ŞILTAQL YARADICILIQ

Murad Sücəddinov hesab edir ki, tuncdan sonra heykəltaraşlıq üçün ideal material gümüşdür. Bu metalla işləməyi ona atası məsləhət görmüşdü. Təsadüfi deyil ki, onun 50 illik yubileyinə həsr olunmuş fərdi sərgisi “Gümüşü payız” adlandırılmışdı. Ustad bizə gümüşün niyə xüsusi material olduğundan bəhs edib.

Murad Sücəddinov, həmçinin 1960-cı ildən Bakı bulvarındakı əfsanəvi fəvvarə kompleksini bəzəyən yeddi qu quşunun bərpasının müəllifidir. Onu bu əsərləri yaratmağa Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poeması və Qara Qarayevin eyniadlı baleti ilham verib.

- Heykəltaraşlıq nədir? Niyə məhz o?

- Heykəltaraşlıq tamaşaçı ilə ünsiyyət dilidir. Bu, müəllifin plastilindən metala çevirdiyi fikirlərdir. Söhbət ideyaları və vəziyyəti ilə bağlı fikirlərdən gedir. Yaxud qarşısına qoyduğu və tamaşaçının başa düşməli olduğu məsələdir. Deyək ki, mənim üçün gümüşün mövcudluğu emosional komponenti yaxşı ötürən hissi amildir. Yadımdadır, atam məhz gümüşdə heykəltaraşlıq üslubuna diqqət yetirməyi təklif edib. Mən müvafiq ədəbiyyatı nəzərdən keçirməyə başladım. Benvenuto Çellini və Karl Faberje kimi məşhur heykəltaraş-zərgərlərin tarixinə müraciət etdim. Başa düşdüm ki, bu, yaxşı mənada, tamamilə çılğın sənət formatıdır və sözün əsl mənasında məndə ilham yarandı.

- Ən “yumşaq” material deyil...

- Gümüş çox mürəkkəb materialdır. Müəyyən mənada mən onu hətta qadınla müqayisə edə bilərəm. Şıltaq və tələbkardır. Rahatlanmağa imkan vermir. Kiçik bir səhv olsa belə, nəticələri artıq düzəltmək mümkün deyil. İlk addımlardan gümüş özünə daimi diqqət tələb edir. Mən demək olar ki, bütün tökmə növlərini mənimsəmişəm və tətbiq edirəm. Biz atamla bu sahəni təxminən beş il öyrəndik və heykəlin “çıxışda” ideal vəziyyətə çatdıraraq öz tökmə formasını “sonlandırdıq”.

- Yəni sizin öz tökmə reseptiniz var?

- Tamamilə doğrudur. Emalatxanamda istənilən bədii fantaziyanı yaratmaq üçün bütün şəraiti olan öz mini-tökmə sexim var.

- Gəlin, tunca keçək...

- Hər şeydən əvvəl deməliyəm ki, tuncun başqa rəng qamması var. Texniki tərəfdən danışsaq, qeyd edim ki, o, gümüşdən heç nə ilə fərqlənmir. Eyni cür əriyir, yalnız temperatur rejimlərində fərq var. Amma mənim üçün iş prosesində gümüş daha yaxın, isti olub. Mənim üçün onunla öz fikrimi tamaşaçıya çatdırmaq daha asandır.

- Bəs sintez prosesində bu iki parlaq xarakterli metal bir-biri ilə toqquşurmu?

- “Açar” məsələ də məhz budur! Bu fərqli metalların birliyinə uyğun olan kompozisiya olmalıdır ki, iki fərqli rəngin harmoniyasını aça bilsin. Sarı və ağ. Onları vahid fikir konseptində üzvi şəkildə birləşdirmək lazımdır. Hər bir işin arxasında gələcək düşüncələr var: necə “uyğunlaşacaq”, necə görünəcək, hansı hissə, məsələn, cilalanacaq, hansı hissə turşu ilə işlənəcək? Mən artıq ideyanın yekun versiyasını görürəm. Ümumiyyətlə, bu iki metalın birləşməsi mürəkkəb prosesdir. Burada öz texniki problemləri var. Özü də çox ciddi. Ancaq xoşbəxtlikdən, yığılmış təcrübə bunun öhdəsindən gəlməyə kömək edir və iki metalın parlaq simvolları ümumi dil tapır.

