KREDİT QALXANI

Sürətlə inkişaf edən və istehlak kreditləri bazarının durmadan artdığı dünyada borcalanların hüquqlarının müdafiəsi məsələsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Şəxsi ev, inkişaf edən biznes, səyahət və ya gündəlik rahatlığa sahib olmaqla bağlı xəyallar “saman çöpü” - xilasedici kredit olmasaydı, bir çox insan üçün reallaşmayan planlar olaraq qalacaqdı. Bu arada, elə də olur ki, gözlənilməz halların sərt reallığı təkcə borcalanların özlərinin gələcək rifahını şübhə altına almır, həm də borc yükünü onların ailə üzvlərinin çiyinlərinə yüklənməsi ilə bağlı təhlükə yarada bilər. Dünya təcrübəsində belə risklərin qarşısını almaq üçün alətlər uzun müddətdir ki mövcuddur. Bizim də onları həyata keçirməyin vaxtı yetişib.

Azərbaycanda istehlak ehtiyacları üçün kredit götürmək artıq problem deyil və bu, artıq normaya çevrilib. Lakin bu məsələ hazırda xüsusilə aktual olan maliyyə təhlükəsizliyinə dair suallar yaradır. Qəza və ya ciddi xəstəlikdən heç kəs sığortalanmayıb. Təəssüf ki, insanlar belə xoşagəlməz “sürprizlər”lə üzləşə bilər. Belə hallarda isə həyat sığortası təhlükəsiz gələcəyin təminatçısı kimi çıxış edə bilər. İpoteka kreditləri üçün bu alət artıq ümumi praktikaya çevrilib. Bu, hər hansı faciə zamanı ailələri əlçatmaz ödənişlərdən qoruyur. Bəs bu istiqamətdə istehlak kreditləri ilə bağlı vəziyyət necədir? Son vaxtlara qədər bu sualın cavabı açıq şəkildə mənfi idi. Lakin maliyyə strukturlarının birgə səyləri ilə vəziyyət müsbətə doğru dəyişməyə başlayıb.

Üstəlik, bu sığortanın üstünlükləri təkcə ailə üzvlərinin müdafiəsi ilə məhdudlaşmır. Paradoksal olaraq, bu, borcalanın özü üçün də faydalı ola bilər. Fakt budur ki, sığorta bank üçün riskləri azaldır və bu da öz növbəsində kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Yəni ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, bu alətin kreditin emalı prosesinə əlavə edilməsi kredit faizlərini artırmadan da həyata keçirilə bilər.

Yeni tələb və yumşaltmalar

Azərbaycan Mərkəzi Bankı tərəfindən “Kredit müqavilələri üzrə borcalanın həyatının ölüm halından və əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından sığortası Qaydası”na edilən son dəyişikliklər ölkənin maliyyə sektorunda təhlükəsizliyin və şəffaflığın yeni mərhələsini qeyd edən dönüş nöqtəsidir. İndi banklardan istehlak krediti alanlara həyat və əmək qabiliyyətinin itirilməsi sığortası təklif etmələri tələb olunur. Daha əvvəl belə bir təklifin edilib-edilməməsi bankın ixtiyarında idi. 

Sığorta müqaviləsi mütləq yalnız qalan borcları deyil, həm də potensial faizləri və cərimələri əhatə etməlidir. Əvvəllər əhatə dairəsi yalnız əsas borcla məhdudlaşdırıla bilərdi. Ən əsası isə sığorta daha əlçatan olub, yəni əlilliyi olan şəxslərin sığortalanmasına maneələr aradan qaldırılıb. Əvvəllər sağlamlıq vəziyyətlərinə görə onlara imtina edilə bilərdi.

Maraqlıdır ki, bundan sonra elektron sistem vasitəsilə borcalan və ya onun yaxınları sığorta müqavilələrinin mövcudluğunu və vəziyyətini yoxlaya biləcəklər. Bu, müvafiq şirkətlər üçün yeni tələblərdən biridir. Digər maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, sığorta ərizəsi borcalanın iştirakı olmadan da doldurula bilər. Amma əvvəllər onun şəxsi iştirakı tələb olunurdu.

