GÜLLƏLƏNMƏ PLANI

SSRİ- i iqtisadiyyatının əsasını planlı iqtisadiyyat təşkil edirdi. Bir qayda olaraq, dövlət hər beş ildən bir milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün plan qəbul edirdi. Bu planda məqsədlər və müxtəlif sahələrdə nail olunmalı olan rəqəmsal göstəricilər nümayiş etdirilirdi. 1937-ci ildə bolşeviklər ölkədəki siyasi repressiyaları da planlı şəkildə həyata keçirməyi qərara aldılar.

1937-ci il iyulun 30-da SSRİ daxili işlər xalq komissarı N.Yejov “Keçmiş qolçomaqların, cinayətkarların və digər antisovet elementlərin repressiyası əməliyyatı haqqında” 00447 nömrəli məxfi əmr imzalayıb. Bu əmrin icrası SSRİ-də siyasi repressiyaların bütün qaranlıq tarixində ən qanunsuz və ən qeyri-insani olub.

Şübhəsiz ki, NKVD əmri ilə bağlı bütün məsələlər əvvəlcədən ən yüksək səviyyədə - İ.Stalinin sədrliyi ilə Ümumittifaq Kommunist Partiyası (bolşeviklər) (ÜİK(b)) Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun iclaslarında müzakirə edilmişdir.

Hədəflər müəyyən edilib, tapşırıq aydındır

1933-cü ilin yanvarında ÜİK(b) MK Plenumunda çıxış edən Stalin məruzəsinin bir hissəsini “düşmən siniflərin qalıqları” ilə mübarizəyə həsr etmişdir. O, buraya “özəl sənayeçiləri və onların nökərlərini, özəl tacirləri və onların əlaltılarını, keçmiş zadəganları və keşişləri, qolçomaqları və onların əlaltılarını, keçmiş ağqvardiyaçı zabitləri və uryadnikləri, keçmiş polis və jandarmları, şovinist ruhlu burjua ziyalılarını və bütün digər antisovet elementləri” aid etmişdir. “Xalqlar atası”nın fikrincə, onlar hər yerdə “sovet hakimiyyətinə ziyan vurmağa” çalışırdılar. Buna görə də Stalin göstəriş verdi ki, ölən siniflərin qalıqlarını məhv etmək üçün dövlət maksimum güclənməlidir: “Güclü və qüdrətli proletariat diktaturası - ölən siniflərin son qalıqlarını darmadağın etmək və onların oğru maxinasiyalarını məhv etmək üçün bizə indi lazım olan budur... Vəzifə bu keçmiş adamları öz müəssisə və idarələrimizdən qovmaq və onları tamamilə zərərsizləşdirməkdən ibarətdir”.

Bu fikri o, 1937-ci ilin martında da təkrarladı: “...İrəli getdikcə, uğurlarımız artdıqca, məğlub edilmiş istismarçı siniflərin qalıqları daha da qəzəblənəcək, daha kəskin mübarizə formalarına keçəcək, sovet dövlətinə daha çox ziyan vuracaqlar”. Beləliklə, Stalinin fikrincə, “mülkədar siniflərin qalıqları" ilə mübarizəni sərtləşdirmək lazım idi.

Sözdən əmələ

MK Siyasi Bürosunun 2 iyul tarixli Stalinin imzası ilə qərarı ilə yerlərə aşağıdakı məzmunda teleqram göndərilmişdir: “Müxtəlif vilayətlərdən Şimal və Sibir rayonlarına sürgün edilmiş, sürgün müddəti bitdikdən sonra öz vilayətlərinə qayıtmış keçmiş qolçomaqların və cinayətkarların böyük hissəsinin kolxoz və sovxozlarda, nəqliyyatda və bəzi sənaye sahələrində hər cür antisovet və təxribat cinayətlərinin əsas təşkilatçıları olduğu müəyyən edilmişdir.

