DOĞMALAR ARASINDA DOĞMA

Rus yazıçısı Afanasi Məmmədov Bakıda doğulub boya-başa çatsa da, 1980-ci illərin ortalarında Moskvaya köçüb. O, bir sıra bədii əsərlərin müəllifi olmaqla yanaşı, həm də jurnalist və ədəbiyyatşünasdır. 2007-2016-cı illərdə “Lexaym” jurnalında məsul redaktor olub. 2016-2022-ci illərdə “Labirint” onlayn kitab mağazasının portalında “Yaşıl lampa” adlı müəllif verilişini aparıb. Moskva Yazıçılar Birliyinin, Rusiya PEN Mərkəzinin üzvü (2018-ci ilə qədər), bir çox müxtəlif ədəbi mükafatlara layiq görülüb. Əsərləri “Xalqlar dostluğu”, “Oktyabr”, “Znamya”, “Yeni dünya” və s. jurnallarda dərc olunur.

A.Məmmədovun nəsri imperiya ilə, onun dünənki sakinləri ilə uzun vidadır. Bu, yazıçı tərəfindən donmuş stereotiplərin qrotesk komik karikaturası vasitəsilə deyil, canlı iztirablar, sosial rolların ağlasığmaz dönüşü və yeni həyata uyğunlaşmağın müxtəlif yolları vasitəsilə təqdim olunur. Afanasi Məmmədovun əsərlərinin qəhrəmanlarının əksəriyyəti onun zəif kamuflyaj edilmiş alter eqosudur. Bu il IX Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasında Rusiya nümayəndə heyətinə məşhur Bakı sakini də qatılıb. Onun iki romanı – “Frau Şram” və “Babelon” gəmisi” Azərbaycan dilinə tərcümə olunub və birbaşa Bakı ilə bağlıdır.

- Böyük nostalji hissi nə ilə bağlıdır?

- Həqiqətən, çox böyük nostalji hissindən yaxa qurtarmaq mümkün deyil. Heç lazım da deyil. Nostalji xroniki xəstəlik kimidir, öyrəşməlisən, hər gün doya-doya yaşamağı öyrənməlisən. O, bizi narahat etməməlidir. Nostalji bəlkə də insan taleyinin əsas komponentlərindən biridir. Üstəlik, söhbət yaradıcı adamdan gedirsə, nostalji təkcə onun taleyinə yazılan “locus”, yəni böyük məkan içində bir nöqtəyə bağlı hiss deyil. Bu, həm də bir başlanğıc nöqtəsi, hər şeyin əzəlidir.

Əbəs yerə kədərlənib uşaqlıq, gənclik illərinin həsrətini çəkmirik. Bizim həm də başlanğıc nöqtəsinə, nədənsə başlamağa, varlığın uyğunluğuna ehtiyacımız var. Doğulduğumuz, köçdüyümüz və həsrətini çəkdiyimiz şəhərdən nə qədər uzaqlaşdığımızı müəyyən etmək istəyirik... Biz həm doğma evimizin, həm də xoşbəxt sonluqla bitməyən ilk məhəbbətimizin həsrətindəyik. Əgər ilk məhəbbətimizlə münasibətlər davam etsə belə, daha sonra məlum olur ki, siz 25 ildən sonra özünə bənzəməyən insanı sevmisiniz. Baxmayaraq, o, hər gün səninlə birgə oyanır, sənə sevdiyin kofeni gətirir. Həm də bu qəbildən dəyişikliklərə də alışmaq lazımdır. Bir tərəfdən mənim sözlərim mütləq bayağılıq kimi görünə bilər. Digər tərəfdən həyat üçün təhlükəli olan bir faktı da nəzərə almalısınız: dəyişikliklər olmadan yaşaya bilmərik və bir az dəyişən kimi kədərlənməyə başlayırıq. Əslində, nostalji bizə gələcək illər üçün müəyyən bir ton, müəyyən həyat tərzi qoyur. O, görünüşümüzün, portretimizin bir hissəsidir. Bizdən tələb olunan tək şey ondan qorxmamaq, işıqlı kədər dalğasında, onun axışında mövcud olmaqdır...

