləşdirməyin mümkün olduğuna inanırdı, lakin yüksək ədalət hissi onu, xüsusilə də 1974-cü ildə «Buldozer sərgisi»ndən sonra dəfələrlə “yanlış” sənətkarları hər vasitə ilə müdafiə etməyə məcbur edirdi. Məhz SSRİ Rəssamlar İttifaqının birinci katibi vəzifəsi və əlaqələri sayəsində 1980-ci illərin sonlarında aktual incəsənət qapılarının açılması bu dərəcədə triumfial oldu. Məhz onun sayəsində 1988-1991-ci illərdə - üç il ərzində Moskvada Qərbin aktual və ən əsası o dövrdə yaşayan və fəal işləyən səkkiz böyük rəssamının - Günter Yukkerin, Frensis Bekonun, Robert Rauşenberqin, Jan Tinqlinin, Gilbert və Corcun, Ceyms Rozenkvistin, Yannis Kunellisin retrospektivləri Moskvada göstərildi. Geniş gülümsəyərək, fotoqraflara şəklini çəkdirərək, təntənəli nitqlər söyləyən bu sovet akademiki Pandora qutusunu açdı. Bundan br dəfə peşman olmadı”, - deyə Kira Dolina yazır.

Rusiyada Tahir Salahovu böyük rəsm, Azərbaycan incəsənətinin lideri sayırlar, müasir rəssamlıq mədəniyyəti ustalarının dünya birliyi üçün o, dünya vətəndaşıdır, Azərbaycan üçünsə onun adı - milli sərvətdir.

“Tahir incəsənətə realist kimi gəldi və həyatı boyu realizmə sadiq qaldı. Ancaq bu sovet dövrünün təntənəli realizmi deyil, ciddi, sərt realizmdir. Həyat təəssüratları xaosundan ən vacibini seçir, ümumiləşdirir və izləyiciyə bu formada təqdim edir”, - deyə Azərbaycanın xalq yazıçısı Anar xatırlayır.

Böyük Ustad, siz "xalq düşməni"nin oğlu statusu almaqla tamamilə başqa cür ola bilərdiniz, amma sovet ideologiyası tərəfindən qandallanmış rəssamlıqda öz sözünüzü söyləməkdən çəkinmədən, həqiqət və ədalət yolu seçdiniz. Sizinlə eyni zamanda sizin olduğunuz dünyada yaşadğımıza görə bəxtimiz nə qədər gətirib. Yaradıcılığınıza görə sağ olun və bu təşəkkür həmişə olacaq.

Tahir Salahovun xatirələrindən  

“Xatirələrim mənə çox əzizdir - bu, həyatımın bir hissəsidir, mənə həyatın çətinliklərini aşmağı, qismətdə olanları qiymətləndirməyi öyrənməyimə kömək edir. Şöhrət dərhal gəlmir – onu qazanmaq, layiq görülmək, özünə və gələcəyə inanmaq lazımdır, eyni zamanda daim öz üzərində işləməyi unutmamalısan. Özünüzə qarşı obyektiv olmaq vacibdir, əhəmiyyətinizi və istedadınızı şişirtməməyə çalışın. Həyatın və peşənin öz qanunları var, bunları daim öyrənmək və riayət etmək lazımdır”.