- Mən sizi mühəndislərə aid edə bilərəmmi?

- Bütün heykəltaraşlar öz növbəsində mühəndisdirlər. Məndə ixtisasların bütöv bir toplusu var. Heykəltaraş geniş bilik spektrinə malik olmalıdır.

- Heykəltaraş yaradıcıdır?

- Şübhəsiz! Hesab edirəm ki, heykəltaraşlığı ideologema kimi yenidən düşünmək olar və lazımdır. Axı, rəssam müəllif-ifaçı kimi bəzən konkret sifariş deyil, fikir yaradır. Yalnız sözlərlə təsvir olunan fantaziya. Yaxud insanın məşğuliyyət növündən və ya maraqlarından çıxış edir. Düzdür, bu daha çox müstəsna işlərdir. Və hər kəsin gücü çatmır. Buna yetişmək lazımdır.

- Öz Adəm və Həvvanıza qədər?

- Mənim “Leyli və Məcnun” mövzusunda iki işim var. Biri klassik heykəl formasında, digəri isə improvizasiyadır. Bu, “Gümüşü payız” ekspozisiyasına daxil olan kitab tutacağıdır. Mən bədii əsəri istifadə edilə bilən unikal ev atributu kimi həyata keçirmək istədim. Heykəl statikliyini ayrılan iki hissə ilə neytrallaşdırmaq. Onları qoyulmuş kitabların məsafəsinə qədər ayırmaq və ya bir yerə yığmaq olar. Amma bu heykəl kompozisiyasına qoyulmuş məna işləyir.

- Siz heykəltaraşlıq sənətini gündəlik həyata yaxınlaşdırmağı qərara aldınız?

- Müəyyən mənada, bəli! Bunu necə düzgün müəyyən etmək olar? Yaratdığın işin bir yerdə durması və insanların ondan zövq almaları bir məsələdir. Sənət əsərinin faydalı zərurəti vasitəsilə həyat dinamikasına cəlb olunması başqa məsələdir. Bu zaman o, bədii dəyərini və unikallığını itirmir. “Leyli və Məcnun”a qayıdaq: aralarında nə qədər kitab olsa da, qoyulmuş məna dəyişmir. Bu onların sevgi hekayəsidir. Bu ikisini birləşdirmək və ya ayırmaq yalnız insandan asılıdır.

- Bu, bir növ fəlsəfədir?

- Niyə də yox?! Tamamilə mümkündür. Bu heykəl üzərində işləməyə başlayanda bu barədə düşündüm. Onu elə layihələndirdim ki, birləşmək və ya ayrılmaq hüququ gələcək sahibində olsun. Burada insanın əhvali-ruhiyyəsi də rol oynaya bilər.

- Yeri gəlmişkən, işin harmonik yerləşdirilməsi ilə bağlı tövsiyələr verirsinizmi?

- Bu daha çox fərdi qaydada həyata keçirilir. Xüsusilə sırf eksklüziv heykəllər sifariş olunanda. Hərçənd ki, bütün işlərimi belələrinə aid edərdim. Sadəcə bəzi məqamlar var və nəzərə almaq lazımdır ki, mən qiymətli metallara aid olan gümüşlə işləyirəm, sahibinin istəyi ilə işlərin hətta fotoşəkilləri də çəkilmir. Model də məhv edilir. Tam eksklüziv, yəni “ötürmə hüququ olmadan açar təslimi”. Belə hallarda heykəlin harada və necə yerləşdirilməsi barədə məsləhət vermək hüququnu öz üzərimə götürürəm. Bəzən də elə olur ki, sifarişçinin mənim işimi görmək istədiyi yerin özü ideyanı təlqin edir.

- İşdən ayrılmaq və “heykəlin hara getməsi” ilə bağlı məqamlar nə dərəcədə vacibdir?

- İşi təhvil verəndə nəyisə itirirəm. Həmişə soruşuram ki, heykəl hara gedib. Hansı evə və ya ailəyə getdiyi mənim üçün maraqlıdır. İndi kimdə “yaşayacağı” məni maraqlandırır. “Mənim işim filan yerdədir” kimi pafoslu xatırlatma üçün yox. Mənim özüm üçün maraqlıdır ki, onu kim alıb. Bilirsiniz, məsələ ondadır ki, heykəl müəyyən dərəcədə elitarlığa malikdir. Müəyyən müqayisədə rəssamlıq daha çox “satılan mal”dır.