- Demək, siz də müəyyən dərəcədə nostaljiyə uyğunlaşmısınız, onu yaradıcılığınıza uyğunlaşdırmısınız. Bəs bizə də bunu məsləhət görürsünüz?

- Belə də deyə bilərik. Amma heç kimi mənimlə birgə bu yolu getməyə çağırmıram. Ən azı ona görə ki, hər kəs incəsənətlə yaşamır, hər kəs incəsənətdən istifadə etmir. Bəzi insanlar üçün yaxşı hava belə, onların əhvali-ruhiyyəsinin əla olması üçün kifayətdir. Kiməsə isə süpürgənin küncdə olması... İncəsənət adamı üçün sənət var olmağa, həyata müəyyən rakursdan baxmağa, ruha yaxın olmağa və öz reallığını qurmağa kömək edən bir növ həbdir. Bəlkə də biz bütün bunları sadəcə təsəvvür edirik və bunun başqa mənası yoxdur. Bu da istisna deyil. Buddistlər deyirlər ki, bizim bütün həyatımız yuxu, illüziya, aldatmadır.

- Doğulduğunuz yer sizin yaradıcılığınızda mühüm rol oynayır. Eyni zamanda tez-tez rast gəlinən “fleşbeklər”ə baxmayaraq, nadir istisnalarla əsərləriniz gələcəyə doğru istiqamətlənir. Bu, necə işləyir? Bu nədir? Bir növ müəllif texnikasıdır?

- Doğulduğunuz yerlə yaradıcılığınız arasında birbaşa əlaqə var. İstəyirsinizsə, bunu səbəb-nəticə ilə əlaqələndirmək olar. Təkcə incəsənət adamları deyil, həm də hər kəs tamamilə ona tabedir. Həyatımızın müxtəlif mərhələlərini ölçməklə, təbii ki, lap dəqiq olmasa da, gələcəyimizi hesablaya bilərik. Üstəlik, fərz etsək ki, həyatımız müxtəlif istiqamətlərdə eyni sürətlə axır. Fiziklərin belə bir başgicəlləndirici nəzəriyyəsi var ki, keçmiş və gələcək ona nəzərə yetirənin istəyinə görə yerlərini dəyişir. Bəlkə də buna görə biz “korlar”da bəzən elə təəssürat yaranır ki, biz dünyaya gəlməmişdən qabaq artıq hər şey Yaradan tərəfindən qurulub.

- Siz indi dejavüdən danışırsınız?

- Həm də bu barədə. Uşaqlar bunu böyüklərdən daha yaxşı hiss edirlər. Bu, böyüklərdən fərqli olaraq, onları sıxmır. Nostaljiyə yaradıcı baxışa gəlincə, mənə elə gəlir ki, onun mövcudluğu incəsənət adamı üçün məcburi olan xüsusiyyətdir. Bəlkə də buna görədir ki, mənim nəsrimdə keçmiş üstünlük təşkil edir. Demək olar ki, bütün personajlar keçmiş zamanda yaşayır. Əvvəllər kədərin mahiyyətini dərk edib-etmədiyimi bilmirəm. Amma fakt budur ki, mən hər zaman “ağ mühacir” ədəbiyyatına diqqət yetirmişəm. Bu, böyük insan və sivilizasiya itkiləri ilə bağlı ədəbiyyatdır. Deyəsən, onu həmişə bəyənmişəm, xüsusən də onun ən parlaq nümayəndələrindən biri olan Vladimir Nabokovu/Sirini.

- Məncə, bu şəxsi qavrayış onu deməyə əsas verir ki, hər hansı əsəri oxuyan insan orada özünə aid nəsə “eşidir”, onunla həmahəng olur. Fərdi seçim də məhz belə meydana gəlir... Eyni şey sizdə də olur?

- Müəyyən mənada. Mənə elə gəlir ki, Sirində gəncliyimdə axtardığım bir çox kədər var. Bunu sonradan Moskvada aşkar etdim. Hər yazıçının öz “kədərli motivi” var. Hər bir yazıçı ondan əvvəl edilənləri edir və ondan sonra da onun etdiklərini edəcəklər. Amma ortaya çıxan “işıq” həmişə fərqli olur. Bu, mövzudan asılı deyil. Beləliklə, məsələn, Bunində erkən və son sevgi mövzusunda bir işıqlandırma, bir perspektiv var, ancaq Nabokovda, demək olar ki, eyni mövzuda işıq tamamilə fərqli təqdim olunur. Nəticədə, kölgələrin oyunu da fərqli olacaq.

