TƏMİZ HİDROGEN

Hidrogen enerjisi sürətlə inkişaf edir və qlobal enerji keçidinin əsas elementinə çevrilir. Hazırda dünyada hidrogen tələbatı ildə təxminən 90 min kiloton təşkil edir və proqnozlara görə, bu göstərici 2030-cu ilə qədər 60%, 2050-ci ilə qədər isə iki dəfə artacaq. Bu artımın əhəmiyyətli hissəsinin bərpa olunan enerji mənbələrindən (BEM) istifadə etməklə elektroliz üsulu ilə əldə edilən “yaşıl hidrogen”in istehsalı hesabına təmin ediləcəyi gözlənilir.

İlk böyük “təmiz hidrogen” istehlakçılarının ABŞ, Avropa, Cənubi Koreya və Yaponiya, əsas idxal bazarının isə Avropa İttifaqı olacağı gözlənilir.

Bu mənada Azərbaycan Avropa və Asiya arasında strateji mövqeyə və bərpa olunan enerji mənbələri sahəsində əhəmiyyətli potensiala malik olaraq beynəlxalq hidrogen bazarında mühüm yer tuta bilər.

Potensial və perspektivlər

Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (EBRD), Azərbaycan Energetika Nazirliyi və “Worley Consulting Group Limited” şirkəti tərəfindən hazırlanmış Hidrogen üzrə Milli Strateji İcmala əsasən, ölkə hidrogen sənayesinin inkişafının müxtəlif ssenarilərini nəzərdən keçirir.

Hazırda Azərbaycanda hidrogen istehsalı və istehlakı dünya tələbatının 0,5%-dən azını təşkil edir. Əsas həcm neft emalında istifadə olunan təbii qazdan alınan “boz hidrogen”ə aiddir. Lakin orta və uzunmüddətli perspektivdə “yaşıl hidrogen”in kütləvi istehsalı imkanları nəzərdən keçirilir.

Ekspertlər hesab edirlər ki, hidrogen iqtisadiyyatı Azərbaycanın iqtisadi inkişafının mühüm istiqamətinə çevrilə bilər. “Təmiz hidrogen” iqtisadiyyatının azı iki dəfə, bəzi mütəxəssislər isə hətta onun təxminən 500% artacağını proqnozlaşdırırlar. Aşağı karbonlu yanacaq sektorunun inkişafı ölkəyə investisiyalar cəlb etməyə, beynəlxalq enerji bazarında mövqeyini gücləndirməyə və hidrogenin dəyər zəncirində daha böyük paya sahib olmağa imkan verəcək. İstehsal olunan hidrogenin böyük hissəsinin Aİ-yə ixrac ediləcəyi və bu quruma daxil olan ölkələrin əsas satış bazarı olacağı gözlənilir.

Bundan başqa, iqtisadi baxımdan hidrogen texnologiyalarının inkişafı Azərbaycanın istixana qazı emissiyalarının azaldılması məqsədlərinə nail olmasına kömək edəcək. Hidrogen sənaye və nəqliyyatın, o cümlədən aviasiya və gəmiçiliyin dekarbonizasiyasında əsas rol oynaya bilər. Bundan əlavə, “təmiz hidrogen” istehsalının genişləndirilməsi bərpa olunan enerjiyə tələbatın artmasına səbəb olacaq və ölkənin karbohidrogenlərdən asılılığını azaldacaq.

İnkişaf ssenariləri

Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə və Azərbaycanın hidrogenerasiya sahəsindəki təcrübəsi “yaşıl hidrogen”in sabit istehsalı üçün imkanlar yaradır və onun rəqabət qabiliyyətini təmin edir.

Milli Hidrogen Strategiyası sənayenin inkişafının üç mümkün variantını əhatə edir. Belə ki, balanslaşdırılmış ssenariyə görə, 2050-ci ilə qədər ölkədə hidrogen istehsalı ildə 0,5 milyon tona çata bilər. Sürətləndirilmiş ssenariyə görə, bu göstərici 2050-ci ilə qədər 1,1 milyon tona çatacaq, iddialı ssenaridə isə dəniz külək enerjisi gücündən istifadə etməklə 2060-cı ilə qədər bu göstəricinin 1,9 milyon ton səviyyəsinə çatmağı nəzərdə tutulur.

Seçilmiş variantdan asılı olaraq suya olan tələbat da fərqlənir. 11 kq H2O/kq H2 nisbətində bu, balanslaşdırılmış ssenariyə görə, gündə 17 min kubmetr, sürətləndirilmiş ssenariyə əsasən, 40 min kubmetr və iddialı ssenariyə görə, 80 min kubmetr təşkil edəcək.

Bu yanaşmaların həyata keçirilməsində əsas amil təbii qaz sahəsindəki təcrübəyə oxşar olaraq uzunmüddətli müqavilələr əsasında hidrogen bazarlarının və elektrik enerjisi sahəsinin inkişafıdır.

Eyni zamanda Azərbaycan Avropaya hidrogen ixracını strateji istiqamət kimi nəzərdən keçirir. Mümkün variantlardan biri Cənub Qaz Dəhlizindən (CQD) hidrogeni təbii qazla qarışdırmaqla və ya boru kəmərlərini tam yenidən profillə istifadə etməkdir. Lakin texniki məhdudiyyətlər infrastrukturda əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədən yalnız 2-6% hidrogen əlavə etməyə imkan verir. Bundan əlavə, uzunmüddətli qaz müqavilələri və kommersiya çətinlikləri, xüsusilə əsas istehlakçıların - Gürcüstan, Türkiyə, İtaliya və digər ölkələrin mövqeləri nəzərə alınmaqla belə keçidi çətinləşdirə bilər.

