ARZUOLUNMAZ ALTERNATİVSİZLİK

Son illərin hadisələri yalnız qlobal siyasi və iqtisadi əlaqələr üçün sınaq deyil, həm də ayrı-ayrı ölkələr və güc mərkəzləri arasındakı münasibətlər üçün bir imtahandır. Onların münasibətləri əvvəllər də çox yaxşı olmayıb. Lakin son aylar vəziyyət ciddi böhran həddinə çatıb. Bu sözləri Avropa İttifaqı-Çin münasibətlərinə də aid etmək olar. Onlar gah əməkdaşlıq edir, gah münaqişə yaşayırlar.

Ticarət defisiti inam defisitidir?

Dekabrın ilk yarısında Pekində 2019-cu ildən sonra ikinci əyani ÇXR-Aİ sammiti keçirilib. Bu dəfə Pekinə Avropa İttifaqı Şurasının rəhbəri Şarl Mişel ilə Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen gəlmişdilər. Aİ üzvü olan dövlətlərin rəhbərləri toplantıda iştirak etməyiblər.

Görüş zamanı Çin lideri Si Cinpin qonaqları münasibətlərdə «impulsu qoruyub saxlamağa», Pekinlə bağlı siyasətlərini Amerikanın siyasətindən ayırmağa çağırıb. Pekinin Birləşmiş Ştatlara özünün əsas strateji rəqibi kimi baxdığı sirr deyil. Aİ-yə isə o, çoxqütblülük prinsipinin reallaşdırılmasında tərəfdaş kimi yanaşır. «Çoxqütblülüyü irəli çəkən iki əsas güc, qloballaşmanı dəstəkləyən iki əsas bazar kimi, Çin-Aİ münasibətləri bütün dünyada sülhə, sabitliyə və çiçəklənməyə əsaslanır», - deyə Si Cinpin avropalı qonaqlarla görüşündə bildirib.

Qonaqlar isə qəti mövqe göstərərək, rəqabətsiz ticarət və ya Ukrayna ilə müharibə kimi məsələlərin müzakirəsində israr ediblər. Aİ Çinin xüsusilə bərpa olunan enerji sahəsində sənaye potensialını artırmasından narahatdır. Çinin daxili tələbatı zəifdir, ABŞ kimi digər ticarət tərəfdaşlarının öz bazarlarına çıxışı məhdudlaşdırması isə Avropanı Çin ixracının axını qarşısında vacib hədəfə çevirir.

Avropa rəhbərliyi hesab edir ki, Çinin hədsiz iqtisadi və ixrac potensialı «narahatlıq səbəbidir». Onlar bir çox ölkə bazarlarının ucuz Çin malından Avropa bazarından hada yaxşı mühafizə olunduğunu da deyirlər.

Həqiqətən də, 2022-ci ildə Aİ-də ticarət defisiti təxminən 400 milyard avro təşkil edib. Avropa tərəfinin fikrincə, bu, həm də Çinin dövlət subsidiyaları və onun daxili bazarında işləmək istəyən xarici şirkətlərə yaradılan maneələrlə bağlıdır. Avropa İttifaqı bu il Çindən elektromobillərin idxalı ilə bağlı «antisubsidiyalaşma»ya başlayıb. Brüssel Çindən asılılığın azaldılması üçün dekabrın 6-da elektromobillər üçün akkumlyatorların istehsalının stimullaşdırılmasına 3 milyard avronun ayrıldığını bəyan edib. Pekin isə öz növbəsində, Brüsseli «aşkar proteksionizm»də günahlandırır, onun «risklərin azaldılması» səylərini tənqid edir. Qeyd edək ki, Aİ bir sıra Çin məhsulundan asılılığı məhz «risklərin azaldılması» səyləri çərçivəsində azaltmağa çalışır.

Bununla yanaşı, Aİ üzvü olan ölkələrin Pekinə münasibəti fərqlidir. Odur ki, Brüssel Çinlə ticarət razılaşmasında birtərəfli tədbirlərə yox, kompromislərin tapılmasına çalışır. İndiki vəziyyətdə Aİ-ni narahat edən Çinin dövlət banklarının diqqəti ölkənin daşınmaz əmlak sektorundan ayıraraq, elektromobillərin istehsalına yönəltməsidir – Pekin elektromobil ixracını artırmağa çalışır.