- Kiçik forma - bayaq sizin xatırlatdığınız hekayə sadəcə ədəbi formadır və bundan başqa məna kəsb etmir?

- Maraqlı sualdır. Özümü sığortalamaq üçün belə cavab vermək istərdim: bu, məhz belədir, amma əslində belə deyil. Növbəti sualınızın necə olacağını təxmin edirəm. Mənə elə gəlir ki, burada söhbət bütün mövzunun yerləşə biləcəyi kiçik qutunun həcmi, ölçüsündən getmir. İlk öncə ona görə ki, yazıçılar öz mövzularını heç vaxt tam açmırlar. Söhbət poeziya, ritm, musiqi quruluşundan gedir. Bəzi yazıçıların hekayə və romandan daha çox hekayələri var. Fikrimcə, mənim də romanlarımdan daha böyük hekayələrim var. Onlar poetik, mifikdir. Onlarda tələblər daha azdır.

- Bəli, bəzi əsərləriniz kifayət qədər poetik səslənir...

- Mən yaradıcılığa şair kimi başladığımı söyləyə bilərdim. Amma bu zaman yalan danışmış olardım. Mən Ədəbiyyat İnstitutunun (M.Qorki adına) birinci kursunda Yevgeni Mixayloviç Vinokurovun seminarında təhsil alsam da, poetik istedadın olmadığını dərhal başa düşdüm. O, tədris ilinin sonunda mənə belə demişdi: “Məmmədov, sən şeir yazmasan, xahiş edəcəyəm ki, seminarımdan çıxasan”. Mənə elə gəlir ki, ustadın xəbərdarlığını doğru anladım və Yuri Vladimiroviç Tomaşevskinin nəsr seminarına keçdim. Lakin nəsrimdə poeziyanın qorunub saxlanması üçün əlimdən gələni etdim.

- Bəs yeni ustad sizin keçidinizi necə qarşıladı, seminara dərhal qaynayıb qarışa bildiniz?

- Məni dərhal qəbul etdilər, amma ehtiyatla. Ədəbiyyat İnstitutunda bir ustaddan digərinə keçid təşviq edilmirdi. Ustadlarla tələbələr arasında münasibətlərin qurulmasında müəyyən sakrallıq var idi. Amma taleyə minnətdaram və mənə elə gəlir ki, şeir mənim nəsrimdə keyfiyyətcə başqa formada mövcuddur.

- Hekayəni və ya novellanı unikal edən nədir?

- Nəfəs. İsti nəfəs. Musiqi düzümü. Yəni təkrarolunmaz musiqi düzümü. Bunlardan sonra yəqin ki, obrazlar və onların düşdüyü çətin vəziyyətlərdir. Bunun necə baş verdiyini başa salmaq çox çətindir. Roman isə tamamilə fərqlidir... Roman - insan əməlidir. Bu, rəsmin yağlı boya ilə çəkilməsidir. Bu zaman bir neçə variant hazırlamaq, nəyisə düzəltmək mümkündür. Romanı bitirən zaman tamamilə fərqli insan olursan. Doğrudur, bu zaman insan təməlinə qədər dəyişmir, lakin yeni təcrübələr qazanır.

- Sanki romanda baş verən hadisələri yaşayır...

- Bəli, belədir! Bu, faktiki olaraq fərqli həyatdır. Siz də fərqlisiniz. Sanki siz daha bir dil öyrənmisiniz. Elə bil, sən rusdilli olsan da, birdən ingilis dilində danışmağı və oxumağı öyrənmisən. Məncə, ruhun yetişməsi ilə bağlı daha münasib nümunələr var. Çox güman ki, izoterik xarakter daşıyır. Düşünürəm ki, bir müsahibə formatında onu dərindən başa salmaq mümkün deyil.

