“ORTA GƏLİR TƏLƏSİ”NDƏ

Bakıda Dünya Bankının 2024-cü il üçün “orta gəlir tələsi” problemini əhatə edən illik qlobal hesabatının təqdimatı keçirilib. Bu termin orta gəlir səviyyəsinə çatmış ölkələrin artımın yavaşlaması ilə üzləşdiyi və yüksək gəlirli iqtisadiyyatlar kateqoriyasına keçə bilmədiyi vəziyyəti ifadə edir. Bu keçid mərhələsində olan Azərbaycan üçün bu məsələnin müzakirəsi xüsusilə aktualdır.

Artım var, lakin çağırışlar da qalır

Dünya Bankının (DB) Cənubi Qafqaz üzrə regional direktoru Roland Prays qeyd edib ki, son 30 ildə Azərbaycan böyük təəssürat yaradan uğurlar əldə edib. 1993-cü ildə adambaşına düşən ümumi milli gəlir (ÜMG) cəmi 110 dollar idisə, 2023-cü ildə bu göstərici 6 660 dollara qədər artıb. Lakin yüksək gəlirli ölkə statusuna keçid təkcə infrastruktura investisiyaları deyil, həm də insan kapitalının inkişafı, innovasiyaların dəstəklənməsi və institutların gücləndirilməsini əhatə edən daha kompleks yanaşma tələb edir.

DB-nin hesabatında qeyd olunduğu kimi, 1990-cı illərdən bəri yalnız 34 ölkə “orta gəlir tələsi”ni aşa bilib. 2023-cü ilin sonuna olan məlumata əsasən, 108 dövlət hələ də bu maneə ilə qarşılaşır. Yüksək gəlirli ölkə statusuna keçidi çətinləşdirən əsas amillərə yüksək borc səviyyəsi, əhalinin yaşlanması və güclənən qlobal proteksionizm daxildir.

Azərbaycan Prezidentinin iqtisadi məsələlər üzrə köməkçisi Şahmar Mövsümov qeyd edib ki, son 30 ildə Azərbaycan yoxsulluqdan dayanıqlı və iqtisadi cəhətdən güclü ölkəyə çevrilərək orta gəlir səviyyəsinə malik 54 dövlət sırasına daxil olub. Bu nailiyyət ardıcıl iqtisadi siyasət sayəsində mümkün olub və bu da təkcə Azərbaycanın regiondakı mövqeyini gücləndirməyib, həm də ərazi bütövlüyü və suverenliyin bərpası üçün möhkəm təməl yaradıb.

Onun sözlərinə görə, ölkə artıq innovativ inkişaf üçün lazımi infrastruktur və baza yaradıb. Energetika, texnologiya və rəqəmsallaşmaya aktiv kapital qoyuluşları gələcək artım üçün əsas formalaşdırır. Lakin iqtisadiyyatın daha da möhkəmləndirilməsi üçün özəl sektorun inkişafını gücləndirmək və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini davam etdirmək lazımdır.

Belə ki, uğurlara baxmayaraq, investisiyaların strukturu hələ də qeyri-balanslaşdırılmış olaraq qalır. İqtisadiyyat nazirinin müavini Səməd Bəşirli qeyd edib ki, iqtisadiyyatda dövlət investisiyaları üstünlük təşkil edir, özəl kapital isə hələ də kifayət qədər rol oynamır. Bu vəziyyəti düzəltmək üçün avtomobil istehsalı, bank sektoru, xidmət sənayesi və innovativ texnologiyalar kimi qeyri-neft sahələrində özəl investisiyalar üçün əlverişli şərait yaratmaq lazımdır.

Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın diversifikasiyası artıq nəticələr verir. 2011-ci ildə qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payı 49% idisə, 2024-cü ildə bu göstərici 68%-ə çatıb. Ş.Mövsümovun fikrincə, bu transformasiya daha balanslaşdırılmış və dayanıqlı iqtisadi modelə tədricən keçidi göstərir. Nəticədə, əhalinin rifah səviyyəsi yüksəlib, minimum əməkhaqqı, pensiyalar və məşğulluq səviyyəsi artıb, həmçinin yoxsulluğun azaldılması üçün tədbirlər görülüb.

