QİTƏLƏRİ AŞAN AXIN

Avropanın energetika mənzərəsi geosiyasi dəyişikliklər və qitənin enerji müstəqilliyi ilə bağlı istəyi fonunda əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır. Azərbaycan ənənəvi təchizatçılara etibarlı alternativ olaraq öz qaz ehtiyatlarını təklif edərək, bu transformasiyanın əsas oyunçularından birinə çevrilir. Trans-Adriatik Boru Kəmərinin (TAP) genişləndirilməsi və Azərbaycan qazına marağın artması Avropanın enerji təhlükəsizliyi üçün yeni perspektivlər açır və ölkəmizin əsas enerji habı kimi rolunu gücləndirir.

Genişlənmə perspektivləri

Layihənin operatoru TAP AG tərəfindən başlanılan qaz kəmərinin genişləndirilməsi üzrə işlər 2026-cı ildən etibarən tədarükləri hər il 1,2 milyard kubmetr qaz həcmində artırmağa imkan verəcək. Bu addımın əhəmiyyəti Avropa Komissiyasının 2030-cu ilə qədər Rusiyanın qazıntı yanacaqlarını mərhələli şəkildə dayandırmağı hədəfləyən planında vurğulanır. TAP artıq özünü Cənub Qaz Dəhlizinin mühüm tərkib hissəsi kimi təsdiqləyib və ildə 10 milyard kubmetr qazı İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstana çatdıraraq, bu həcmi 20 milyard kubmetrə çatdırmaq imkanı əldə edib.

Genişləndirmənin birinci mərhələsi Yunanıstan-Türkiyə sərhədindəki Kipoi məntəqəsində yeni kompressor zavodunun tikintisini əhatə edir. Bu addım onu ​​göstərir ki, TAP AG Avropaya qaz nəqlinin uzunmüddətli sabitliyini təmin etmək üçün zəruri olan əhəmiyyətli investisiyaları yatırmağa hazırdır. Planlaşdırılan işlər şirkətin vəsaiti hesabına maliyyələşdirilir və layihənin büdcəsi 132 milyon avro təşkil edir.

İnfrastruktur işləri sentyabrın 19-dan 30-dək aparılacaq. Bu müddət ərzində TAP AG Kipoi (gündəlik 349 887 515 kVt/saat) və Melenduno (gündəlik 290 866 796 kVt/s) birləşmə məntəqələrində mövcud gücdən maksimum istifadə etməyi planlaşdırır.

TAP AG-nin idarəedici direktoru Luka Skyepattinin sözlərinə görə, qaz kəmərinin tutumunun genişləndirilməsi bazar iştirakçılarına açıq, şəffaf və ayrı-seçkilik olmadan təklif olunur. Bazar sınaqları azı hər tək ildə iki mərhələdə həyata keçirilir: bunlar məcburi və qeyri-məcburi mərhələlərdir.

Bundan başqa, TAP bazara qısamüddətli ehtiyat gücü də təklif etməlidir. Boru kəməri qısamüddətli gücün tədarükünü bir gün əvvəl işləmə qaydasında maksimum dərəcədə artırır.

L.Skyepatti vurğulayıb ki, TAP 2022-ci ilin fevral ayının ortalarından başlayaraq uzunmüddətli öhdəlikləri tamamlayan əhəmiyyətli qısamüddətli sifarişlərlə yaxın gücdə işləyir.

Ümumilikdə, TAP-ın istifadəyə verildiyi vaxtdan - 2020-ci il dekabrın 31-dən indiyədək 37,53 milyard kubmetrdən çox qaz nəql edilib. Bunun 2,29 milyard kubmetri Bolqarıstana, 3,63 milyard kubmetri Yunanıstana və 31,33 milyard kubmetri isə İtaliyaya tədarük edilib. 2024-cü ilin əvvəlindən qaz kəməri ilə 6,53 milyard kubmetrdən çox qaz nəql edilib: Bolqarıstana 0,46 milyard, Yunanıstana 0,6 milyard, İtaliyaya 5,42 milyard kubmetrdən çox qaz tədarük olunub.

