ÖZÜNÜ AXTARMAQ VƏ TAPMAQ

Zarema YAGİZAROVA – həyatını imkanları məhdud insanlara yardım üçün ən yaxşı üsulların tətbiqi üçün həyatını axtarışlara həsr etmiş beynəlxalq təcrübəyə malik həkim. Azərbaycan və ABŞ-də klassik və inteqrasiya olunmuş tibbi öyrənən Zarema xanım sonradan onun bütün həyatını dəyişəcək bir çağırışla üzləşdi. O, bu gün Azərbaycanda əqli və fiziki qüsurlu insanlar üçün ilk sosial mərkəz olan «Yurdum» layihəsinə rəhbərlik edir. Bu layihənin yaradılması ideyasının necə yarandığı, onu niyə sadəcə layihə deyil, missiya saydığı haqda Zarema xanım bizim jurnalımıza danışıb.

- Zarema xanım, sizin «Yurdum» layihəniz haqda artıq çoxları eşidib. Amma onun məğzini heç də hamı dəqiq bilmir. Bu mərkəzin unikallığı nədədir?

- İnsanlar «sosial mərkəz» ifadəsini eşitdikdə təsəvvürlərində pansionat, yaxud yaşlılar üçün qapalı evlər və sair canlanır. «Yurdum» tam fərqli bir şeydir. Bu, əqli və fiziki qüsurlu insanların sadəcə yaşadıqları deyil, həm də fəal cəmiyyətin parçasına çevrildikləri yerdir. Biz elə bir məkan yaradırıq ki, məhdudiyyətlərindən asılı olmayaraq, hər kəs özünə məşğuliyyət tapa, yeni nələrsə öyrənə və inkişaf edə bilir. Avropada belə layihələr çoxdan məşhurdur. İsveçrədə, Almaniyada, Niderlandda, həmçinin, məsələn, Latviya kimi kiçik ölkələrdə onilliklərdir ki, terapevtik cəmiyyətlər – kemphillər fəaliyyət göstərir. Orada xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlar birlikdə yaşayır və işləyir. Onlar bağçılıqla, müxtəlif sənətkarlıqla məşğul olur, öz məhsullarını yaradırlar. Bütün bunlar ailə, qarşılıqlı anlaşma atmosferinin hökm sürdüyü komik cəmiyyətdə baş verir. Mən ABŞ-də belə layihələri müşahidə etmişəm və onların insanların həyatını necə dəyişdiyinə heyran olmuşam.

Bizim layihəmizın fərqi ən yaxın beynəlxalq üsulları yerli şərtlərə uyğunlaşdırmağımızdadır. «Yurdum»da biz evritmiya tətbiq edəcəyik – bu, özündə musiqi, nitq və bədən hərəkətlərini birləşdirən terapevtik hərəkətdir. Bizdə ortoterapiya – bitkilərlə işləyərək, bağa qulluq edərək bərpa – da olacaq. Mərkəzdə sənətkar emalatxanaları yaratmağı düşünürük ki, insanlar orada müxtəlif əşyalar, müalicəvi bitki çayları hazırlasın, xalça toxusun. Bu, onların nəinki bacarıqlarını üzə çıxarmalarına, həm də özlərini faydalı hiss etmələrinə kömək olacaq.

- Antroposofik tibb və sosial terapiya bizdə insanların çox az məlumatlı olduqları istiqamətlərdir. Siz onlara necə gedib çıxmısınız?

- Mənim peşəkar yolum uzun və çətin olub. Fəaliyyətə Respublika Diaqnostika Mərkəzində kardioloq kimi başlamışam və bu, hələ SSRİ dövründə olub. Sonra ailə şəraitimlə əlaqədar ABŞ-yə köçmüş, orada isə yeni çağırışlarla qarşılaşmışam. Uyğunlaşmaq, öyrənmək, Amerika tibbində öz yerimi tapmaq üçün axtarışlara başlamaq məcburiyyətində qalmışam. İnteqrativ müalicə üsulları – nutrisiologiya, fitoterapiya və antroposofik tibb ilə də həmin vaxt rastlaşmışam.

Antroposofik tibbi avstriyalı alim Rudolf Ştayner və tələbələri ortaya çıxarıblar. Bu istiqamət klassik tibbi yanaşmalarla təbii komponentlərə, bədii yaradıcılığa əsaslanan terapiya üsullarını özündə birləşdirir. Bu, mənim üçün bir kəşf idi: anladım ki, yalnız bədəni deyil, pasiyentin ruhunu da müalicə etmək, ona dəyərlilik hissini, həyatın mənasını qaytarmaq mümkündür. ABŞ-də məni məhz antroposofiya kemphill cəmiyyətinə yönəldib və orada mən belə mərkəzlərin real olaraq necə işlədiklərini müşahidə edib öyrənmişəm.