- Bununla bağlı ətraflı danışardınız...

- Açığı, bizdə heykəltaraşlıq sənətinə münasibəti müsbət aspektdə müəyyən etmək çətindir. Təəssüf ki, bizdə mədəniyyətin bu sahəsi az yayılıb. Hətta rəssamlıq da bəzən “divarın sahəsinə uyğundur” tərzində qəbul edilir. Amma indi bu barədə deyil. Heykəl həmişə özünə yer tələb edir. Onunla yaranmış boşluğu dekorasiya etmək mümkün deyil, onu küncə sıxışdırmaq olmaz. O görünməlidir! O sadəcə “hava” tələb edir! Və əgər rəsmdə nəyisə düzəltmək mümkündürsə, heykəl həmişə həcmdir! O dörd nöqtədən görülür və iş dəfələrlə artırılmış reallaşdırma həlli ilə yaradılır. Tələblər fərqlidir. Heykəl ilk baxışdan 360° bucaq altında tamaşaçı üçün cəlbedicidir. Heykəldə hər detal vacibdir. Buna görə də rəssam dairəvi baxışı nəzərə almalı və onunla işləməlidir. Bu, məsuliyyətdir və zaman baxımından xərc tələb edir. Materialların dəyəri və rəssamın öz əməyi barədə danışmıram. Düzdür, bu gün tuncla örtülmüş polyesterdən işlər yaratmaq tendensiyası yaranıb. Əgər toxunmasanız, vizuallaşdırma tamdır. Amma bu, mənim üçün deyil.

- Bahalı metallarla işləyərkən daha “demokratik” olanları nəzərdən keçirmirsiniz?

- Mən modelləri birbaşa gümüş və ya tunc üçün düzəldirəm. Mənim bir işim var ki, onun birinci variantı tuncdan tökülüb, ikincisi isə gümüşdən hazırlanıb. Birinci sadəcə yaxşı görünür, ikinci isə heyrətamizdir. O, “Gümüşü payız”ın ekspozisiyasına daxil edilib. Yadımdadır, bu işi düzəldəndə şüuraltı başa düşürdüm ki, nə vaxtsa onun təcəssümü məhz belə variant alacaq. Gümüş üçün ümumiyyətlə düzəltməyi bacarmaq lazımdır.

- Bu, sizin favoritinizdir?

- İnsanlar gümüşü bəzək əşyaları prizmasından qəbul etməyə öyrəşiblər. Amma “Argentum” özü müxtəlifdir. Bilərzik, məsələn, 587-ci əyarlı və ya 758-ci əyarlı ola bilər. Təmizlik baxımından üstün olan gümüş töküləndə heyrətamiz effekt verir. Çünki parlaqlığını qoruyur. Gümüşün əyarı nə qədər aşağı olsa, məmulat bir o qədər tez qaralır. Aydındır ki, yüksək əyarla da qaralmadan qaçmaq mümkün deyil, amma bu zaman gümüşün rəngi öz doğma rəngində qalır. Hərçənd, kükürdlü qaralma gümüşün xarakteridir. Onun xüsusiyyətidir. Və o olmalıdır. Düzdür, yüksək əyar bu prosesi maksimum yavaşıdır.

- Bu nüansları nəzərə alaraq metalı heykələ uyğun seçmək olar?

- Əlbəttə! Tuncu yalnız müəyyən çalar vermək üçün oksidləşdirirlər. Necəsə alınır ki, mən yavaş-yavaş tuncdan uzaqlaşıram. Ona qarşı hər hansı bir neqativ yaranıb deyə yox. Yox. Mənə sadəcə gümüşlə işləmək xoşdur.

- İndi artıq ağac da sizin yaradıcı baxışınızla əhatə olunub.

- Bəli, “Gümüşü payız”a tunc, gümüş və ağacın simbiozunda ilk təcrübəmi daxil etdim. Bu işin yaranma tarixi dostumun bağında üzüm tənəyinin kəsilmiş hissəsini gördüyüm anda başladı. Bu hissə bütün rakurslardan maraqlı idi. Daxilimdə alov yarandığını söyləyə bilərəm. Bu da dərin düşüncələrə çevrildi. Elə bu vaxt COP29 mövzusu ortaya çıxdı. Və hər şey üst-üstə düşdü! Mən bu işi “Oyanış” adlandırdım. Bu onun ilk ictimai təqdimatıdır. Mənim xoşuma gələn ağacla ilk iş təcrübəmdir. Mən məhz üzüm tənəyi ilə davam edəcəyəm və bu mövzunu inkişaf etdirəcəyəm. Üstəlik, artıq ideyalar var.