Bu dəyişikliklərin əhəmiyyəti xüsusilə beynəlxalq əməkdaşlıq kontekstində nəzərə çarpır. 1992-ci ildə Dünya Bankına üzv olduqdan sonra Azərbaycan xarici yardımdan asılı olan ölkədən Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyasının donoruna çevrilib. Bu keçid təkcə iqtisadi dayanıqlılığı deyil, həm də respublikanın qlobal investisiya məkanında artan rolunu vurğulayır.

Mərkəzi Bankın rolu

Azərbaycan Mərkəzi Bankının sədri Taleh Kazımov öz növbəsində qeyd edib ki, AMB makroiqtisadi sabitliyin qorunmasında, maliyyə sektorunun inkişafında və investisiya fəallığının stimullaşdırılmasında əsas rol oynayır. “2024-2026-cı illərdə maliyyə sektorunun inkişaf Strategiyası” çərçivəsində maliyyə alətlərinin şaxələndirilməsi, bank xidmətlərinin rəqəmsallaşdırılması və maliyyə inklüzivliyinin artırılması prioritet olacaq.

Bu dövrdə maliyyə sektorunun inkişafı ev təsərrüfatlarının və biznesin dəstəklənməsinə yönəldiləcək. Bunun üçün maliyyə alətlərinin spektrinin genişləndirilməsi və dayanıqlı maliyyələşdirmə prinsiplərinin aktiv tətbiqi planlaşdırılır. Əsas istiqamətlərdən biri ənənəvi kanallardan rəqəmsal maliyyə vasitəçiliyinə keçid olacaq. Bu isə maliyyə xidmətlərinin əlçatanlığını və səmərəliliyini artırmağa imkan verəcək.

Bundan əlavə, əhalinin və biznesin maliyyə savadlılığının artırılmasına böyük diqqət yetiriləcək. Bu, şəxsi və korporativ maliyyələrin idarə edilməsini yaxşılaşdırmağa, maliyyə risklərini azaltmağa və maliyyə institutlarına etimadı artırmağa kömək edəcək.

Bank sektorunun dayanıqlılığının gücləndirilməsi və sığorta, fond və ödəniş bazarlarının inkişafı üçün tədbirlər paralel olaraq həyata keçiriləcək. Bu addımlar maliyyə sisteminin iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsində, kapitalın rəqabətqabiliyyətli sahələrə yönəldilməsində və innovativ layihələrə həm yerli, həm də xarici investisiyaların dəstəklənməsində daha mühüm rol oynamasına imkan verəcək.

Güclü və etibarlı maliyyə sektoru Azərbaycanın “orta gəlir tələsi”ni aşmaq strategiyasında əsas amillərdən biri olacaq. Bu, həm məhsul, həm də xidmətlərin ixracının genişləndirilməsi üçün şərait yaradaraq uzunmüddətli dayanıqlı artımı təmin edəcək.

“Hesab edirik ki, uzunmüddətli sabit artım yalnız ixracın aktiv şəkildə genişləndirilməsi və birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsi ilə mümkündür və bu da təkcə kapital axınını təmin etmir, həm də texnologiya və innovasiyaların transferini asanlaşdırır. Ciddi büdcə intizamına və kontr-tsiklik iqtisadi siyasətə əsaslanan fiskal sistemin islahatı da dayanıqlı artımın vacib elementi olacaq”, - T.Kazımov bildirdi.

“Tələ”dən necə qaçmaq olar?

Dünya Bankının Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə baş iqtisadçısı İvaylo İzvorski bildirib ki, Mərkəzi Asiyanın bir sıra ölkələrində dövlət müəssisələrinin 70-80%-i pərakəndə ticarət kimi rəqabətli sektorlarda fəaliyyət göstərir. Bu, özəl biznesin inkişafını ləngidir. Uzunmüddətli kapitala məhdud çıxış və maliyyə resurslarının qeyri-səmərəli bölüşdürülməsi də şirkətlərin böyüməsinə mane olur.