- Amma siz uğurlu həkim karyeranızı ABŞ-də də davam etdirə bilərdiniz…

- Bəli, mən ABŞ-də qala bilərdim. Orada aparıcı klinikalarda çalışırdım – Maunt-Sinay xəstəxanası və Montefiore Tibb Mərkəzində. Amma həlledici rolu şəxsi həyatım oynayıb. Oğlum zədə alaraq xəstələndi və o zaman ümidsizlikdən qəzəbədək bütün hissləri yaşadım. Ailədə mental xəstəliklə qarşılaşdıqda hər şeyə fərqli baxmağa başlayırsan. Anladım ki, yalnız tibb kifayət deyil və kompleks yanaşmaya ehtiyac var. Beləliklə, oğlumun cəmiyyətə inteqrasiyasına kömək edəcək yerlər axtarmağa başladım. Sonda onu özüm yaratmaq qərarına gəldim.

Əvvəlcə bu, ağlasığmaz ideya kimi görünürdü. Çoxları bunu bacaracağımıza inanmırdı. Amma mən ABŞ-də analoji mərkəzlərin necə işlədiyini görürdüm və əmin idim ki, bunu Azərbaycanda da yaratmaq olar. İnsanlar sadəcə nəfəs almaq deyil, yaşamaq imkanı qazanmalıdır.

- Qərb təcrübəsi haqda daha ətraflı danışın. Onlardan nələri götürmüsünüz?

- Belə cəmiyyətlə ilk tanışlığım Nyu-York yaxınlığındakı kemphilldə olub. Bu, əsl kəşf idi. Orada daun sindromlu pasiyentlərin, autizmdən, şizofreniyadan əziyyət çəkən insanların birlikdə necə işlədiklərinə, birgə təsərrüfatla məşğul olduqlarına, könüllülərlə çalışdıqlarına şahid oldum. Onlar heyvanlara qulluq edir, bəzək əşyaları hazırlayır, hətta yaratdıqları bu məhsulları bazarlarda satırdılar. Bir insanın özünü daha böyük bir cəmiyyətin hissəsi sayması vacibdir.

Eyni prinsipi burada da tətbiq edirik. Məsələn, aqroterapiya, sadəcə, dirrikdə işləmək deyil. Bu, insana təbiətlə əlaqə hissini qaytarmaq, hansısa canlını böyüdə, onun qayğısına qala biləcəyini göstərməkdir. Mərkəzdə kiçik ferma və emalatxanalar açmağı da düşünürük. Bu, yalnız gəlir mənbəyi yox, həm də benefisiarlarımız üçün təlim, inkişaf aləti olacaq.

- Təsirli səslənir. Bəs bu istiqamət başlanğıcını haradan götürür?

- Maraqlıdır ki, belə cəmiyyətlərə ilk müraciətə 1930-cu illərdə nasist Almaniyasında rast gəlinib. Hərəkatın əsasını Rudolf Ştaynerin tələbəsi Karl Kyoniq qoyub. O vaxtlar nasistlər fiziki və əqli qüsurlu insanları keyfiyyətsiz sayaraq, məhv edirdilər. Karl Kyoniq Almaniyadan Şotlandiyaya qaçır, özü kimi düşünən insanları ətrafına toplayır və ən qədim kemphill – terapevtik cəmiyyət belə yaranır.

Bu, amansız rejimə özünəməxsus etiraz, bu insanlara yaşamaq, hörmət haqqı qazandırmaq idi. Kyoninqlə birlikdə Almaniyadan təqibə məruz qalan insanlar da qaçmışdılar – daun sindromlu uşaqlar, psixi xəstəliyi onlarlar və s. Beləliklə, hər kəsin özünü lazımlı hiss etməyə başladığı cəmiyyət yaranmışdı. Bu tarix məni çox təsirləndirib – o dövrdə həyatlarını itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalmış insanlar dəstək və vədlər sayəsində yeni həyat tapmışdılar.

- Bəs mütəxəssisləri necə seçirsiniz? Hər halda, belə layihə üçün xüsusi biliklərə və yanaşmaya malik insanlar lazımdır.

