QRENLANDİYA FOKUSUNDA ZƏNGƏZUR

Bu gün biz İkinci Dünya müharibəsindən sonra formalaşmış müasir dünya düzəninin elə onu formalaşdırmış dövlətlər tərəfindən davamlı şəkildə dağıdılmaqda olduğunu görürük. Artıq dünyanın yenidən bölüşdürülməsinə başlanılıb. Bu isə beynəlxalq hüquqda və düzəndə köklü dəyişikliklər olmadan mümkün deyil.

ABŞ-nin yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp dekabrın 22-də bəyan edib ki, onun ölkəsi üçün Qrenlandiyaya sahib çıxmaq və ona nəzarəti tam ələ almaq mütləq şərtdir. Bir gün sonra – dekabrın 23-də isə o, Qrenlandiyaya nəzarətin Vaşinqton üçün strateji əhəmiyyət daşıdığını söyləyib. Yanvarda isə bu halda vitse-prezident Ceyms Vens danışıb. O, Danimarkanın Qrenlandiyanı idarə edə bilmədiyini, demək, ABŞ-nin bu işi öz öhdəsinə götürməli olduğunu bildirib. «Bunun üçün hərbi gücdən istifadə etməyimiz vacib deyil. Bizim ordumuz artıq oradadır. Qrenlandiya Amerika üçün, həqiqətən də, strateji baxımdan vacibdir. Ora möhtəşəm təbii resurslarla doludur», - deyə Vens qeyd edib.

Artıq ABŞ Nümayəndələr palatasının üzvləri Trampa yanvarın 20-dən etibarən (prezident səlahiyyətlərinin icrasına başladığı andan) Danimarka ilə «Qrenlandiyanın əldə edilməsi məqsədilə» danışıqlara başlamaq imkanı verən qanun layihəsi də hazırlayıblar. Amerikalılar üçün dollar qarşılığında yeni ərazilər alınması yenilik deyil. Bəli, ABŞ praktik olaraq, ərazisinin yarısını bu yolla əldə edib.

Bu günün məntiqi budur. Buna əsasən, məsələn, hesab etmək olar ki, Ermənistan Zəngəzuru idarə edə bilmir, o, xarabalığa çevrilir, kəndlər boşalır, iqtisadiyyat çökür. Üstəlik, bu gün Zəngəzur, həqiqətən, Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. Demək, Vaşinqtonun məntiqinə əsasən Azərbaycan oraya nəzarəti öz əlinə ala bilər. Bununla yanaşı, qeyd olunan iki vəziyyət arasında bir, lakin prinsipial fərq var: Qrenlandiya heç zaman ABŞ-yə məxsus olmayıb, əzəli Azərbaycan ərazisi olan Zəngəzur isə 105 il əvvəl qanunsuz şəkildə Ermənistana verilib.

Zəngəzur Ermənistana niyə verilib?

Beləliklə, Zəngəzur tarixən Azərbaycan ərazisi olub. Hətta Sovet İttifaqı illərində belə, bu regionda əhalinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edib, oranın bütün coğrafi toponimləri azərbaycanca olub. Onun Ermənistana verilməsi Azərbaycan ərazisinin iki hissəyə bölünməsi aktı, məqsəd isə türk dünyasının bölünməsi idi.

1920-ci ilədək Zəngəzur bütün beynəlxalq sənədlərdə, xəritələrdə, yazışmalarda Azərbaycan ərazisi kimi göstərilib.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ABŞ və onun hərbçiləri Qafqazda Zəngəzurun ermənilərə verilməsi üçün çox iş görüblər. Bölgədən ordu çıxarılıb, daşnakların dinc sakinlərə qarşı törətdikləri qətliamlara göz yumulub, minlərlə azərbaycanlının öz torpağından qovulması susqunluqla qarşılanıb. Amerikalılardan sonra ərazini ələ keçirmiş Sovet İttifaqı isə qədim Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə verilməsini sənədləşdirib.

4 iyun 1918-ci ildə Qafqazdakı ilk erməni dövlətinin nümayəndələri Osmanlı imperiyası ilə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədləri müəyyənləşdirən Batumi müqaviləsini imzalayıblar. Həmin sənədə əsasən Ermənistanın ərazisi SSRİ dövrünün erməni mənbələrində qeyd olunanların əksinə olaraq, ən azı 8-9, ən çoxu isə 10 min kvadrat kilometr təşkil edib (sonrakı dövrdə hər yeni mənbə bu rəqəmi bir qədər də artıq göstərib). 1918-ci il iyunun 17-də isə erməni daşnak hökuməti Azərbaycanın ona «hədiyyə etdiyi» Erivana (İrəvan) girib.