“Əgər müəssisələr kiçik qalırsa, onlar xarici texnologiyaları tətbiq edə bilmir və innovasiyalar üçün lazım olan miqyasa çatmırlar. Bu, dar daxili bazarlarla əlaqədardır və buna görə də qlobal iqtisadiyyata və regional bazarlara inteqrasiya mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Avropa və Mərkəzi Asiyanın bir çox ölkələrində şirkətlər yaradıldıqdan beş il sonra belə kiçik qalırlar”, - o izah edib.

Onun sözlərinə görə, regionlar arasındakı fərq rəqabət səviyyəsidir. Yüksək gəlirli kateqoriyaya uğurla keçən Mərkəzi Avropa ölkələrində rəqabət mühiti dinamik olaraq qalır. Eyni zamanda bu, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində əhəmiyyətli dərəcədə zəifdir. Bu amil isə biznesin böyüməsini çətinləşdirir.

“Yüksək gəlir səviyyəsinə çatan dövlətlər iki mərhələdən keçiblər: əvvəlcə investisiya artımı, sonra innovasiya artımı. Hazırda Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrinin əksəriyyəti ikinci mərhələdədir. Onlar təkcə investisiya cəlb etməməli, həm də texnologiyaları adaptasiya etməlidirlər. Bu zaman maliyyələşməyə, xüsusilə vençur kapitalına çıxış problem olaraq qalır. Banklar risklərdən qaçır, innovativ layihələr isə qeyri-müəyyənliyə hazır olmağı tələb edir”, - iqtisadçı qeyd edib.

İqtisadi inkişafı sürətləndirməyə və yüksək gəlirli ölkələr qrupuna keçməyə can atan Azərbaycan da oxşar çağırışlarla üzləşir. İqtisadiyyat nazirinin müavini Saməd Bəşirli ölkənin “orta gəlir tələsi”ndən çıxmasına kömək edəcək üç əsas istiqaməti açıqlayıb.

Birinci yol - özəl investisiyaların artımı və qeyri-neft sektorunun inkişafıdır. S.Bəşirlinin vurğuladığı kimi, iri yerli korporasiyaların yaradılması, investisiyaların strukturunun dəyişdirilməsi və özəl kapitalın payının artırılması prioritetdir. Bundan əlavə, beynəlxalq bazarlara ekspansiya da az əhəmiyyət daşımır. Bunun üçün ölkənin strateji mövqeyindən və Bakı-Tbilisi-Qars və Şimal-Cənub kimi nəqliyyat dəhlizlərinin potensialından aktiv istifadə etmək lazımdır.

İkinci yol isə investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasıdır. Regionda birbaşa xarici investisiyalar uğrunda rəqabət güclənir. Bu, 5-10 il əvvəl o qədər də nəzərə çarpmırdısa, bu gün qonşu ölkələr kapital uğrunda aktiv mübarizə aparır. Azərbaycan bu amili nəzərə almalı və investorlar üçün cəlbediciliyini artırmalıdır.

Üçüncü yol isə insan kapitalının inkişafıdır. Bunun üçün təhsildə islahatlar, elm və texnologiyaların dəstəklənməsi, həmçinin yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin cəlb edilməsi üçün miqrasiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi tələb olunur.

S.Bəşirlinin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan artıq yüksək gəlirli ölkələr qrupuna yaxınlaşır: “Adambaşına düşən ÜDM 7284 dollar təşkil edir ki, bu da orta gəlirli ölkələr üçün orta göstəricidən yüksəkdir. Lakin daha da artım məqsədilə ticarət və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi üçün əlavə stimullar lazımdır. Texnoloji inkişaf güclü insan kapitalının formalaşması ilə paralel getməlidir. Çünki təkcə texnologiya məhsuldarlığı artırmır, onu iqtisadiyyata düzgün inteqrasiya etmək vacibdir”.

Bir sözlə, Azərbaycanın “orta gəlir tələsi”ni aşması üçün bütün şansları var, lakin bunun üçün iqtisadi modeli modernləşdirmək lazım gələcək: dövlət investisiyaları öz yerini dinamik özəl sektora verməli, innovasiyalar və insan kapitalı isə artımın əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilməlidir.