ZƏMANƏTLİ BİZNES

Artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sektorunda əsas diqqət özəl sahibkarlığın inkişafına yönəlib. Dövlət bu istiqamətdə çoxsaylı islahatlar həyata keçirib, biznesin dəstəklənməsi üçün müxtəlif mexanizmlər, güzəştlər və subsidiyalar tətbiq edib, bürokratik prosedurlar maksimum dərəcədə sadələşdirilib. Bundan başqa, Azərbaycanda biznesin ən mühüm problemlərindən birinin - maliyyə resurslarına çıxışın asanlaşdırılması üçün mühüm addımlar atılıb.

Pul var, bəs kredit?

Bu gün ölkənin demək olar ki, bütün bankları hesabatlarında biznes kreditləşməsi portfelinin mövcudluğu barədə məlumat versələr də, bu heç də həmişə mövcud resursların maksimum istifadə olunması demək deyil.

2024-cü ilin 10 ayının nəticələrinə görə, Azərbaycan banklarının kredit portfeli 22,2 milyard manatı ötüb. Bunun 54%-ni biznes kreditləri, 30,6%-ni istehlak kreditləri və 15,4%-ni isə ipoteka kreditləri təşkil edir. Biznes kreditlərinin payı ümumi portfelin yarısını ötsə də, yanvar-oktyabr aylarında artım (15,5%) hələ də istehlak kreditləşməsindən (20,2%) geri qalır. Ekspertlər və bazar iştirakçıları da etiraf edirlər ki, ayrılan vəsaitin həcmi bazarın real potensialı və tələbatına uyğun deyil.

Doğrudur, bankların biznesin maliyyələşdirilməsi üçün vəsaitinin olmadığını söyləmək olmaz. Əksinə, Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) mütəmadi olaraq bank sektorunda izafi likvidliyin olduğunu vurğulayır. Lakin banklar “underwriting” həyata keçirərkən, yəni potensial müştərinin ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirərkən, təbii ki, bütün mümkün riskləri nəzərə almağa çalışır və sahibkarlardan girov təminatı və başqa ciddi zəmanətlər tələb edir. Aydındır ki, kredit tələbini heç də həmişə girovlarla təmin etmək mümkün olmur. Bunun da əsasən obyektiv səbəbləri var.

Elə bu səbəbdən də yerli sahibkarların kredit resurslarına çıxışını asanlaşdırmaq və bu resursların maya dəyərini azaltmaq məqsədilə 2017-ci ildə dövlət tərəfindən İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunun (İKZF) xətti ilə kredit zəmanəti mexanizmi tətbiq edilib və 2018-ci ildə yeni mexanizm çərçivəsində ilk zəmanət verilib.

Fond zəmanət verir

Bəs bu mexanizm nədən ibarətdir? Kredit zəmanət sistemi yalnız qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən və Azərbaycanda fəaliyyət göstərmək üçün müvəkkil bankdan kredit sifarişi üçün müraciət edən sahibkarlara şamil edilir.

Bu mexanizm sayəsində sahibkar əvvəllər girov çatışmazlığı səbəbindən kreditlərə çıxışı olmayan layihələrin maliyyələşdirilməsi imkanı əldə edir. Bundan başqa, subsidiyalar hesabına zəmanətli kreditlər üzrə faiz xərcləri azalır. Digər tərəfdən banklar öz risklərini fondla səmərəli şəkildə bölüşdürür və bunun nəticəsində onların xidmətləri daha cəlbedici olur.

Qaydalara əsasən, İKZF məbləği 30 min manatdan az olmayan biznes kreditləri üzrə zəmanət təqdim edə bilər. Həm də səlahiyyətli banklar tərəfindən bir borcalana verilən zəmanətli kreditlərin ümumi məbləği 5 milyon manatı, borcalanlar qrupuna isə 10 milyon manatı keçməməlidir. Digər mühüm tələb kredit müddətidir - o, 7 ili, kredit xətti isə 12 ayı keçməməlidir. Azərbaycan Prezidentinin 24 avqust 2022-ci il tarixli fərmanları ilə təsdiqlənmiş mövcud qaydalara edilən dəyişikliklərə əsasən, artıq kreditlər üzrə maksimal zəmanət məbləği kredit məbləğinin 90%-nə qədər artırılıb (əvvəllər 85% idi).

Bu prosesin ən rahat tərəflərindən biri də odur ki, o, demək olar ki, tamamilə onlayn rejimdə həyata keçirilir. Yəni insan amili maksimum istisna edilir. Yəni harasa getmək, xahiş etmək, tələb etmək və s. lazım deyil. İKZF-nin müvəkkil bankları siyahısından müvafiq olanı seçmək və “Elektron hökumət” portalında “Elektron ipoteka və kredit zəmanətləri” bölməsini seçməklə ərizəni doldurmaq kifayətdir. Bundan sonra təbii ki, kreditin “underwriting”i aparılır – müvəkkil bank borcalanın kredit zəmanətinin reqlament tələblərinə uyğunluğunu yoxlayır və maliyyə-kredit təhlili aparır və onun nəticəsi elektron sistemdə yerləşdirilir. Məsələn, sahibkarlar kredit müraciəti və ya zəmanətin verilməsi tarixinə kredit öhdəlikləri üzrə 60 gündən çox gecikməsi olduqda (borcalanın zamin olduğu öhdəliklər istisna olmaqla), həmçinin son bir il ərzində işləməyən kredit statusu almış krediti olduqda zəmanət almağa ümid edə bilməzlər. 2022-ci ilin avqustuna qədər bu müddət 30 gündən çox idi.

Fond müvəkkil bankın zəmanətin verilməsi üçün elektron formada müraciətinə 10 iş günündən gec olmayaraq qərar qəbul edir və onu elektron sistemdə dərc edir. Göründüyü kimi, bütün proses o qədər sadələşdirilib və avtomatlaşdırılıb ki, sahibkara heç bir əlavə izahat və ya məsləhətləşmə tələb olunmur. Portaldakı müvafiq bölməni açmaq kifayətdir və bundan sonra sistem özü nəyi və necə doldurmağı göstərəcək.

İKZF-nin məlumatına əsasən, yekun qərar qəbul edilməzdən əvvəl ilk növbədə zəmanət sorğusunun qanunvericilik aktlarına uyğunluğu, sonra borcalanın kredit götürmək istədiyi biznes layihəsi və nəhayət, ərizəçinin ödəmə qabiliyyəti fondun hazırladığı kredit reytinqi modeli əsasında yoxlanılır. Bir sıra beynəlxalq audit şirkətləri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində yaradılmış bu modellə kredit alanın maliyyə vəziyyəti, işinin hüquq-mühafizə orqanlarına düşüb-düşməməsi, mediada onun barəsində mənfi rəylərin dərc edilib-edilməməsi kimi amillər əsasında qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulur. Sonda biznesin yoxlanışı aparılır və qərar verilir.

Burada əsas məsələ odur ki, alınan zəmanət bankın sərt girov tələbini kompensasiya edir və azaldır.

Faizlərin subsidiyalaşdırılması

Sirr deyil ki, sahibkarlar kreditlərin əldə edilməsindəki çətinliklərlə yanaşı, demək olar ki, həmişə onların bahalığından şikayət edirlər. Bəzən kredit faizləri onu tamamilə əlverişsiz edir. Bu hallarda İKZF-nin digər mexanizmindən - faizlərin subsidiyalaşdırılmasından istifadə etmək olar. Belə ki, fond kredit üzrə faizlərin bir hissəsinin ödənilməsini üzərinə götürə bilər. Məsələn, sahibkara illik 12% dərəcə ilə kredit verilir ki, bunun 8%-ni fond subsidiyalaşdıra bilər (investisiyaların təşviqi sənədi olduqda subsidiya 10% təşkil edəcək). Yəni faktiki olaraq kredit sahibkara cəmi illik 4%, hətta 2% dərəcə ilə başa gələcək!

Subsidiya 3 il müddətinə verilir, bu zaman illik dərəcə 20%-i keçməməlidir. İstənilən halda bu sahibkarlar üçün çox sərfəlidir.

Banklar da öz növbəsində kreditlər üzrə riskləri İKZF ilə bölüşərək qazanmış olur. Elə bank bazarının yeni mexanizmlərin tətbiqinə biznes kreditləri üzrə dərəcələrin azaldılması ilə reaksiya verməsi də bununla izah olunur. Nəticədə, bu iqtisadiyyata müsbət təsir göstərir - o, əvvəllər banklarda “ölü yük” kimi saxlanılan pulları əldə edir.

Zəmanətli kreditlər əsasən ticarət və xidmət sahəsinə, tikinti sektoruna, qida sənayesi məhsullarının istehsalına, kənd təsərrüfatı və digər sənaye məhsullarının istehsalı və emalına, turizm və infrastrukturun inkişafı ilə bağlı sahələrə və s. yönəldilir.