- Yeri gəlmişkən, ideyalar necə yaranır?

- Daxili düşüncə dialoqu fasiləsiz rejimdə davam edir. Rəssam həmişə ətraf mühiti müşahidə edir, onu öyrənir, baş verənləri izləyir. İstənilən an ilhamlanmaq olar. Hətta gecə vaxtı da. Bu yaxınlarda, görüşümüzdən əvvəl yatarkən üzüm tənəyindən necə istifadə edəcəyim barədə bir fikir gəldi. İstirahətim bununla bitdi. Hətta gecə vaxtı olmasına baxmayaraq, emalatxanaya gedib kiçik bir eskiz çəkmək istəyirdim. Düzdür, tələsməməyə və bir az daha düşünməyə qərar verdim. Daha sonra bəzi eskizlər hazırlanaraq vaxtını gözləmək üçün “qaranlıq qutuya” göndərildi. Emalatxanaya “dalmağı” və yenidən ideyalar və fikirlər üzərində eskizlər çəkməyi, onları necə həyata keçirməyi düşünürəm. Emalatxanamda plastilindən çox kiçik eskizlər var. Siqaret qutusu boyda. Demək olar ki, ideyalar harada və nə vaxt olsa gələ bilər. İstənilən an onları tutmağa, modeldə təsbit etməyə, kənara qoymağa hazır olmaq lazımdır. Sonuncusu, bəlkə də ən vacib olanıdır. Məndə bir xüsusiyyət var: növbəti gün eskizi şəxsi zövqümə uyğun olmadığını düşünüb sındırıram. Həyat yoldaşım bu barədə tez-tez danışır və arqument gətirir ki, sonradan eskiz variantında olanı fərqli görmək olar. Eskizlərdən ayrıca sərgi təşkil etmək olar. Buna görə də eskizləri özümdən gizlədirəm ki, gözümə dəyməsin. Fikrin heykəl təcəssümü üzərində işi bitirəndə isə bəzən “eskiz”lə müqayisə edirəm. Həmin an görürəm ki, pis deyilmiş.

- Sizintəcrübənizdə məşhur Dənizkənarı bulvardakı qu quşlarının bərpası işini xatırlamamaq olmur.

- Əfsanəyə toxunmaq böyük məsuliyyətdir. Mən bu məsələyə çox ciddi yanaşdım. Hər şey sadə bir söhbətdən başladı, amma işə başlayanda başa düşdüm ki, tanınmış memarlar Həsənağa Məcidov və Vadim Şulqinin ideyasının əsasında adi insanlar üçün kadr arxasında qalan daha böyük bir məsələ var idi. Xatırlayıram, hansısa tərk edilmiş anbarda bu qu quşlarının sökülmüş heykəllərini gördüm. Onların hündürlüyünə təəccübləndim. Uyğunsuzluqları qeyd etdim və arxiv sənədlərini araşdırmağa başladım. Bu sənədlərlə zəhmətli iş aparıldı. Köhnə eskizlər və fotoşəkillər əsasında yeni qu quşu fiqurları yaratdım. Beləliklə, məşhur “Qu quşları” analoji şəkildə bərpa olundu. Gizlətmirəm ki, “Qu quşları”nın təntənəli açılışında təşəbbüskarı olduqları kompleksin bərpasında şəxsən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyevanın iştirak etməsi ilə fəxr edirəm. 1960-cı illərdə olduğu kimi, bu gün də müxtəlif ölçülü qu quşları eyni dərəcədə zərif və təsirlidir, yeddi daş quş yenə də əyilmiş uzun boyunları ilə səmaya doğru can atır. Dövlət səviyyəsində şəhərin mədəni rəmzi görməli yerlərinə belə qayğı çox vacibdir. Bu, münasibətin göstəricisidir. Buna aidiyyəti olmaq şərəfli və qürurvericidir.

- Bəs Azərbaycanda heykəltaraşlığa münasibət necədir?