Əlbəttə ki, hər hansı sığorta kimi, bu alətin öz qiyməti var. Yaxınlarınızın mənəvi baxımdan rahatlığı və rifahına sərmayə qoymağa dəyməzmi? Axı, hər bir kreditin arxasında təkcə maliyyə əməliyyatı deyil, insanın tarixi, daha yaxşı gələcək üçün planları və arzuları dayanır.

Bundan başqa, ölkənin aparıcı sığorta şirkətlərindən birinin idarə heyətinin sədri Niyaz İsmayılovun dediyi kimi, yeni qaydaların tətbiqi tariflərin inqilabi şəkildə - 50% azalmasına gətirib çıxaracaq. Hazırda yeni qaydalar yalnız istehlak krediti alan fiziki şəxslərə şamil edilir. N.İsmayılov izah edib ki, bu addım bank kreditləri üzrə məlumatların hərtərəfli təhlilinə əsaslanır. Ekspertlərin fikrincə, növbəti mərhələ qaydaların digər kredit növlərinə, həmçinin fərdi həyat sığortası polislərinə genişlənməsi olacaq.

Sığorta xidmətlərinin təsirinin nisbətən aşağı olduğu Azərbaycanda bu təşəbbüs həyat sığortasının faydaları haqqında məlumatlılığın artırılmasına kömək etmək üçün katalizator ola bilər. Mərkəzi Bankın məlumatına görə, 2023-cü ildə ölkədə kredit sığortası üzrə sığorta haqlarının həcmi 3,8 milyon manat təşkil edib və bu da əvvəlki illə müqayisədə 2 dəfə çoxdur. Lakin bu, ölkənin sığorta bazarında yığımların cəmi 0,3%-ni təşkil edir. Buna görə də tariflərin aşağı salınması, şübhəsiz ki, bu göstəricinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına yardım göstərəcək.

Zəmanətlər keçmişdə qalacaq

Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının prezidenti Zakir Nuriyevin sözlərinə görə, ölkədə istehlak kreditləşməsi sahəsində dönüş nöqtəsi yetişir: “Bununla köhnəlmiş zəmanət sistemini borcalanın həyat sığortası ilə əvəz etmək nəzərdə tutulur”.

“Bu gün qohumlarınız, dostlarınız və tanışlarınız davamlı olaraq sizə bu və ya digər borclarına zamin durmaq xahişi ilə müraciət edirlər. İndi sadəcə olaraq deyə bilərsiniz: “Həyatınızı sığortalayın, banklar sizə asanlıqla kredit verəcəklər”. Bu, insanlar arasında daha sivil münasibətlərin qurulmasına şərait yaradacaq”, - o qeyd edib.

Borcalanların həyat sığortası uzun müddətdir ki, dünyanın bir çox ölkələrində normaya çevrilib. Məsələn, ABŞ-də kreditorların təxminən 60%-i bu alətdən istifadə edir. Bu, banklara müştərilərə daha sərfəli şərtlər təklif etməklə kreditlərin qaytarılmaması riskini azaltmağa imkan verir.

Belə bir təcrübənin Azərbaycanda tətbiqi bir sıra üstünlüklər vəd edir. Birincisi, kreditlərin verilməsi proseduru sadələşdirilərək, bankların zamin tələb etməsi zərurəti aradan qaldırılacaq. İkincisi, kreditlər əhalinin geniş təbəqəsi üçün daha əlçatan olacaq, ölkədə istehlak kreditləşməsinin artımını stimullaşdıracaq.

Milli Məclisin deputatı Vüqar Bayramovun sözlərinə görə, hazırda banklar 7 milyard manatdan çox istehlak krediti verib: “Bu o deməkdir ki, 3 milyondan çox vətəndaşımızın kredit borcu var. Göründüyü kimi, həm kreditlərin ümumi məbləği, həm də borcluların sayı kifayət qədər çoxdur. Üstəlik, statistikaya görə, istehlak krediti alanların 95%-nin sığortası yoxdur”.

Sığortadan istifadə əlavə ödəniş olsa da, borcalan üçün xərcləri artırmayacaq. “Çünki kreditlərin faiz dərəcələrinə təsir edən amillərdən biri də risk amilidir. Risk sığortalananda banklar daha optimal faizlə kredit təklif edə bilər. Yəni sığortadan istifadə istehlak kreditləri üzrə faizlərin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər”, - deputat əlavə edib.