ÜİK(b) MK bütün vilayət və diyar təşkilatlarının katiblərinə və NKVD-nin bütün vilayət, diyar və respublika nümayəndələrinə təklif edir ki, vətənlərinə qayıtmış bütün qolçomaq və cinayətkarları qeydiyyata alsınlar ki, onlardan ən düşmən olanlar dərhal həbs edilsin və üçlüklər vasitəsilə inzibati qaydada işləri aparılaraq güllələnsinlər, qalan az fəal, lakin yenə də düşmən elementlər isə siyahıya alınsın və NKVD-nin göstərişi ilə rayonlara sürgün edilsinlər. ÜİK(b) MK beş gün ərzində MK-ya üçlüklərin tərkibini, həmçinin güllələnməyə və sürgünə göndərilməyə məhkum edilənlərin sayını təqdim etməyi təklif edir”.

Növbəti gün NKVD-nin respublika, diyar və vilayət orqanlarına Yejovun teleqramı göndərildi: “Bütün NKVD idarələrinin rəislərinə. Bu məktubu aldıqdan sonra vilayətinizdə məskunlaşmış, cəzasını çəkib qayıtmış, düşərgə və sürgündən qaçmış bütün qolçomaq və cinayətkarları qeydiyyata alın. Qeydiyyata alınmış bütün qolçomaq və cinayətkarları iki kateqoriyaya bölün: birinci - ən düşmən elementlər, üçlüklər vasitəsilə inzibati qaydada işləri aparılaraq həbs və güllələnməyə məhkum edilməli olanlar, ikinci - az fəal, lakin yenə də düşmən elementlər, SSRİ NKVD-nin göstərişi ilə rayonlara sürgün edilməli olanlar. Bu il iyulun 8-dək mənə teleqrafla birinci və ikinci kateqoriyadan olan şəxslərin sayını qolçomaq və cinayətkarları ayrıca göstərməklə məruzə edin. Əməliyyatın başlanma vaxtı və aparılması qaydası barədə əlavə göstərişlər verəcəyəm. Yejov”. Bu əməliyyat tarixə qolçomaq əməliyyatı kimi düşdü.

00447 saylı bədnam əmr

İyulun 30-da Yejov “Keçmiş qolçomaqların, cinayətkarların və digər antisovet elementlərin repressiyası əməliyyatı haqqında” 00447 saylı əmr layihəsini imzaladı. İyulun 31-də Siyasi Büro layihəni təsdiqlədi və əmr icra üçün qəbul edildi. Sənədə əsasən, respublikalara, diyarlara və vilayətlərə 4 ay ərzində müəyyən sayda “qolçomaq, cinayətkar və antisovet elementləri”ni güllələmək (birinci kateqoriya üzrə məhkum etmək) və islah-əmək düşərgələrinə göndərmək (ikinci kateqoriya üzrə məhkum etmək) tapşırığı verilmişdi. Hər respublika, diyar və vilayət üçün müstəqil şəkildə keçə bilməyəcəkləri repressiya “limiti” müəyyən edilmişdi.

Səkkiz respublika (Azərbaycan, Ermənistan, Belarus, Gürcüstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan), Rusiyanın qırx muxtar respublika, diyar və vilayəti, Ukraynanın səkkiz vilayəti və Qazaxıstanın səkkiz vilayəti üzrə ümumilikdə 260,950 nəfərin repressiya edilməsi, onlardan 64,950 nəfərin güllələnməsi nəzərdə tutulurdu. Bundan başqa, NKVD düşərgələrində məhkəmə hökmü ilə cəza çəkən 10 min məhbusun güllələnməsi planlaşdırılırdı.

Qarşıdakı işin miqyasını qiymətləndirən və məhkəmələrin fiziki olaraq bunun öhdəsindən gələ bilməyəcəyini başa düşən hakimiyyət, yerli rəhbərlərə 00447 saylı əmrə düşən şəxslərin işlərinə baxmaq üçün yerli NKVD orqanlarının rəhbərləri başda olmaqla “üçlüklər” yaratmağı tapşırdı.