- Təəssüf ki, bu gün bu sənəti başa düşənlər azdır. Mübahisə etmirəm, sevirlər. Xoşlarına gəlir. Amma təəssüf ki, yalnız bununla məşğul olaraq yaşamaq çətindir. Ona görə də heykəltaraşlar bəzən başqa işlərlə məşğul olmağa məcbur olurlar. Xoşbəxtlikdən, ömrümün yarısından çoxuna bərabər təcrübəm olduğu üçün özüm bundan uzağam. Amma gənc heykəltaraşlar üçün çox çətindir. Mənim halımda artıq ad və reputasiya işləyir. Amma bunlara çatmaq lazımdır. Üstəlik, etik normalar məsələsi də var. Mənə bir dəfə dedilər ki, haradasa mənim işlərimə çox bənzəyən əsərlər satışa çıxarılıb. İnanmadım və şəxsən əmin olmağa getdim. Məlum oldu ki, müştərilərdən biri onlardan imtina etmək qərarına gəlib. Amma xoşagəlməz sürpriz ondan ibarət idi ki, satıcının sözlərinə görə, bu butik üçün eksklüziv işlər görən italyan heykəltaraşın müəllifliyi göstərilmişdi. Sahibinin xəbəri olmayan möhürümü göstərməklə bunu asanlıqla təkzib etmək oldu. Kimsə məndən aldığı işi satmaq qərarına gələndə etiraz etmirəm. Vəziyyətlər müxtəlifdir, amma müəllifin əməyini yerə vurmaq necə deyərlər, yaxşı deyil.

- Ona görə də öz adınızı qorumaq üçün möhür vurursunuz? Yoxsa tarixə düşmək üçün?

- Bir qədər başqa cür cavab verim: “Kasıb milyoner olmaq istəyir, milyoner milyarder olmaq istəyir, milyarder isə tarix yaratmaq istəyir”. Rəssam özündən sonra iz qoymaq istəyir. Səttar Bəhlulzadəni götürək: sağlığında onun möhtəşəm rəsmlərini heç kim qiymətləndirmirdi. İndi isə onun əsərlərinin qiyməti yoxdur. Bu, rəssamın taleyi - tanınma ölümdən sonra gəlir. Tarixə düşmək mürəkkəb prosesdir. Xüsusilə indiki dövrdə. Həyatın sürətli dinamikasına çatmaq. Bir çox aspektlərin arxasında hər kəsdə fərqli olan maliyyə imkanları dayanır. Məsələn, emalatxanaya sahib olmaq. Bu, sakit işləmək üçün guşədir. İnanın ki, yaradıcılığa tam qərq olmağa imkan verən belə “lüks” hər kəsdə yoxdur.

- Sakitlik guşəsi?

- Özünlə tək qalmaq. Sadəcə gəlib oturmaq. Bir şeylər çəkmək. Kitab oxumaq. Yeni məlumat tapmaq. Hətta heç nə düzəltməmək! Kresloda yeni dəmlənmiş çay içərək təmiz formada istirahət. Sakitlikdə. Rəssam üçün belə anlar onun təbiəti üçün vacibdir. Və ya spontan olaraq bağ evinə getmək, orada təbiətin xırdalıqlarına dalmaq olar. Mən bu cür vaxt keçirməni özüm üçün yeni kəşf etmişəm. Ətraf aləmlə gözlərlə danışanda. Belə anlarda yeni fikirlər gəlir. Məsələn, gözünə bir balıqqulağı dəyir, onu diqqətlə nəzərdən keçirməyə başlayırsan və maraqlı xətlər görürsən. Bir dəfə sağlam bir ağacı məhv edə bilən ağac parazitinin yaxından necə göründüyünü görəndə, başa düşdüm ki, bir ideya doğuldu: o necə yaşayır, onunla nə baş verir. İdeyalar - onlar hər yerdədir. Problem yalnız birdir - məişət məsələləri həyatı yeyir. Vaxtı, gücü, enerjini alır, mane olur. Həmin parazit kimi. Amma rəssam özü ilə tək qalanda, o sakit düşünə bilər - necə, niyə, nə üçün, nəyə görə, bəs əgər... Həyat okeanın ortasında kiçik bir qayıqda olmağa bənzəyir. Sadəcə davam gətirmək lazımdır. Çətindir.