- Yeri gəlmişkən, dillərlə bağlı qeyd etmək istərdim... Məncə, əsərin başqa dilə tərcüməsi ona fərqli səs verir. Əsərləriniz tərcümə sınağından “salamat” çıxa bilib. Bu halda sizinlə, əsərlərinizlə nə baş verir? Yəni nə itirilir və ya nə qazanılır?

- Sualınıza cavab vermək mənim üçün çətindir, çünki çox uzun müddət ərzində əsərləri tərcümə olunmayan müəlliflər siyahısında idim. Daha sonra birdən-birə, cəmi bir il ərzində iki romanım Azərbaycan dilinə tərcümə olundu. Söhbət “Frau Şram” və “Babelon” gəmisi” əsərlərindən gedir.

Deməliyəm ki, “Babelon” gəmisi” yazanda mənimlə birlikdə həyatım da dəyişməyə başladı. Bu, tez baş verdi. Lakin bu, hər zaman belə olmur. Mən “Frau Şram”ı yazanda bəzi “qapılar” da əvvəlcə açıldı, amma çox tez çırpıldı. “Babelon” gəmisi”ni redaktora aparandan üç ay sonra bu əsər çap olundu və altı ay ərzində isə romanla bağlı səfərlərim başladı. Onun ətrafında bir növ həyat başladı. Buna görə mən, əlbəttə ki, bu romana minnətdaram. Burada təkcə müəllifin deyil, həm də onun yaradıcılığı ətrafında baş verənlərin dəyişdiyinə dair bir nümunə var. Doğrudur, iki romanımın Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasına hələ öyrəşməmişəm, amma deyə bilərəm ki, bundan hədsiz dərəcədə məmnunam.

- Bu, bizdə deyildiyi kimi, bir növ qismətdir?

- Fikrimcə, məhz belədir. “Paroxod “Babelon” əsəri sözün əsl mənasında, qismətdir! “Frau Şram” əsərinə gəlincə, bu kitabda söhbət babamın, Sara nənəmin, Bakı yəhudilərinin, ümumiyyətlə, köhnə Bakının taleyinin “qorunması”ndan gedir. Bu mənada hər şey bir yerə toplanıb.

- Romanınızdakı Bakı, gənclik dövrünüzün Bakısı və indiki Bakı - bu üç fərqli şəhərdir? Bir yazıçı-yaradıcı kimi, sizcə, onları nə birləşdirir və əksinə?

- Güman ki, onlar arasında hansı fərqlərin olduğuna birbaşa cavab verməyəcəyəm. Mənim üçün birləşdirici amil keçmişlə bağlılıq olaraq qalır: şübhəsiz ki, üç şəhər bir-biri ilə bağlıdır. Həm də təkcə küçələr və evlərlə deyil, şaquli, səmavi adlandırıla biləcək başqa bir məsələ ilə bağlıdır... Amma bütün bunlarla yanaşı, məni bu günə qədər ayaqda saxlayan, haqqında yazdığım Şəhəri tapa bilmirəm. Bu da düşünməyi tələb edən maraqlı məqamdır. Mən Moskvada olarkən ən mühüm vəzifələrimdən biri XX əsrin son 25 ilinə dair Bakı ilə bağlı xatirələri yaşatmaq idi. Özümü sözün əsl mənasında salnaməçi kimi hiss etdim. Bunu o zaman hiss etdim ki, mənim Şəhərim (Bakı) sürətlə tarixə qovuşur, baxmayaraq ki, mənə yaxın və əziz insanlar hələ də sağ idilər. “Frau Şram” nostalji romanıdır. Bu, köhnə Bakı, yox olmaq üzrə olan bir şəhər haqqında blüz romanıdır.

- Bəs Şəhərlə birlikdə “yer” də yox ola bilərmi?

- Bu barədə təyyarədə Bakıya gələn zaman düşündüm: “Şəhər yoxa çıxarsa, “yerin pulsasiyası” qalacaqmı?” Mən yox olmuş bir çox şəhərlər görmüşəm. Məsələn, Karfagenin, Roma Forumunun xarabalıqlarını görmüşəm, Efesdə olmuşam. Şübhəsiz ki, bir növ pulsasiya qalır. Bir növ natamamlıq. Hətta bu xarabalıqların daşlarında belə. Amma Bakıya gəlincə... Yox, yox, o, sağdır, sadəcə olaraq “mövcudluq tezliyi” dəyişib. Mənim Şəhərim başqa bir ölçüyə keçid edib.