1920-ci ilin iyununda – Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinin qurulmasından sonra RSFSR-in xarici işlər xalq komissarı G.V.Çiçerinin adına Q.K.Orconikidzenin imzası ilə bir teleqram göndərilib: «Qarabağ və Zəngəzurda Sovet hakimiyyəti elan olunub və adıçəkilən ərazilər özlərini Azərbaycan Sovet Respublikasına aid hesab edirlər».

Ümumiyyətlə, Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılmasına vaxtaşırı cəhdlər edilib. 1920-ci ilin payızında Rusiyanın xarici işlər xalq komissarı G.V.Çiçerinin Ermənistanla Leninin tapşırığı ilə hazırladığı razılaşma layihəsində Azərbaycan ərazisinə növbəti qəsd nəzərdə tutulurdu. Zəngəzurla Naxçıvan Ermənistana verilməli idi. 1920-ci il noyabrın 4-ü və 9-u – Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulmasına az qalmış Stalin Bakıda Zəngəzurla Naxçıvanın gələcək taleyi ilə bağlı bir neçə səs-küylü bəyanat da səsləndirmişdi. İndi söhbət Azərbaycan ərazilərinin yalnız Sovet Ermənistanına verilməsindən gedirdi. Lakin bundan xəbər tutan Nəriman Nərimanov 4 noyabr 2020-ci il tarixində Stalin və Orconikidzenin də iştirakı ilə keçirilən Azərbaycan KP (b) Siyasi Bürosunun iclasında qərarın qəbuluna nail olur: «Naxçıvan və Zəngəzurun Ermənistana verilməsi maddəsi (Rusiya-Ermənistan müqaviləsi layihəsindəki) nə siyasi, nə strateji baxımdan qəbul edilə bilər». Lakin bu qərara baxmayaraq, həmin il noyabrın 30-da Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan edilməsi ilə əlaqədar, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Zəngəzurun Ermənistana verildiyini bəyan edib.

1921-ci il iyunun 3-də Orconikidzenin sədrliyi ilə RKP (b) MK Siyasi Bürosunun axşam iclasının yekununda 6 nomrəli protokol təsdiq olunur. O anda protokola «tam məxfi» qrifli əlavənin olduğunu çox az adam bilirdi. Bu, Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin «Zəngəzur məsələsi» ilə bağlı qərarı idi. 7 bənddən ibarət qərarın 6 bəndi Zəngəzura, biri isə Qarabağın dağlıq hissəsinə aid idi.

1921-ci il iyunun sonlarında Qafqaz cəbhəsinin Hərbi İnqilab Şurası Zəngəzura dörd istiqamətdən hücuma başlanılması haqda qərar qəbul edib. Qafqaz cəbhəsi qərargahının 16 iyul 1921-ci il tarixli məlumatında Zəngəzurun tam azad edildiyi bildirilirdi. Beləliklə, Qərbi, yaxud Yuxarı Zəngəzurun Ermənistana birləşdirilməsi prosesi başa çatdırılmışdı.

Maraqlıdır ki, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu və  Təşkilat Bürosunun 30 noyabr, Bakı Sovetinin isə 1 dekabr 1920-ci il tarixli qərarlarında bütünlükdə Zəngəzur qəzasının Sovet Ermənistanına verilməsindən danışılırdı. Lakin sonda 1921-ci ilin iyulunda ermənilərə yalnız onun qərb hissəsi verilib.

Qrenlandiya nədir?

Qrenlandiya Yer kürəsinin ən böyük adasıdır. Şimali Amerikanın şimal-şərqində yerləşən bu adanın ərazisi 2 166 086 kvadrat kilometrdir. Bu səbəbdən o, fiziki coğrafiya nöqteyi-nəzərindən Şimali Amerikaya aiddir. Siyasi baxımdan isə Qrenlandiya Avropa ərazisidir, Çünki ətrafdakı kiçik adalarla birlikdə Danimarka Krallığına aid eyniadlı inzibati muxtar ərazini formalaşdırır.

Avropalılar Qrenlandiyanı 982-ci ildə kəşf ediblər. Bu, oraya kürən Erik Torvaldsonun başçılığı ilə norveçli vikinqlərin ayaq basması ilə baş verib. O, adada müstəmləkə quraraq, buranı «Yaşıl torpaq» mənası daşıyan ad verib, Qrenlandiyaya xristianlıq gətirib və buradakı sakinlərə xaç çəkib. O zamanın qrenlandiyalıları norveçli sayılırdı. 1536-cı ildə Norveç və onun dənizaşırı əraziləri Danimarka ilə birləşib və bununla da ada danimarkalıların mülkiyyətinə keçib. 1605-ci ildə ərazinin təkrar müstəmləkələşdirilməsinə başlanılıb. 1814-cü ildə bu ittifaqın pozulmasından sonra Norveç Danimarkadan ayrılsa da, Qrenlandiya onun tərkibində qalıb. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Danimarka Qrenlandiyanın müstəmləkə statusunu ləğv edib, 1953-cü ildə isə ada Danimarka Krallığının bir hissəsi elan olunub. Bununla o, ölkə parlamentində təmsilçilik də qazanıb.