- Bu, ən çətin məsələlərdən biridir. Azərbaycanda sosial terapiya, antroposofik tibb üsulları ilə tanış olan çox az adam var. Odur ki, mən layihəmizə durmadan xaricdən ekspertlər cəlb edirəm. Komandamızda Avropadan bir neçə həkim və pedaqoq yer alır. Onlar artıq illərdir belə layihələrdə çalışmış şəxslərdir. Yerli mütəxəssislər üçün treninqlər, seminarlar da təşkil edirik.

Məsələn, cəng əməkdaşımız Vəfa Xəlilova nadir nümunələrdəndir. O, IT mühəndisi işləyib, lakin günlərin birində Latviyada könüllü kimi kemphillə üz tutub. Orada təlim keçdikdən sonra biliklərini vətənində tətbiq etmək üçün Azərbaycana qayıdıb. Belə insanlar layihəmizə ruh və dəstək verir.

- «Yurdum»  yaşı 17-dən çox olan insanlar üçün nəzərdə tutulur. Niyə məhz 17?

- Azərbaycanda 17 yaşadək olan şəxslər üçün çox sayda müvafiq məktəb və proqram var. Amma onlar həmin yerlərdə təhsillərini başa vurduqdan sonra haraya üz tutacaqlarını bilmirlər. Valideynlər də problemlə qarşılaşır: onların övladları artıq uşaq deyil, böyüyürlər, cəmiyyətə inteqrasiya imkanı isə yoxdur. Biz bu boşluğu doldurmaq, belə uşaqlar üçün təhsillərini davam etdirəcəkləri, işləyəcəkləri, ən əsası isə özlərini cəmiyyətin dəyərli üzvü hiss edəcəkləri yer yaratmaq istəyirik.

- Amma sizin layihəniz mərkəzdə, ayrılıqda yaşayışı nəzərdə tutur. Bu şəraitdə cəmiyyətə uyğunlaşmaq mümkündürmü?

- Bəli, ilk baxışdan bu, təcridə bənzəyir. Əslində isə biz kiçik cəmiyyət modeli yaradırıq ki, insanlar orada bir-birləri ilə ünsiyyət qurmağı, mübahisələri çözməyi, razılığa gəlməyi öyrənsinlər. Zamanla onlar mərkəzdən kənara çıxa, mədəni və sosial tədbirlərə qatıla, yerli təşkilatlarda işləyə biləcəklər. Bu, insanların real həyata hazırlanmasına kömək edəcək inteqrasiya istiqamətində ilk addımdır.

- Bəs maliyyə məsələsi? Layihənizi kim dəstəkləyir?

- Hələlik əsasən özümüzün və tərəfdaşlarımızın vəsaiti hesabına çalışırıq. Artıq Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi bizə maraq göstərməyə başlayıb və bizə konsultasiya səviyyəsində dəstək olurlar. Bu yaxınlarda mərkəzimizin inkişafı üçün o qədər də böyük olmayan qrant da udmuşun. Əsas hədəf isə gündəlik mərkəz yox, kiçik evlərin, emalatxanaların, fermanın olduğu kəndin yaradılmasıdır. Elə etmək istəyirik ki, layihə öz-özünü təmin etsin, insanlar öz məhsullarını bazara çıxara, özlərini dolandıra bilsin.

- «Yurdum»dakı benefisiarlarınız konkret nə ilə məşğul olacaqlar?

- Hər bir sakinimizin ürəyincə olan iş tapmasını istəyirik. Bu, fermada iş də ola bilər, bağçada bitkilərə qulluq da, emalatxanalarda hansısa əşyanın hazırlanması da. Dulusçuluq işinin görüləcəyi, xalçaların toxunacağı, ağac məmulatların hazırlanacağı emalatxanalar quracağıq. Mən insanların məqsədi yarandıqda onların necə dəyişdiklərini görmüşəm. Bənzər layihə ilə tanış olduğum Gürcüstanda insanlar inanılmaz işlər görürdülər – bəzəkli keramika məmulatları hazırlayır, süfrələr toxuyur, bəzək əşyaları yaradırdılar. Bütün bunlar həmin insanlarda əminlik yaradır.

Amma məsələ yalnız işləməkdə deyil. Onların emosional vəziyyətinə də dəstək lazımdır. Biz art-terapiya, musiqi terapiyası ilə, evritmiya ilə məşğul olacağıq. Mərkəzimizdə artıq kiçik zal var və orada musiqi axşamları keçirir, teatr səhnələri təşkil edirik. Bütün bunlar insanların açılmasına, özlərini diri hiss etməsinə kömək olur.