“İcazə verin daha çox güllələyək”

Azərbaycan da MK-nın qərarı və NKVD-nin direktivinin icrasından kənarda qala bilməzdi. 1937-ci il iyulun 9-da Azərbaycanın rəhbəri - Kommunist Partiyası MK-nın birinci katibi Mir Cəfər Bağırov Moskvaya Stalinə şifrəli teleqram göndərərək, 00447 saylı əmr çərçivəsində dörd min nəfərin həbsinə icazə verməyi xahiş etdi ki, bunlardan min nəfərin güllələnməsi nəzərdə tutulurdu. Respublika NKVD-nin bir neçə gün ərzində bu qədər “düşmən elementi” necə “qeydiyyata alıb” və “kateqoriyalar”a böldüyünə təəccüb etməmək olmur!

Lakin bu, hələ hamısı deyil. “16 rayonda əks-inqilabi üsyançı təşkilatların və 7 fəaliyyət göstərən quldur dəstəsinin aktivləşməsini nəzərə alaraq”, Bağırov Mərkəzdən daha 1250 nəfərin üçlükdən keçməsinə icazə istədi: “1) ləğv edilən və hazırda fəaliyyət göstərən üsyançı və təxribatçı qrupların üzvləri; 2) müsavatçılar, ittihadçılar, daşnaklar və ruhanilər; 3) bəylər, keçmiş mülkədarlar və qolçomaqlar; 4) quldur köməkçiləri”. Bunlardan 1000 nəfərin güllələnməsi nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, Azərbaycanın ilkin limiti güllələnmə üçün 1500, islah-əmək düşərgələrinə göndərilmə üçün 3750 nəfər təşkil etdi. Ümumilikdə 5250 nəfərin repressiya edilməsi planlaşdırılırdı. Eyni zamanda üçlüyün tərkibi təklif edildi: Sumbatov, Teymur Quliyev, Cahangir Axundzadə.

1938-ci il fevralın 13-də ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosu Azərbaycan üzrə məhkəmə üçlüyünün yeni tərkibini təsdiqlədi: Rayev, Ağa Hüseyn Hüseynov, Teymur Əliyev və növbəti aylarda onlar kimlərin güllələnəcəyinə, kimlərin Sibirə göndəriləcəyinə qərar verirdilər.

1937-ci ilin avqustunda SSRİ-nin ərazi vahidlərinin - respublikaların, diyarların, vilayətlərin rəhbərləri sanki repressiya tapşırığını kimin daha yaxşı və tez yerinə yetirəcəyi yarışına başladılar. Əməliyyatın başlanmasından 10 gün sonra bütün Sovet İttifaqı üzrə natamam məlumatlara görə, 100 mindən çox insan həbs edilmişdi. Onlardan 14 mindən çoxu məhkum edilmiş, o cümlədən təxminən 10 min nəfər ən ağır cəzaya - gündə min nəfər olmaqla ölüm cəzasına məhkum edilmişdi.

Avqustun 15-nə Azərbaycanda 1942 nəfər həbs edilmişdi. Əməliyyatın başlanmasından ilk 10 gün ərzində Azərbaycan üçlüyü 240 nəfəri güllələnməyə, 254 nəfəri düşərgələrə məhkum etmişdi. Respublika rəhbərliyi “antisovet elementləri”ni kütləvi şəkildə repressiya etməyə davam edirdi. Sentyabrın 30-na birinci kateqoriya üzrə məhkum edilənlərin sayı artıq 1465, ikinci kateqoriya üzrə 1796 nəfərə çatmışdı.

Tezliklə həbs və məhkum etmə limiti tükəndi. Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin fikrincə, hələ də azadlıqda xeyli “xalq düşməni” qalırdı. Və Moskvaya əlavə 2 min nəfərin - 1500 nəfərin güllələnməsi, 500 nəfərin düşərgələrə göndərilməsi üçün icazə istəyən teleqram göndərildi. Siyasi Büro razılıq verdi və Azərbaycanın limiti 5250-dən 7250-yə qaldırıldı. 1938-ci ilin yanvarında Siyasi Büro rəhbərliyin növbəti xahişini təmin etdi və Azərbaycana daha 2 min nəfəri, özü də hamısını birinci kateqoriya üzrə repressiya etməyə icazə verdi.