1979-cu ildə Qrenlandiya Danimarka parlamentinin qərarı ilə geniş muxtariyyət qazanıb. 10 il sonra isə ada Danimarkadan azad şəkildə Avropa İqtisadi Birliyini tərk edib. Buna səbəb ada sakinlərinin suiti ovlamaq hüququnun qorunub saxlanılması istəyi olub. 2009-cu ildə muxtariyyətin səlahiyyətləri bir qədər də genişlənib: indi Danimarka adanın büdcəsinin yarısını subsidiyalaşdırır, onun xarici siyasəti və müdafiəsinə görə birbaşa məsuliyyət daşıyır.

Birləşmiş Ştatların öz milli təhlükəsizliyi və iqtisadi sabitliyi üçün son dərəcə vacib elan etdiyi 50 mineraldan 39-na Qrenlandiyada rast gəlinir.

Qrenlandiya ABŞ-yə satılsınmı?

Qrenlandiyanın ABŞ-yə birləşdirilməsi ideyası yeni deyil. Bunun lobbiçiliyini ilk dəfə 1867-ci ildə Birləşmiş Ştatların ozamankı dövlət katibi Uilyam Henri Stüard edib. 1910-cu ildə bu dəfə Qrenlandiyanın ələ keçirilməsi sxemini Amerikanın Danimarkadakı səfiri Moris Frensis İqans irəli sürüb. Onun planına əsasən Danimarka Filippinin cənubundakı Mindanao adasına sahib çıxmalı, əvəzində, Qrenlandiyanı ABŞ-yə verməli idi. Halbuki danimarkalılar həmin dövrdə adanı XIX əsrin ikinci yarısında Avstriya-Prussiya-Danimarka müharibəsi nəticəsində itirdikləri Cənubi Yutlandiya, yaxud almanca desək, Şlezviq adası ilə dəyişməyi planlaqşdırırdılar. O zaman danimarkalıların bu planı baş tutmayıb və onlar Yutlandiyanı bir də yalnız 1920-ci ildə Birinci Dünya müharibəsi (1914-1918) nəticəsində geri qaytara biliblər.

Həmin müharibə vaxtı ABŞ Danimarkaya Virciniya adasına görə 25 milyon dollar təklif etmişdi. O dövr üçün bu, Danimarkanın illik büdcəsinin təxminən yarısı idi. Nəticədə, ölkədə referendum keçirilmiş, qitə Danimarkası əhalisinin 64,2%-i ərazinin satışına razılıq vermişdi. Virciniya adasının sakinləri isə ABŞ-yə birləşməyi, demək olar ki, yekdilliklə dəstəkləmişdilər. Tərəflər arasında müvafiq sövdələşmə 1917-ci il yanvarın 17-də baş tutub. 10 il sonra isə ada əhalisinə ABŞ pasportları paylanılıb.

Tarixdə Qrenlandiyanın ABŞ-yə birləşdirilməsinə daha iki uğursuz cəhd olub: 1946-cı ildə prezident Harri Trumen ada müqabilində Danimarkaya 100 milyon dollar və Alyaskanın neft yataqlarının bir hissəsini təklif edib, 1967-ci ildə isə ABŞ Dövlət Departamenti Danimarkadan Qrenlandiya və İslandiyanı satıb-satmayacağını rəsmən sorğulayıb.

Qrenlandiya və Danimarka nə düşünür?

Donald Tramp hələ ilk prezidentlik dönəmində Qrenlandiyanı Amerikaya birləşdirmək niyyətini açıqlasa da, rədd cavabı almışdı. O zaman söhbət adanın satın alınmasından gedir, Danimarkaya ildə 600 milyon dollar təklif olunurdu. Həmin vaxt Qrenlandiya Xarici İşlər Nazirliyi adanın satılmadığını, lakin əməkdaşlığa açıq olduqlarını bildirmişdi.

Bu dəfə də Trampa adanın satılmadığını, lakin indi ABŞ ilə daha sıx əməkdaşlıq edilə biləcəyi söylənildi. Qrenlandiyanın baş naziri Mute Bourup Eqade yanvarın 3-də bəyan edib ki, onlar Danimarkadan müstəqillik əldə etmək istəyirlər. Adanın biznes, ticarət, mineral resurslar, ədliyyə və gender bərabərliyi naziri Naayya Natanielsen isə «The Washington Post» qəzetindəki açıqlamasında Qrenlandiyanın ABŞ-nin bir hissəsinə çevrilmək istəmədiyini söyləyib. Bununla yanaşı, o, Vaşinqtonla hər iki tərəfə daha çox fayda gətirəcək sövdələşməyə hazır olduqlarını deyib. «Qrenlandiyanın iqtisadi inkişaf potensialı nəhəngdir… Biz Birləşmiş Ştatları bu prosesə qoşulmağa, bizimlə daha sıx işgüzar əməkdaşlıq etməyə çağırırıq», - deyə o, bildirib.