- Bu yaxınlarda Azərbaycanı Avropa konfransında təmsil etmisiniz. Həmkarlarınız tərəfindən necə qarşılandınız?

- Bəli, tədbir İsveçrədə, antroposofiyanın beynəlxalq tibbi bölməsinin mərkəzi olan Qeteanumda keçirilirdi. Mən həmişə uzun müddət çalışdığım ABŞ-nin adından çıxış etmişəm. Bu dəfə Azərbaycanı təmsil edirdim və bu, xüsusi qürurverici idi. Ayağa qalxaraq Azərbaycanı təmsil etdiyimi dedikdə zal məni alqışlarla qarşıladı. Gürcüstan, Qazaxıstan, Rusiya, Özbəkistan kimi ölkələrdən olan iştirakçıların dəstəyini hiss edirdim. Bu, yeni mərhələnin başlanğıcı idi. Gördüm ki, bizi dəstəkləməyə, təcrübələrini bizimlə bölüşməyə çoxları hazırdır.

- Səfər zamanı sizdə ən dərin təəssürat yaradan nə oldu?

- İnklüzivlik və imkanları məhdud insanların cəmiyyətə uyğunlaşmasına necə böyük diqqət göstərildiyini gördüm. Bu, insanı heyrətləndirir. Hər bir ölkənin öz üsulları, öz yanaşmaları var, amma məqsəd birdir – belə insanların özlərini cəmiyyətin bir parçası hiss etmələrinə imkan verəcək şəraitin yaradılması. Konfransda Gürcüstandan olan həmkarlarla tanış oldum. Onlar belə layihələrlə çoxdan məşğuldurlar. Məlum oldu ki, Gürcüstanda bu işlər dövlət səviyyəsində dəstəklənir. Bu, məni yaxşı mənada təəccübləndirdi, eyni zamanda layihəni davam etdirmək üçün əlavə ruh verdi.

- Azərbaycanda stiqmatizasiya ilə bağlı vəziyyət necədir?

- Stiqmatizasiya çox böyük problemdir. Bir çox valideyn uşaqlarının mental xüsusiyyətlərə malik olduğunu deməkdən utanır. Utanc və qorxu insanları yardıma müraciət etməkdən çəkindirən əsas amillərdir. Belə hallarla hər gün qarşılaşırıq. Bir sıra hallarda valideynlər belə uşaqlarını gizlədir, küçəyə çıxarmır. Çünki onlar məzəmmət olunacaqlarından, ələ salınacaqlarından ehtiyatlanırlar. Amma bu, yalnız Azərbaycanın problemi deyil. Belə hallara hər yerdə rast gəlinir.

Biz məhz bu yanaşmanı dəyişmək istəyirik. Valideynlər övladlarının bizim mərkəzimizdə necə yaşadıqlarını, necə inkişaf etdiklərini gördükdə anlayırlar ki, burada utanacaq heç nə yoxdur. Onlar övladlarının uğurlarını görür və fəxr etməyə başlayırlar. Əminəm ki, zamanla cəmiyyətimiz daha açıq, daha dəstəkləyici olacaq.

- Gələcəklə bağlı planlarınız nədir? Çətinliklərə rəğmən, işinizi davam etdirməyinizə nə təkan verir?

- Arzum bütün ölkə ərazisində belə mərkəzlər şəbəkəsi yaratmaqdır. Belçikada olmuşam. Orada 7 belə mərkəz var və onların hər biri fərqlidir. Bu təcrübəni təkrarlamaq, benefisiarlarımızın rahat şəraitdə yaşamasına, işləməsinə, özünü cəmiyyətin üzvü hiss etməsinə nail olmaq istəyirik. Bunun tək nümunə olaraq qalmaması, normaya çevrilməsi vacibdir.

Heç olmasa, bir insanın həyatının dəyişdiyini görürsənsə, demək, səylərin nəticə verir. İlk benefisiarlarımızdan birini xatırlayıram. O, ağır depressiyadan və autizmdən əziyyət çəkən gənc bir insan idi. Evdən çıxmaq, kiminləsə ünsiyyətə girmək istəmirdi. Lakin bizim bağçamızda bir neçə ay işlədikdən sonra gülümsəməyə, digər iştirakçılarla söhbətləşməyə başladı, özünə dostlar tapdı. Belə hallar doğru yolda olduğumuza əminlik yaradır. «Yurdum» insanların özlərini yenidən tapdıqları yerdir və mən bu işi bacardığım qədər davam etdirəcəyəm.