Əmrin İsmayıllı rayonunda icrası

Azərbaycan daxili işlər xalq komissarı Sumbatov-Topuridze qolçomaqlara qarşı əməliyyatın başlanması əmrini aldıqdan sonra repressiya edilənlərin respublikanın şəhər və rayonları üzrə bölgüsünü apardı. NKVD-nin rayon şöbələrinin rəislərinə göndərdiyi təlimatlarda o, yerli partiya və sovet orqanlarının qolçomaq elementləri ilə dolub-daşdığını və onlarda əks-inqilabi təşkilatların fəaliyyət göstərdiyini bildirirdi. İsmayıllı rayon NKVD şöbəsinin rəisi Şərifova 3-4 ay ərzində 150-200 nəfəri repressiya etmək tapşırılmışdı. Artıq Bakıda, öz kabinetində Sumbatov-Topuridze Şərifovu hədələdi: “Əgər göstərişi yerinə yetirməsən, özün xalq düşməni kimi həbs olunacaqsan. Limiti yerinə yetirməməyə cəhd et - partbiletini stolun üstünə qoyub zirzəmiyə düşəcəksən”. O, həmçinin əlavə etdi ki, həbslər barədə göstərişi Bağırovdan alıb.

Şərifov “xalq düşmənləri”ni axtarmaq məsələsində özünü çox yormadı. O, öz seçimini iki kənd sovetinin - Kürdmaşı və Quşencə kəndliləri üzərində dayandırdı. Bu kənd sovetlərindən 67 nəfər həbs edildi ki, onların əksəriyyəti kolxoz üzvləri idi, yəni heç bir qolçomaq, hətta sürgün edilmiş və ya həbs yerlərindən qaçmış şəxslər deyildilər. Onların hamısına silahlı üsyan yolu ilə sovet hakimiyyətini devirmək məqsədi daşıyan əks-inqilabi təşkilatın üzvlüyündə ittiham irəli sürüldü.

Şərifovun və yerli milis rəisi Manafovun tələbi ilə kənd sovetlərinin sədrləri bütün həbs olunanlar haqqında standart məzmunlu arayışlar verdilər. Bu arayışlarda bildirilirdi ki, həbs olunanlar qolçomaqdırlar, muzdlu işçi saxlayırlar, əvvəllər səs vermək hüququndan məhrum ediliblər, düşmən mövqedədirlər və 1923-cü ildə sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanda iştirak ediblər, əks-inqilabi təşkilatın üzvüdürlər.

Dindirmələr və “şahidlərlə” üzləşdirmələr zamanı həbs olunanlardan heç birinin öz təqsirini etiraf etməməsinə baxmayaraq, 31 dekabr 1937-ci il tarixli üçlüyün qərarı ilə 63 nəfər güllələnməyə, 4 nəfər isə islah-əmək düşərgələrində cəza çəkməklə 10 il azadlıqdan məhrum edilməyə məhkum olundu. Güllələnmə hökmü 21 yanvar 1938-ci ildə icra edildi.

SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının 5 oktyabr 1955-ci il tarixli qərarı ilə üçlüyün qərarı ləğv edildi, Kürdmaşı və Quşencənin 67 kəndlisi barəsində cinayət işinə cinayət tərkibi olmadığına görə xitam verildi.

“Vəba zamanı ziyafət”

1937-ci il dekabrın 20-də, Sovet İttifaqında repressiyaların ən qızğın dövründə, təntənəli şəraitdə SSRİ dövlət təhlükəsizlik orqanlarının - ÇK-OQPU-NKVD-nin yaradılmasının 20 illiyi qeyd edildi. Çekistləri təbrik etmək Siyasi Büro tərəfindən Mikoyana həvalə edilmişdi. “NKVD bu müddət ərzində şanlı işlər gördü”, - o, Yejovin rəhbərliyi altında NKVD-nin son illər fəaliyyətini belə xarakterizə etdi. “NKVD vətənimizi bir çox xalq düşmənlərindən təmizlədi”, - o qeyd etdi. “Ona görə də bu gün bütün NKVD və ilk növbədə, yoldaş Yejov sovet xalqının sevimlisidir”, - deyə Mikoyan yekunlaşdırdı.