Aİ-Çin: alternativsiz münasibət

Çinin sənaye sahələrinə aid istiqraz vərəqələrinin buraxılışında zəifləmə müşahidə olunur, eyni zamanda bu ilin üçüncü rübündə bu sektor üzrə bank kreditlərinin ödənilməsi faizi bir il əvvəllə müqayisədə 31 bənd (yaxud 5 trilyon yuan) azalıb. Buna baxmayaraq, Çinin istehsal sektorunun kreditləşdirilməsi 38% artıb. Ölkənin iri banklarının builki fəaliyyətinin nəticələrinə dair maliyyə hesabatlarında istehsalat sektorunun kreditləşdirilməsi prioritet kimi göstərilib. Bu, Pekinin sənaye istehsalının artırılması, onun xarici resurslardan asılılığının azaldılması kimi strateji hədəflərinə uyğundur. Analitiklərin sözlərinə görə, çinli siyasətçilər iqtisadi fəallığı stimullaşdırmaq, eyni zamanda uzunmüddətli iqtisadi və strateji hədəfləri reallaşdırmaq istəyir. Bununla yanaşı, Pekin iqtisadiyyatı «yaşıl» sahələrin maliyyələşdirilməsi yolu ilə də motivasiya etməyə üstünlük verir.

Qeyd olunmalıdır ki, Aİ-nin Çinlə ticarətə tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər öz işini görür. Hər halda, Çinlə Aİ arasında ticarət disbalansı təxminən iki dəfə azalıb və 2023-cü ilin 11 ayının nəticələrinə görə, 200 milyard dollar təşkil edir. Çin gömrüyünün məlumatına görə, bu ilin ilk 11 ayında Aİ-yə 458,5 milyard dollarlıq mal ixrac olunubsa, idxal cəmi 257,8 milyard dollar təşkil edib.

İkitərəfli münasibətlərə Ukrayna münaqişəsi, daha dəqiqi, Rusiyanın əməllərini pisləməkdən çəkinən, Moskvaya tətbiq olunan sanksiyalara qoşulmayan Pekinin mövqeyi də ciddi təsir göstərir. Ursula fon der Lyayen bildirib ki, Çinin Aİ ilə münasibətlərində onun Ukrayna problemi ilə bağlı mövqeyi həlledici olacaq, çünki Brüssel Rusiyanın bu ölkədə apardığı hərbi əməliyyatları «ekzistensional təhlükə» sayır.

Çin rəsmilərinin mövqeyindən isə məlum olur ki, onlar nə Aİ, nə də Moskva ilə münasibətlərinə yenidən baxmağı düşünürlər. Bununla yanaşı, Pekində bildirirlər ki, onlar ticarət-iqtisadi əlaqələrin balanslaşdırılması probleminə öz istehsalçılarının maraqlarına zərər vermədən baxmağa hazırdırlar. Çin rəhbərliyi Aİ-yə ABŞ tərəfindən göstərilən təzyiqləri nəzərə alaraq, Brüssellə dialoqda mümkün qədər ehtiyatlı davranmağa çalışır. Hər halda, o, Aİ-nin timsalında ticarət-iqtisadi tərəfdaşını itirmək istəmir. Bir sözlə, çinlilər bu məsələdə kompromislərə hazırdırlar və davranışları ilə bunu göstərirlər.

Aİ üçün isə əsas ticarət-iqtisadi tərəfdaşlarından sayılan, o cümlədən əsas xammal mənbəyi olan Rusiyanı itirdiyi bir vaxtda Çinlə əməkdaşlıq xüsusi aktuallıq qazanır. Arasında ziddiyyətlərin olduğuna baxmayaraq, Avropa İttifaqı yaxın illərdə Çin bazarına alternativ tapa bilməyəcəyini anlayır. Bu, istər ümumilikdə Aİ-yə, istərsə də onun ayrı-ayrı üzvlərinə aiddir.

Belə bir vəziyyətdə tam Çin-Aİ sammiti ərəfəsində İtaliyanın Pekinin «Bir kəmər, bir yol» layihəsindən çıxdığı məlum olub. Roma bu miqyaslı layihəyə hələ 2019-cu ildə qoşulmuşdu. Lakin ötən illər ərzində onun bu addımı tərəfdaşları, ilk növbədə isə ABŞ tərəfindən sərt tənqidlərə məruz qalıb. Maraqlıdır ki, bu layihə bir çox Avropa ölkəsi üçün «zəhərli» sayılsa da, Aİ-nin bir sıra üzvləri Çinin ayrı-ayrı aparıcı layihələrində Pekinlə əməkdaşlığı davam etdirir. Bu reallığı nəzərə almamaq mümkün deyil.

Bildirilir ki, Aİ və Çin liderləri tərəflərin iqtisadi muxtariyyəti strategiyasını açıq şəkildə müzakirə ediblər. Söhbət Çinin «ikiqat dövretmə» və Aİ-nin «tədarük zənciri riskinin azaldılması» strategiyasından gedir. Ursula fon der Lyayen bildirib ki, tərəflərin hər ikisinin strateji hesablamaları bir-birinə bənzərdir və açıq dialoq Aİ-nin arzulamadığı «iqtisadi ayrılma» riskini azaldır.