Beləliklə, TAP-ın imkanlarının genişləndirilməsinin birinci mərhələsi boru kəmərinin daha da genişlənməsinə zəmin yarada bilər ki, bu da sonrakı bazar araşdırmalarında iştirak etməklə mərhələli şəkildə həyata keçirilə bilər.

TAP-ın bazar sınaqları hazırda davam edir. Xatırladaq ki, bu, 2023-cü il üçün elan edilib. Növbəti addım üç ev sahibi ölkənin milli tənzimləyici orqanları tərəfindən layihə təklifinin təsdiqi, ardınca 2025-ci ilin ortalarında gözlənilən məcburi tender mərhələsinin açılışı olacaq.

Daha genişlənmə potensialı və onun həcmi bazar sınaqlarının nəticələrinə əsasən müəyyən ediləcək. “Bu gün Trans-Adriatik Boru Kəməri gözlənilən bazar ehtiyaclarını qarşılamaq üçün işləməyə davam edir. Biz, həmçinin elektriklə idarə olunan kompressorlara əsaslanacaq gələcək genişləndirmə ssenariləri üçün konsepsiyalar üzərində işləyirik”, - TAP AG-nin idarəedici direktoru bildirib.

Geosiyasi çağırışlar

TAP-ın inkişafı davam edən Rusiya-Ukrayna münaqişəsi və Rusiya qazının Avropaya nəqlinin azalması fonunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təchizat çatışmazlığı və enerji qiymətlərinin yüksəlməsi şəraitində Azərbaycan bazarı sabitləşdirməyə qadir olan etibarlı alternativə çevrilir.

Məlum olduğu kimi, Rusiya qazının ənənəvi tranzit ölkəsi olan Ukrayna Rusiya ilə tranzit sazişinin 2024-cü ilin sonunda başa çatması ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşib. Kiyev üçün tranzit ölkə statusunu saxlamaq və qaz nəqli sisteminin fəaliyyətini təmin etmək vacibdir. Qeyd edək ki, qaz nəqli sisteminin saxlanılması xeyli maliyyə vəsaitinə ehtiyac duyulur. Tranzitdən əldə edilən iqtisadi faydalar da əhəmiyyətlidir: Ukrayna tranzit ödənişlərindən hər il təxminən 1 milyard dollar qazanırdı. Rəsmi Kiyev üçüncü ölkələrin və ya Aİ konsorsiumlarının iştirakı ilə qaz tranziti imkanlarını nəzərdən keçirir. Lakin onun bir şərti var: bu, Rusiya qazı olmamalıdır.

Digər tərəfdən  Ukraynanın daxili qaz ehtiyatları öz ehtiyaclarını ödəmək üçün kifayətdir, lakin Slovakiya, Çexiya və Avstriya kimi Aİ üzvü olan ölkələr üçün onun olmaması enerji təhlükəsizliyini poza bilər ki, bu da dövlətlərarası münasibətlərə mənfi təsir göstərəcək.

Rusiyadan ucuz xammalın tədarükü dövrü bitdiyinə görə əgər tranzit dayandırılarsa, qazın qiyməti daha da arta bilər. Bu, Aİ-ni problemin yeni həll yolları axtarmağa vadar edir. Köhnə dünyanın böyük ümidlər bəslədiyi Norveç isə üzv ölkələrin enerji resurslarına olan tələbatını aşağı qiymətlərlə ödəyə bilmir.

Oxşar vəziyyət Əlcəzair qazında da müşahidə olunur. Aİ-nin öz resursları da tələbatı ödəyə bilmir: yataqların tükənməsi səbəbindən regionda qaz hasilatı üçdə bir azalıb.

Rusiya-Ukrayna tranzit sazişinə xitam verildikdən sonra Azərbaycan qazının Rusiya-Ukrayna sərhədindən nəqli variantı mümkün ssenari kimi qiymətləndirilir.