- Əgər söhbət mənəvi komponentdən gedirsə, bunu söyləyə bilərik. Bəs reallıqda necədir?

- Reallıqda Bakının yeni rayonlarında azıb qala bilərəm. Mənim üçün Bakı mərkəzdir. Köhnə Moskvanın bütün əraziləri söküləndə moskvalıların nə hiss etdiyini indi başa düşürəm. Mən bunu bilirəm. Ancaq irəliləyişlər də olur, qeyd etdiyim bir əlaqə mövcuddur. Bir gün Bakıda “Beş mərtəbə” deyilən əraziyə yollandım. Burada uşaq vaxtı “Vətən”, “Nizami”, “Azərbaycan” və digər kinoteatrlara getdiyimizi xatırladım. Avtobus və tramvay dairəsini gedirdik - orada son dayanacaq var idi. Ətrafa baxdım və onların yerində magistral yolun olduğunu gördüm! Həmin an sanki meşədə itmişdim.

- Amma bütün bu dəyişikliklər Bakının sizin doğma şəhəriniz olması faktını dəyişmir.

- Əlbəttə ki, dəyişmir! Bu gün qismətimin 3 ölkə ilə bağlı olduğunu hiss edirəm: Azərbaycan - Bakı, Rusiya - Moskva, İsrail - Təl-Əviv, Hayfa, Yerusəlim... Yeri gəlmişkən, sonuncuda yaşamaq çox çətindir. Hər küncdə bir hekayə var. Üstəlik, yarımçıq hekayələr. Amma Təl-Əviv artıq məşğul, dinamik bir meqapolisdir, Bakı əhalisinə çox yaxın olan Hayfa da. Mən bu üçlü əlaqəni dərindən hiss edirəm. Bu, mənim həyat tərzimdir.

- İlk söz yaranmamışdan qabaq həmin ilk fasilə nə vaxt meydana gəlir?

- Burada söhbət daha çox yaradıcılıq psixologiyasından gedir. Bu, hər kəs üçün fərqli olur. Amma mənim üçün, yəqin ki, ən önəmlisi birinci abzas və son sətirdir. Onların arasında baş verən hər şeyi “toparlaya” bilirəm. Əgər nəsə varsa - kiçik bir formanı nəzərdə tuturam - onda HƏR ŞEY orada olacaq! Çünki birinci abzas tonu təyin edir. O, “temperaturu” müəyyənləşdirir. Bu, “qapı”ların qarşısını çıxmaq üçün bir fürsətdir. Əsərin sonu isə həmin kədər-nostaljidir. Onun müxtəlif simaları var... Amma sən hər zaman sanki nəyinsə üzərindən keçib gedirsən. Bu zaman qapının qarşısında olduğunuzu görürsünüz. Daha sonra birdən başa düşürsən ki, qapı divardan asılmayıb və ümumiyyətlə divarlar yoxdur. Sadəcə divarın olduğu gözünə görünüb. Burada hər şey başlayır. Bəziləri süjet qurur, bəziləri üçün bu, əşyaların ümumi formuludur. Kimsə keçidləri, romanın “arteriyaları”nı çəkir. Bu, bir qədər Leonard kodekslərini xatırladır. Bu, məndə fərqli alınır. “Paroxod “Babelon”a gəlincə, mən onun yazılmasını təxirə salırdım. Daha sonra personajların səsləri sanki daxilimdə canlanmağa başladı. Bu, qəribə ruh halının əlaməti - uğurun açarıdır. Daha sonra “səslər” səngiyəndən sonra bu, Ədəbiyyat İnstitutunda dediyimiz kimi, formalaşmağa başladı. Sonra babamın qardaşı Afanasi Cozef Milkin vəfat etdi və onun dul arvadı mənə avtobioqrafik kitabını verdi, orada “Komissara hədiyyə” qısa hekayəsini tapdım. Mənə elə gəldi ki, bu, Borxesov üslubunda yazılmışdı. Orada bu fikirlər var idi: “Məlum olduğu kimi, müharibədə bəzən insanın ağlına gələ bilməyəcək hekayələr olur”. Bu, cümlə sanki məni ovsunladı və romanımın əsas məğzinə çevrildi. Nəticədə, romanda polşalı pan, mülk, süvari alayı peyda oldu... Bunların hamısını gözlərimlə gördüm. İlk sətir də meydana gəldi: “Sanki yad adamların sözləri ilə son kor ümidlə açılan atəş göylə yerin arasına dəydi və dərhal hər şey sakitləşdi, ətrafda olan bütün həyəcan aradan qalxdı”. Yeri gəlmişkən, bu cümlə sonradan yetmiş üçüncü səhifəyə keçdi.