Yeni alətlər

Azərbaycan Prezidentinin 24 avqust 2022-ci il tarixli fərmanlarında yerli sahibkarlıq subyektlərinə manatla verilən kreditlərə zəmanət verilməsi şərtləri ilə bağlı bəzi dəyişikliklər barədə məlumat verdik.

Bu fərmanlardan irəli gələn digər yeniliklər isə Fondun yerli şirkətlər tərəfindən buraxılan qiymətli kağızlara zəmanət və müvəkkil banklara portfel zəmanəti verməsidir.

“Bu layihələrin reallaşdırılmasına başlamazdan əvvəl biz bazarı təhlil etdik, beynəlxalq təcrübəni və yerli sahibkarların profillərini öyrəndik. Təhlil göstərib ki, bu alətə daha çox mikro və kiçik müəssisələr ehtiyac duyur. Məsələ ondadır ki, bank-kredit tarixçəsinin olmaması səbəbindən banklara müraciət edərkən onlar özləri üçün ağır olan girov təminatı tələbləri ilə üzləşirlər. Bir sıra hallarda kifayət qədər perspektivli layihələr yalnız likvid girov təminatının olmaması səbəbindən reallaşdırılmamış qalır. Biz qərara gəldik ki, bu mexanizmlərin tətbiqi kiçik biznesin kredit resurslarına çıxışını asanlaşdırmağa, real sektorun bank kreditləşməsinin artımına və qiymətli kağızlar bazarında müəyyən canlanmaya kömək edə bilər. Məsələnin mahiyyəti odur ki, bir çox hallarda sahibkarların istiqrazları girov təminatı olmadığı üçün tələbat görmür. İndi isə fond bu istiqrazların alıcılarını həvəsləndirmək üçün bu layihələrə zəmanət verəcək”, - İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunun Kredit zəmanət departamentinin direktoru Elşən Kərimov müsahibələrinin birində bildirib.

“Portfel zəmanətləri”nə gəlincə, bu təcrübə Böyük Britaniya, Türkiyə, Polşa, Malayziya, Qazaxıstan və digər ölkələrdə geniş tətbiq olunur. Bu alətin əsas üstünlüyü biznesə dəstək proqramının əhatə dairəsini genişləndirmək və əməliyyat xərclərini azaltmaq imkanıdır.

Həm beynəlxalq, həm də Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, kredit-zəmanət mexanizmi biznesin kredit resurslarına çıxışını yaxşılaşdırmaq üçün ən etibarlı vasitədir. Əslində, bununla özəl sektorun inkişafını və onun ümumiyyətlə, ölkə iqtisadiyyatının gücləndirilməsinə fəal cəlb olunmasını təmin etmək üçün yarı iş görülüb. Bu gün ölkə qlobal çağırışlara cavab vermək, həmçinin işğaldan azad edilmiş torpaqların bərpası üçün özəl sektor da daxil olmaqla, bütün resurslarını səfərbər etdiyi bir vaxtda bunun nə qədər vacib olduğunu söyləməyə belə ehtiyac yoxdur.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 16 noyabr 2022-ci il tarixli Sərəncamı ilə 2022-2026-cı illəri əhatə edən “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı” təsdiq edilib. Sənədə əsasən, İpoteka və Kredit Zəmanət Fonduna kredit zəmanəti və faizlərin subsidiyalaşdırılması yolu ilə tikinti şirkətlərinin və tikinti materialları istehsalçılarının maliyyə resurslarına çıxışının genişləndirilməsinə, həmçinin bank kreditlərinin maya dəyərinin azaldılmasına kömək etmək tapşırılıb.

Belə ki, işğaldan azad edilmiş torpaqlarda sözügedən fəaliyyət növləri ilə məşğul olan sahibkarlar dövriyyə vəsaitlərini artırmaq üçün müvəkkil banklardan 2 ildən artıq müddətə kredit əldə edə biləcəklər. Bu zaman İKZF həmin kreditin faizləri üzrə müvəkkil banka ənənəvi mexanizmdə olduğu kimi 8% deyil, 10% subsidiya ayıracaq.

Görünən odur ki, həyata keçirildiyi qısa müddət ərzində İKZF-nin sahibkarlığa dəstək alətləri səmərəlilik nümaiş etdirib və Azərbaycan biznesinin vacib problemlərinin həlli, bank sektorunun stimullaşdırılması və nəhayət, ümumi iqtisadi inkişafı stimullaşdıran real vasitələrdən birinə çevrilib.