Azərbaycan qazının Ukrayna ərazisindən tranziti təşəbbüsü bütün maraqlı tərəflər üçün imkanlar açır. Birincisi, bu, Aİ ölkələrində tələbatı ödəyəcək. İkincisi, Ukrayna tranzit ölkə statusunu saxlayacaq və bu prosesdən sabit gəlir əldə edəcək. Üçüncüsü, Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mövqeyini gücləndirəcək. Rusiya üçün Azərbaycanın belə tədarüklərdə vasitəçilik rolu da mühüm ola bilər.

Yeri gəlmişkən, Ukraynanın energetika naziri German Qaluşenkonun sözlərinə görə, hazırda 2025-ci ilin əvvəlində Rusiya ilə müqavilə başa çatdıqdan sonra Azərbaycan qazının Ukrayna ərazisindən tranziti ilə bağlı konkret təkliflər yoxdur, lakin onlar gələcəkdə ortaya çıxa bilər.

Ekoloji aspektlər

TAP-ın genişləndirilməsi layihəsinə qayıdaraq qeyd edək ki, bu proses Avropanın istixana qazları emissiyalarının azaldılmasına və iqlim neytrallığına nail olunmasına yönəlmiş daha geniş enerji keçid strategiyasına uyğun gəlir. Xatırladaq ki, TAP AG karbohidrogen emissiyalarının idarə edilməsi planını əks etdirən 2022-2025-ci illər üçün uzunmüddətli strategiya hazırlayıb. Şirkət artıq bu istiqamətdə xeyli irəliləyiş əldə edib.

Plana əsasən, 2025-ci ilə qədər TAP 2022-ci il proqnozu ilə müqayisədə istixana qazı emissiyalarını 5%, metanı 8% və uçucu emissiyaları 54% azaltmağı hədəfləyir. 2023-cü ildə TAP artıq illik gözləntilərə nisbətən istixana qazları emissiyalarının təxminən 30% və metan emissiyalarının 70% azalmasına nail olub. Araşdırmalara görə, şirkətin karbon qazı emissiyalarının 90%-i qaz kompressorlarından gəlir.

TAP hidrogen və biometan kimi karbon-neytral enerji mənbələrinin nəqli imkanlarını inkişaf etdirməyə də çalışır. “Avropa iqlim neytrallığına doğru irəlilədikcə, TAP dayanıqlı keçidin təmin edilməsinə xüsusi diqqət ayırır”, - Luka Skyepatti vurğulayıb.

TAP xüsusilə enerji sektorunun ən çirkli qazıntı yanacaqlarından asılı olduğu Cənub-Şərqi Avropa və Qərbi Balkan üçün əhəmiyyətli ola bilər. Zamanla TAP Aİ-yə karbonsuz enerji mənbələri (hidrogen və biometan) tədarük etməklə Avropa Yaşıl Sazişinin və Paris Sazişinin məqsədlərinə nail olmaqda mühüm rol oynaya bilər.

L.Skyepattinin sözlərinə görə, TAP-ın məqsədi ilkin olaraq təbii qazla qarışdırılmış hidrogenin nəqli üçün infrastrukturu inkişaf etdirməkdir. Hazırda belə bir qarışığın daşınmasının texniki mümkünlüyü qiymətləndirilir. 2021-ci ildə aparılan ilkin tədqiqatlar TAP-ın buna hazır olduğunu təsdiqləyib. İndi boru kəməri materialları Niderlandda beynəlxalq səviyyədə tanınan laboratoriyada sınaqdan keçirilir. Dəniz bölməsi üzrə ilk nəticələr 2024-cü ilin üçüncü rübünün sonuna qədər gözlənilir.

Bir sözlə, TAP-ın genişləndirilməsi təkcə enerji təhlükəsizliyi üçün deyil, həm də dayanıqlı enerji mənbələrinə keçid üçün mühüm addımdır.