Bu, tamamilə anlaşılandır. Hər halda, bu gün Ukraynaya yardımların, Rusiyaya tətbiq olunan sanksiyaların yükünü Aİ ölkələri də öz çiyinlərində hiss edir. Brüssel üçün ABŞ-dən sonra ikinci ticarət tərəfdaşı olan Çinlə münasibətlərin korlanması Avropa iqtisadiyyatını tam iflic edə bilər. Belə bir vəziyyətdə Çinlə Avropanı birləşdirən əsas ticarət arteriyası olan Qırmızı dənizlə bağlı problemlər də öz yerində.

Xəzər marşrutu Qırmızı dənizə alternativ kimi

Qlobal yük daşımalarının təxminən 12%-nin həyata keçirildiyi Qırmızı dəniz regionunda yaranmış vəziyyət bu yoldan istifadə imkanını, demək olar ki, sıfıra endirib. Söhbət Qərb şirkətlərinin Qırmızı dənizdə üzən yük gəmilərinin husilərin hücumuna məruz qalmasından gedir. Nəticədə, Hind okeanı regionunda Avropaya dəniz daşımalarının maya dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə artıb, bu isə Rusiyaya tətbiq edilmiş sanksiyalar üzündən onsuz da ciddi ləngimələrin yaşandığı Aİ bazarlarına öz mənfi təsirini göstərir.

Gəmiçilikdə təhlükəsizlik şəraitinin pisləşməsi Süveyş kanalı və Qırmızı dəniz ilə üzən gəmilərin sığorta xərclərini də artırıb. İndi riskin yüksək olduğu ərazilərdən keçəcək gəmilər bu haqda suğortaçılarına məlumat verməli və əlavə ödəniş etməlidirlər. Dekabrın əvvəlindən bu ödənişlərdə 0,5-0,7% artım müşahidə olunur.

Bununla yanaşı, risk zonası durmadan böyüyür. Nəticədə, Qırmızı dəniz vasitəsilə yük tədarükünün qiymətində bahalaşma on minlərlə (dollar) ölçülür. Amma bu, treyderlər üçün riskləri azaltmır.

Məşhur gəmiçilik şirkətləri, o cümlədən «Maersk», «Hapag Lloyd» və MSC artıq Qırmızı dənizdən istifadə etməmək qərarına gəliblər. Məlumata görə, artıq dünyanın ən nəhəng 10 şirkətinin 7-si bu dənizdə gəmiçilikdən imtina edib. Dekabrın 18-də bu cərgəyə BP də qoşulub. Artıq bu şirkət də Qırmızı dənizdə neft və qaz daşımalarını dondurub. Avropa-Asiya marşrutu üzrə Ümid burdu ilə dolayı marşrut yük daşımalarının effektivliyini 25% azaldır. Nəzərə alsaq ki, Asiya-Avropa marşrutu ilə daşımalar üzrə uzunmüddətli müqavilələrin çoxu yaxın aylarda imzalanacaq, qeyri-sabitlik və onun yaratdığı ləngimələrin hələ çox olacağını düşünmək mümkündür. Bu isə vəziyyətin normallaşacağı halda belə, beynəlxalq ticarətə öz mənfi təsirini göstərəcək. Belə vəziyyətdə əsas ləngimələr məhz Avropa ölkələrinə zərər verəcək.

Son zamanlar istər Avropa, istərsə də Çin şirkətlərinin Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələrindən keçən «Orta dəhliz»ə daha çox diqqət ayırmağa başlaması təsadüf deyil. Məlum olduğu kimi, bu dəhlizdə əsas bənd Beynəlxalq Trans-Xəzər Nəqliyyat Marşrutudur. Ötən illə müqayisədə bu marşrutla daşımaların həcmi iki dəfə artaraq, təxminən 2,5 milyon tona çatıb. Amma bu da son hədd deyil. Ən yaxın gələcəkdə bu rəqəmin ən azı iki dəfə artacağı gözlənilir. Bunun üçün Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Qazaxıstan arasında «yol xəritəsi» də imzalanıb. Ona əsasən, hər bir ölkə öz nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı istiqamətində sinxron addımlar atır. Bu plan istər Çinə, istərsə Avropaya da məlumdur və onların hər ikisi onu dəstəkləyir.

Cənubi Qafqazda sabitliyin tam bərqərar olması «Orta dəhliz»lə yük daşımalarının davamlı artması üçün əlverişli şərait yaradacaq. Bu işə Zəngəzur nəqliyyat dəhlizinin açılması da öz töhfəsini verəcək. Əsas odur ki, müharibə olmasın. Azərbaycan regionda dayanıqlı sülhə zəmanət üçün əlindən jələni edəcəyini göstərir. İndiki dövrdə belə vədlər sözün birbaşa mənasında çox dəyərlidir.