“ƏBƏDİ” METAL YENƏ BAHALAŞDI

Avqustun ikinci ongünlüyünün əvvəlində qlobal qızıl qiymətləri “Comex” birjasında ticarət zamanı növbəti dəfə tarixi maksimuma çataraq 1 unsiya üçün 2569 dolları ötüb. Eskpertlər bu qiymətli metalın sürətlə bahalaşmasının səbəblərini ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin (FES) və dünyanın digər aparıcı mərkəzi banklarının uçot dərəcəsi ilə bağlı siyasəti, həmçinin geosiyasi gərginliklər səbəbindən etibarlı aktivlərə artan tələbat ilə əlaqələndirirlər. İnvestorlar risklərdən sığortalanmaq etmək üçün getdikcə daha çox qızıla yatırımlara üstünlük verirlər. Belə ki, 2024-cü ilin əvvəlindən bu qiymətli metal, demək olar ki, dörddə bir bahalaşıb və qiymət artımının gələn il də davam edəcəyi gözlənilir. Belə perspektivlər qiymətli metallarla bağlı yeni yataqların kəşfiyyatını, işlənilməsini genişləndirən və ixracın artırılmasında maraqlı olan Azərbaycan üçün faydalıdır.

Qiymətli dalğalanmalar

Tarixən qlobal səviyyədə genişmiqyaslı sosial-iqtisadi sarsıntılar və hər hansı böyük hərbi münaqişə investorların əhəmiyyətli hissəsini vəsaitlərinin bir hissəsini qoruyucu aktivlərə köçürməklə risklərdən hedcinq etməyə məcbur edir ki, bunlardan da başlıcası qızıldır. Qiymətli metallara investisiyalar bankların və müxtəlif dövlət fondlarının investisiya portfellərini şaxələndirməyə və digər aktivlərin gəlirliliyindəki dalğalanmalarla bağlı riskləri azaltmağa imkan verir. Eyni zamanda qızıla tələbat bir sıra digər amillərdən də asılıdır: bu metal mikroelektronika, tibb, zərgərlik istehsalı və digər sənaye sahələrində fəal şəkildə istifadə olunur. Bəzi hesablamalara görə, 2000-ci ildən qızıla yatırılan investisiyaların gəlirliliyi 8 dəfə artıb.

Amma ona əsas tələbat maliyyə sektorunda formalaşır: burada investorların reaksiyası uçot dərəcəsi ilə pulun dəyərdən düşməsinin ədədi ifadəsi arasındakı marjanın səviyyəsindən asılıdır. Əgər qiymətli kağızlara və digər maliyyə aktivlərinə investisiya qoyarkən mənfəət əldə etmək mümkündürsə və kapital itkisi riski minimaldırsa, investorlar faiz baxımından gəlirliliyi aşağı olan qızıl almağa tələsmir. Bu zaman əksinə, metalın təhlükəsiz saxlanılması üçün müəyyən xərclər də tələb olunur. Digər tərəfdən alternativ aktivlər üzrə faiz dərəcələri inflyasiya səviyyəsini ödəyə bilmədikdə və ya hətta sıfıra endikdə investorlar qızıla üz tutmağa vadar olurlar.

Maraqlıdır ki, postpandemiya dövrünün əvvəlində dünyanın aparıcı valyutalarının, xüsusən də ABŞ dollarının böyük emissiyasına baxmayaraq, bu metalın beynəlxalq bazarı dərin təəssürat yaradacaq səviyyədə sabitliyi qoruyub saxlayıb. Amma fakt budur ki, karantin məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasından və 2021-ci ildə iqtisadi canlanmadan sonra investorlar daşınmaz əmlak, səhmlər, xammal və kriptovalyutalar şəklində daha sərfəli alətlər tapdılar.