Qrenlandiya parlamentinin hakim koalisiyada yer alan partiyadan olan deputatı Siumut Kuno Fenker ada dövlətinin ABŞ ilə müdafiə razılaşmasının müddətini Danimarka olmadan uzatmaq niyyətini açıqlayıb. «Bizim Danimarka ilə ABŞ arasında imzalanmış müdafiə razılaşmamız var. Biz bu razılaşmanın sırf Qrenlandiya ilə Birləşmiş Ştatlar arasında olmasını istəyirik», - deyə deputat qeyd edib. Fenker bildirib ki, ada Danimarka ilə ayrıca saziş imzalaya bilər. Onun fikrincə, Qrenlandiya ilə Avropa İttifaqı arasında da analoji razılaşma mümkündür.

Qrenlandiyanın baş naziri Mute Egede yanvarın 13-də bildirib ki, adaya oranın vətəndaşları nəzarət etməli və gələcəklə bağlı qərarı onların özləri verməlidirlər.

Zəngəzur Azərbaycandır!

Sovet Ermənistanının ərazisinə çevrilmiş Qərbi Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisi daim ayrı-seçkiliklə üzləşib. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yaşamış erməni əhalidən fərqli olaraq, Ermənistan SSR ərazisində qat-qat çox olmuş azərbaycanlılara nə muxtariyyət verilib, nə də Azərbaycandakı ermənilər üçün tanınmış hüquqlar.

1948-1950-ci illərdə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə Ermənistan SSR-dən azərbaycanlı kolxozçular və digər təbəqədən olan insanlar Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülüblər. Bu köçürmə mərhələli şəkildə həyata keçirilib: 1948-ci ildə 10 min nəfər, 1949-cu ildə 40 min, 1950-ci ildə isə 50 min nəfər.

İrəvanın 1980-ci ilin sonlarında Qarabağa ərazi iddiası irəli sürməsindən sonra isə Ermənistan hökumətinin göstərişi və «xeyir-dua»sı isə Ermənistanda qalmış 300 mindən çox azərbaycanlı da oradan zorla deportasiya edilib. Üstəlik, bu proses qətliamlar, zorakılıq, mülkiyyətin məhv edilməsi, talanlar və s. ilə müşayiət olunub. 1987-1989-cu illərdə Ermənistanda uşaqlar, qadınlar və qocalar da daxil olmaqla, ümumilikdə 200-dən çox azərbaycanlı qətlə yetirilib. Ermənistanın birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyanın insanlıq əleyhinə törədilmiş bu cinayətlərlə bağlı etiraflarının videogörüntüsü var.

Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərini azad etməsindən sonra isə ortada daha bir problem qalır: İrəvan Şərqi Zəngəzurla Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında quru yolunun açılacağına dair öhdəliyini yerinə yetirmir. Naxçıvanla Azərbaycanın digər hissəsi arasında təhlükəsiz, maneəsiz əlaqənin olmaması Azərbaycan xalqını nəqliyyat əlaqəsi hüququndan məhrum edir. Bəli, əhalinin təhlükəsiz, maneəsiz hərəkət hüququ olmalıdır. Bu, Ermənistanın 2020-ci il 9-10 noyabr tarixli Üçtərəfli Bəyannamə ilə üzərinə götürdüyü öhdəliklərdən biridir. Demək, Naxçıvanla Azərbaycanın digər hissəsi arasındakı dəmir yolu əlaqəsi sərhəd nəzarəti, gömrük yoxlaması və s. olmadan həyata keçirilməlidir. Söhbət insanların, nəqliyyat vasitələri və yüklərin Azərbaycanın iki hissəsi arasında Ermənistan vasitəsilə tranzit olaraq fasiləsiz, yoxlamasız hərəkətinin təminindən gedir. Yəni bu yolla daşınan yüklərin, insanların şəxsiyyətinin Ermənistana heç bir dəxli olmamalıdır.

Lakin görünən odur ki, İrəvan öhdəliklərini yerinə yetirmək istəmir. Bu isə Şərqi Zəngəzurla Naxçıvan arasında yerüstü əlaqənin təmini məsələsini yeni səviyyəyə qaldırır. Dünyanın yenidən bölüşdürülməkdə olduğu müasir dövrdə söhbət Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən qanunsuz qəsb edilmiş əzəli torpaqlarına – Qərbi Zəngəzura qayıdışından gedə bilər.