Sığortada yeni nəfəs

Ekspert Şəhriyar Məcidov ölkədə bu sığorta növünün xüsusiyyətlərindən danışıb. Onun sözlərinə görə, onun dörd təminatı var:

- sığorta olunanın ölümü halında ödəniş (intihar hadisəsi istisna olmaqla);

- 1-ci, 2-ci və ya 3-cü əlillik qrupları təyin edildikdə ödəniş;

- 3-cü qrup əlillik təyin olunduqda sığorta məbləğinin qalan hissəsinin 100% ödənilməsi (əvvəllər bu qayda I qrup üçün qüvvədə idi);

- kredit sığortası alındıqda banka birbaşa ödəniş.

Onun sözlərinə görə, krediti bank verdiyi üçün, vəsait banka aid olduğuna görə sığorta hadisəsi baş verən zaman sığorta ödənişi vətəndaşın vərəsələrinə yox, birbaşa banka ödəyirlər: “Bank vətəndaşın kreditinin sığortalanmasında o qədər də maraqlı tərəf deyil. Çünki sığorta hadisəsi baş verəndə banklar həmin borcu girov ya zaminə yönəltməklə həll edirlər. Girovda olan əmlak və ya mülk satılır, bank özünə aid hissəni saxlayır, artıq qalan məbləğ varsa vətəndaşa verir. Bu kimi hallara qarşı həyat sığortasının olması ona görə də ən çox vətəndaşa sərf edir”.

Yeni qaydalara əsasən, sığorta müqavilələri üzrə sığorta təminatı müddəti kreditin qalan müddətinə bərabər olmalıdır. Sığorta məbləği sabit və ya azalan olmasından asılı olmayaraq, tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə borcalanın kredit təşkilatına faktiki borcunun minimum məbləği, maksimum isə bu borc məbləğinin 110%-i qədər müəyyən edilməlidir. Bu, borcalanın kredit təşkilatına faktiki borcunun kredit ödəniş cədvəlinə uyğun olaraq ödənilməsini, sığorta hadisəsindən sonra yarana biləcək əlavə faizlərin və ya cərimələrin ödənilməsini təmin edəcək.

Beləliklə, sığortanın subyekti kredit müqavilələri üzrə borcalan fiziki şəxslərdir. Eyni zamanda 18 yaşına çatmamış, 65 yaşdan yuxarı şəxslər, o cümlədən narkoloji, psixonevroloji, vərəm, dəri-zöhrəvi xəstəliklər klinikalarında qeydiyyatda olanlar, hepatit C, onkoloji, xroniki ürək-damar patologiyaları, QİÇS və İİV daşıyıcıları sığorta subyekti hesab edilmir.

Yeni qaydalara uyğun olaraq sığorta təminatı “ölüm halında həyat sığortası” və “əmək qabiliyyətinin itirilməsi sığortası” üzrə nəzərdə tutulub. 2023-cü ilin sonuna bu sığorta növləri üzrə müvafiq olaraq 32,9 milyon manat (il ərzində 27,4% artım) və 1,9 milyon manat (59,6% artım) yığılıb.

Qeyd edək ki, hər bir yenilikdə olduğu kimi, bu dəyişikliklərin həyata keçirilməsi prosesində də çətinliklər yarana bilər. Yeni qaydalara əməl olunmasına ciddi nəzarətin təmin edilməsi, borcalanların həyat sığortası sisteminin daim təkmilləşdirilməsi zəruridir. Dəyişiklik potensialı çox böyükdür və bu, şübhəsiz ki, Azərbaycanda daha təhlükəsiz, şəffaf və dayanıqlı maliyyə sistemi üçün güclü zəmin yaradacaq.

Bu məsələni mütləq yadda saxlamaq lazımdır: sığorta bütün problemlər üçün panaseya deyil. Həm həyatınızı, həm də ailənizin gələcəyini “borc kölgəsi” altında saxlamamaq üçün risklərinizi qiymətləndirməlisiniz.