- Sanki müasir oxucuya düzgün, savadlı dildən istifadə, onun dərindən başa düşülməsi öyrədilmir. Xüsusilə rəqəmsal platformalarda ədəbi məkanı doldurmuş zövqsüzlük buna şərait yaradır.

- Bu, həm belədir, həm də belə deyil. Bəli, müasir rus dili həcmini və dərinliyini itirir. Lakin bunu elə belə yerə itirmir. Buna səbəb müasir insanın böyük dəyişikliklər astanasında olmasıdır: o, köhnə dili qoruyub saxlamalı, zamana uyğun yeni dil hazırlamalıdır. Dünyada indi qarışıq dövr olduğu üçün həcmli və ahəngdar bir dilə arxalanmaq mümkün deyil. Köhnə dili yalnız kitab oxumaqla qoruyub saxlamaq olar.

- İndiki insanların “klip təfəkkürü”nə sahib olduğu haqqında daha çox fikirlər irəli sürülür.

- “Klip təfəkkürü” - müasir insan haqqında son hökm deyil. Bu, məsələn, ötən əsrin 60-cı illərinin ədəbiyyatı, ağ-qara filmlərin orijinal nümunələri ilə müalicə olunur. Burada söhbət insanın özünə qalib gəlməsindən, daim böyümək arzusundan gedir.

- Əsl yazıçının həm özünü qoruyub saxlaması, həm də bu gün mürəkkəb anlayışları mənimsəmək qabiliyyəti sual altında olan müasir oxucunun “tələbləri”ni ödəməsi mümkündürmü?

- Həyatım boyu heyrətamiz insanlarla çox yaxşı görüşlər keçirmişəm. Mario Vaqras Losanın Moskvaya səfər etdiyini xatırlayıram. O, Latın Amerikası ədəbiyyatının canlı klassiki, Kartazarın, Markesin, Fuentesin dostu idi. Onun əfsanə olduğunu söyləyə bilərik. Qərara gəldim ki, onunla görüşməməyə haqqım yoxdur. Sadəcə onun dediklərini eşitməli idim. Ondan mənim üçün “ötürmə” ola biləcək sözlər gözləyirdim. Mən hələ başa düşmürdüm ki, onunla görüşün özü artıq “müəllim məsləhəti” idi. Onun boz saçları, parıldayan qara ayaqqabıları, zərif velvet şalvarı və parlaq sviteri var idi... Onun özünəməxsus zabit duruşu var idi!.. Necə danışırdı!.. Sanki, o, Latın Amerikası ədəbiyyatının dünyası ilə parlayırdı, amma eyni zamanda mənim üçün şüar və ya təsdiq ola biləcək gözlədiyim sözü səsləndirmirdi. Amma bu, birdən baş verdi. Tamaşaçılardan kimsə ustada sual verdi və onun cavabı mənim üçün xeyir-dua oldu. Bəlkə də, onlar sizin sualınıza müəyyən dərəcədə cavab verəcək. Losa demişdi ki, bu gün əksər yazıçılar elə yazır ki, onların romanını tərcümə etmək və ya onun əsasında film çəkmək daha asan olsun, amma yazıçının bununla bağlı yalnız bir şərti var: romanı bir vaxtlar ona göründüyü kimi yazmaq. Ondan gözlədiyim və eşitdiyim sözlər bu idi. Mən məhz belə yazmağa çalışıram...