Buna alternativ “təmiz hidrogen”in nəqli üçün yeni ixrac boru kəmərinin inşasıdır. Lakin bu məqsədlə əhəmiyyətli investisiya tələb ediləcək. Hesablamalara görə, hidrogenin Aİ-yə çatdırılması xərcləri onun qiymətini hər kiloqrama görə 0,8 avro artıracaq.

Beləliklə, Şərq və Qərb arasında strateji nəqliyyat qovşağı kimi Azərbaycan qonşu ölkələrlə “təmiz hidrogen”in Avropaya ixracında əməkdaşlıq edə bilər. Bu baxımdan, Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında imzalanmış “Yaşıl Enerji Dəhlizi” sazişi mühüm rol oynayır. Azərbaycan-Mərkəzi Asiya-Aİ və Azərbaycan-Türkiyə-Aİ marşrutları üçün də potensial mövcuddur.

İstehsalın dəyəri və rəqabət qabiliyyəti

“Təmiz enerji”yə artan tələb fonunda Azərbaycan bir sıra üstünlüklərə malikdir. Belə ki, hidrogen istehsalının maya dəyəri, xüsusilə Çin elektrolizerlərindən istifadə edildikdə, Avropa göstəriciləri ilə müqayisə edilə bilər.

Karbon tutulması və saxlanılması texnologiyalarından səmərəli istifadə zamanı ən iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış variant “mavi hidrogen”dir. Onun maya dəyəri 1 kiloqram üçün 2,87 avro təşkil edəcək.

Bərpa olunan enerji mənbələrindən istehsal olunan “yaşıl hidrogen”in qiyməti daha yüksəkdir. Orta miqyaslı zavod üçün bu göstərici 1 kiloqram üçün 4,02 avro təşkil edəcək. İstehsal proseslərinin optimallaşdırılması qiyməti 3,60 avroya qədər azalda bilər. Müqayisə üçün - Aİ-də “yaşıl hidrogen”in orta qiyməti 1 kiloqram üçün  5,05 avroya çatır.

İstənilən halda Azərbaycan, xüsusilə Avropa ölkələri ilə tərəfdaşlıq çərçivəsində hidrogen energetikası bazarında rəqabətqabiliyyətli oyunçu olmaq üçün bütün şanslara malikdir.

Bu sahənin inkişafı əhəmiyyətli investisiyalar, texnoloji innovasiyalar və beynəlxalq əməkdaşlıq tələb edir.

“Təmiz hidrogen” və onun törəmələrinin qlobal bazarının artması ilə gəmiçilik və boru kəməri paylanmasının əsas rol oynayacağı yeni qlobal ticarət marşrutları formalaşacaq.

Böyük enerji layihələrinin uğurlu həyata keçirilməsi təcrübəsinə əsaslanaraq, ölkə “yaşıl enerji” dəhlizlərinin yaradılması və “təmiz hidrogen” bazarına çıxış üçün yaxşı ilkin şərtlərə malikdir. Cənub Qaz Dəhlizinin inkişafına tətbiq olunan yanaşmalar Xəzər-Qara dəniz və Azərbaycan-Türkiyə-Avropa kimi yeni enerji dəhlizləri üçün model kimi nəzərdən keçirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, EBRD artıq bu strategiyanın dəstəklənməsi üçün mümkün investisiya mexanizmlərini nəzərdən keçirir. Xüsusilə bank Qara dəniz üzərindən enerji kabeli layihəsinin və Mərkəzi Asiya-Xəzər-Avropa enerji dəhlizinin yaradılması təşəbbüsünün inkişafını diqqətlə izləyir.

“Bu layihədə iştirak edən ölkələrdə böyük iş və investisiya təcrübəmiz var, buna görə də onu dəstəkləməkdə maraqlıyıq. Belə miqyaslı layihələr kommersiya məqsədəuyğunluğunun və regional faydalarının təsdiqlənməsi nöqteyi-nəzərindən dəqiq iqtisadi qiymətləndirmə tələb edir. Həm dövlət, həm də özəl sektorlardan olan maraqlı tərəflərin güclü institusional dəstəyi burada önəmli ilkin şərtdir. Bunlar əlaqələndirilmiş yanaşma, şəffaf normativ-hüquqi baza və davamlı maliyyə modeli tələb edən mürəkkəb transsərhəd təşəbbüslərdir”, - EBRD-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Natali Mouravidze qeyd edib.

Onun sözlərinə görə, hazırkı mərhələdə bank layihələrin gedişatını izləyir və mümkün iştirak formalarını müəyyən etmək üçün tərəfdaşlarla məsləhətləşmələr aparır. Əgər zəruri şərtlər - aydın biznes modeli, sabit tənzimləmə və güclü institusional dəstək yaradılarsa, EBRD maliyyə iştirakı imkanını nəzərdən keçirəcək.

Bir sözlə, hidrogen energetikası və onun törəmələrinin inkişafı təkcə Azərbaycan iqtisadiyyatının şaxələndirilməsinə töhfə verməyəcək, həm də “təmiz enerji” texnologiyalarına əhəmiyyətli xarici investisiyaları cəlb edəcək, innovasiyaları və iqtisadi artımı stimullaşdıracaq. Bununla, həmçinin neft-qaz sənayesində yaradılmış yüksəkixtisaslı iş yerlərinin qorunması və transformasiyası təmin olunacaq. Beləliklə, hidrogen texnologiyalarına investisiyalar Azərbaycan qarşısında iqtisadi artım, beynəlxalq tərəfdaşların cəlb edilməsi və qlobal enerji keçidində mövqelərinin möhkəmləndirilməsi üçün ciddi imkanlar açır.