Buna görə də həmin vaxt dünyada “sarı metal”ın qiymətində ciddi artım olmayıb. Yalnız Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasından sonra 2022-ci ilin yaz aylarında bazar artan tələbatla reaksiya verdi. Lakin həmin ilin sonunda birja kotirovkaları qızılın 1 unsiyası üçün təxminən 1800 ABŞ dolları səviyyəsində müəyyən edilib, yəni əvvəlki kimi, demək olar ki, eyni limitlər daxilində qalıb. Keçən ilin payızında daha bir sıçrayış müşahidə edilib ki, bu da Qəzza zolağında qarşıdurmanın kəskinləşməsi və husilərlə qarşıdurma nəticəsində baş verib. Sonuncu, Süveyş kanalı ərazisində yükdaşımalarda problemlərə səbəb oldu. Bununla belə, 2023-cü ildə qiymət artımı nisbətən kiçik, yəni cəmi 8% idi. O vaxt qızılın 1 unsiyası 1940 dollar, yəni orta səviyyədə dayandı.

Ticarət platformalarında qiymətli metalların vəziyyəti bu ilin yazında kəskin şəkildə dəyişməyə başlayıb. Beş ay ərzində qızılın qiymətləri, demək olar ki, 20% artıb və mayın sonunda onlar tarixi rekordu yeniləyərək 1 unsiya üçün 2454 dollara çatıb. FED-in davamlı inflyasiya narahatlıqları səbəbindən faiz dərəcələrini aşağı salmasını gecikdirməsi belə, bu artımın qarşısını ala bilməyib. Son aylarda bazar hətta konkret qərarlara deyil, Federal Ehtiyat Sisteminin və digər aparıcı tənzimləyicilərin 2024-cü ilin payızında uçot dərəcəsinin aşağı salınması dövrünə başlamaq vədlərinə reaksiya verib. Bir qayda olaraq, qızılın qiyməti ABŞ dollarının qiyməti ilə tərs mütənasibdir. Qızılın qiyməti dollarla kotirovka edildiyi üçün ABŞ-nin milli valyutasının ucuzlaşması avtomatik olaraq qızılın bahalaşmasına  səbəb olur.

Xatırladaq ki, iyul iclası zamanı FED ardıcıl səkkizinci dəfə uçot dərəcəsini 5,25-5,5% səviyyəsində saxlayıb. Eyni zamanda ABŞ Federal Ehtiyatlar Sisteminin sədri Cerom Pauel inflyasiya ilə mübarizədə uğurları qeyd edərək bildirib ki, bu, FED-ə iqtisadi aktivliyin bərpasına və işsizliyin azaldılmasına keçməyə imkan verir: “Buna görə də əsas faiz dərəcəsini 23 ilin ən yüksək səviyyəsindən aşağı salmağa başlamağın vaxtı çatıb”. FED-in sentyabr ayının ortalarında keçiriləcək iclasında uçot dərəcəsinin dörddə bir bəndi azaldılmasını elan edəcəyi gözlənilir.

Qiymətli metallar bazarının balansına təsir edən mühüm amil həm də dünyanın aparıcı mərkəzi banklarının ehtiyatların strukturunda qiymətli metalların payının artırılması istiqamətində gücləndirilmiş siyasəti ilə bağlıdır. Dünya Qızıl Şurasının məlumatına görə, qlobal mərkəzi banklar 2022-ci ildə 1082 ton qızıl alıb ki, bu da rekord səviyyəyə çatıb. Amma 2023-cü ildə mərkəzi bankların qızıl alışının həcmi bir qədər azalıb: 1037 ton. Bu ilin yanvar-iyun aylarında tənzimləyicilər 483 ton qızıl alıb ki, bu da ötən ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 5% çoxdur. “Sarı metal”ın ən aktiv alıcıları Çin, Hindistan, Türkiyə, Polşa, Özbəkistan və Çexiya olub. Bütün bunlar mümkün sanksiyalar və iqtisadi qeyri-sabitlik ilə bağlı narahatlıqlar əsasında qızıl ehtiyatlarının kütləvi şəkildə repatriasiyası ilə müşayiət olunur. 2019-cu ilin dekabrında başlayan bu tendensiyalar son illərdə kütləvi xarakter alıb və bu, bazar tələbinə əlavə təzyiqlə səciyyələnir. Xüsusilə uzun illərdir ki, bütün dünyada onun hasilatının azalmasının davam etməsi səbəbindən fiziki qızıl təklifinin azalması fonunda.

Müxtəlif proqnozlar

Təəccüblü deyil ki, sadalanan amillərə görə qızıl qiymətləri bu yay tədricən  yüksəlməyə davam edib. Belə ki, avqustun ikinci ongünlüyündə “Comex” birjasında tarixi rekord qeydə alınıb: 1 unsiya üçün 2569 dollardan çox. “Trading Economics”in məlumatına görə, qızılın avqust fyuçersləri təxminən 1% bahalaşıb. İlin əvvəlindən isə qiymətli metalın qiyməti düz 21,5% artıb.

“FED-in uçot dərəcəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacağına dair açıq-aşkar əlamətlərə görə, biz ilin sonuna qızıla dair qiymət proqnozumuzu artırdıq. 2025-ci ilin birinci yarısında faiz dərəcələrinin aşağı salınmasının bir neçə mərhələsinin davam edəcəyi gözlənilir. Gələn ilin ortalarına qədər qızılın qiymətinin 1 unsiya üçün azı 2600 dollara yüksələcəyi gözlənilir”, - “Commerzbank”ın əmtəə üzrə eksperti Karsten Friç bildirib.

“Freedom Finance Global”ın (FFG) analitikləri də oxşar fikirdədirlər: iyulun əvvəlindən dolların digər ehtiyat valyutalar səbətinə nisbətdə indeksi 3,8% ucuzlaşıb, qızıl qiymətlərində uzunmüddətli artım tendensiyası isə FED ABŞ-də monetar siyasətin yumşaldılması tsiklini tamamlayana qədər davam edəcək.

FFG ekspertləri qlobal qızıl qiymətlərinin 1 unsiya üçün 2700 dollara qədər artacağını proqnozlaşdırırlar. Lakin bundan sonra kotirovkalarda korreksiyaedici azalma gözlənilir. Ardınca təxmin edilir ki, yeni artım dalğası qızılın qiyməti 3000 dollar səviyyəsinə çatacaq. Dünyanın aparıcı investisiya bankı şirkəti “Goldman Sachs”a görə, qızıl indi sarsılmaz yüksəliş trendindədir (onun qiyməti durmadan yüksəlir) və ilin sonuna qədər 1 unsiya üçün 2700 dollara çata bilər. “Citi Research”ün ekspertləri öz növbələrində müəyyən katalizatorların mövcud olduğu təqdirdə qiymətlərin növbəti 12-18 ay ərzində 1 unsiya üçün 3000 dollara qədər yüksələcəyini istisna etmirlər. Məsələn, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mərkəzi bankların dedollarizasiyası və ya növbəti qlobal ressesiya FED-i uçot dərəcəsini sürətli şəkildə azaltmağa sövq edə bilər.

Beləliklə, qlobal maliyyə və monetar siyasətlə bağlı ortamüddətli perspektivdə gözləntilərin nə dərəcədə özünü doğrultduğu və bunun qızılın qiymətinə necə təsir edəcəyi yaxın gələcəkdə məlum olacaq. Lakin Yaxın Şərqdə və Ukraynada davam edən münaqişələr onu deməyə əsas verir ki, hətta gələcək artım olmasa belə, qiymətli metalların dəyərində kəskin eniş gözləmək səhv olardı.

Sərfəli artım

Bəs qiymətli metalların istehsalı və ixracı, eləcə də ölkənin valyuta ehtiyatlarının strukturunda onların həcminin artması nəzərə alınmaqla, qızıla qlobal marağın artması Azərbaycana nə dərəcədə sərfəlidir?

Bir tərəfdən dünyada müşahidə olunan tendensiyalar Azərbaycanı qızıl valyuta ehtiyatlarını şaxələndirməyə vadar edir: xüsusilə qlobal iqtisadiyyatda və maliyyə bazarlarında baş verən mənfi proseslərlə əlaqədar investisiya portfeli üçün yüksək risklər nəzərə alınmaqla. Belə ki, 2022-ci ildə Dövlət Neft Fondu (ARDNF) qızılın ümumi aktivlərdə payını 13,1%-dən 13,9%-ə yüksəldib. Nəticədə, 2023-cü ilin əvvəlinə ARDNF-də 101,8 tona yaxın qızıl ehtiyatı olub. Fondun aktivlərində onun payının artırılması tendensiyası 2024-cü ilin birinci yarısında da davam edib: yanvar-iyun aylarında qızıl ehtiyatları 114,9 tona yüksəlib.

Digər tərəfdən vəziyyət yerli istehsalçıları qiymətli metalların istehsalını və ixracını artırmağa sövq edir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ilin yanvar-iyul aylarında Azərbaycanda qızıl hasilatı 5,6% artaraq 1248 tondan çox təşkil edib. Həmin dövrdə gümüş hasilatı təxminən 1907 ton olub. “Sarı metal” ənənəvi olaraq xarici bazarlara qeyri-neft tədarüklərində ilk yerlərdən birini tutur: yanvar-iyul aylarında qızıl ixrac həcminə görə pomidor və xam pambıqdan sonra üçüncü yeri tutub.

Azərbaycanda qiymətli metallar bazarında qlobal olaraq qiymətlərin yüksəlməsi meyilləri fonunda yeni yataqların kəşfiyyatı və işlənilməsi genişlənir: “Anglo Asian Mining Plc.” (AAM) və “AzerGold” QSC yerli iqtisadiyyatın mədənçıxarma seqmentində fəaliyyət göstərir. Yataqlarda qızıl filizi hasilatının artırılması və müasir texnologiyalardan istifadə etməklə emalı istiqamətində işlər davam etdirilir. İyulun sonunda “AzerGold” “Çovdar” İnteqrəolunmuş Regional Emal Sahəsinin ərazisində qiymətli metal filizlərinin qələvidə yuyulması üzrə yeni zavodu istifadəyə verib. Burada çəndə qələviləşdirmə texnologiyasından istifadə olunur və tullantıların emalı prosesi qurulub. QSC-nin müəssisəyə investisiyaları 383 milyon manat həcmində qiymətləndirilir, zavodun istifadəyə verilməsi sayəsində yüzdən çox daimi iş yeri yaradılıb.

Ümumiyyətlə, “AzerGold” Naxçıvan Muxtar Respublikası, həmçinin Daşkəsən, Göygöl, Balakən və Kəlbəcər rayonlarında qızıl yataqlarının kəşfiyyatı üzrə aktiv və çoxsahəli geoloji tədqiqatları davam etdirir. Növbəti illərdə Qarabağ regionunun Şuşa, Xocalı və Ağdərə rayonlarında aeroelektromaqnit tədqiqatlarından istifadə etməklə kəşfiyyat və qiymətləndirmə işlərinə başlanılması planlaşdırılır ki, bu da qiymətli metal yataqlarının işlənməsinin davamlı şəkildə artacağını vəd edir.

Respublikada bir sıra qızıl, gümüş və mis yataqlarının işlənməsi ilə məşğul olan “Anglo Asian Mining Plc.” şirkəti isə qızıl, mis və sink ehtiyatlarının tədqiq olunduğu “Gilar” yatağında 2024-cü ilin sonunadək ilk filizi hasil etməyi planlaşdırır. Bu yataqdan daha yüksək dərəcəli filizlərin emalı ərəfəsində şirkət Gədəbəy mədənində flotasiya qurğusunun gücünü iki dəfə artıraraq saatda 160 tona çatdırıb. Eyni zamanda AAM Qarabağ iqtisadi rayonundakı müqavilə sahələrinə çıxış əldə etmək üçün Azərbaycan hökuməti ilə danışıqlara başlayıb. Belə ki, yaxın gələcəkdə Qarabağda “Dəmirli” mis-molibden mədəninin, eləcə də “Qızılbulaq” qızıl yatağının işlənməsinə başlanıla bilər.

Bir sözlə, bütün bu addımlar ölkənin qızıl yataqlarında məhsuldarlığın artmasına kömək edir. 2026-cı ildə Azərbaycanda qızıl hasilatının 3 min tonu ötəcəyi proqnozlaşdırılır.