11 May 2024

Şənbə, 14:35

TARİX TƏKRARLANMIR

Barak Obamanın Səudiyyə Ərəbistanına səfərində "Rusiya məsələsi", çətin ki, əsas müzakirə mövzusu olub

Müəllif:

08.04.2014

Мартын сонларында АБШ президенти Барак Обаманын Сяудиййя Ярябистанына КИВ-ин "дост сяфяри" адландырдыьы сяфяри баш тутду. Мялумата эюря, сяфяр чярчивясиндя, демяк олар ки, бцтцн мювзуларда мцзакиряляр апарылыб. Аь Евин сащиби, о ъцмлядян ону мцшайият едян дювлят катиби Ъон Керри вя милли тящлцкясизлик мясяляляри цзря мяслящятчи Сцзан Райс крал Абдулла вя диэяр щакимиййят тямсилчиляриля Сурийадакы мцщарибяни, Мисирдяки вязиййяти, "Мцсялман гардашлар"ла баьлы дуруму, Исраил-Фялястин мцнасибятлярини, Иранын нцвя програмыны, Йямяндя апарылан "антитеррор ямялиййатлары"ны, Фарс Кюрфязи Яряб Юлкяляринин Ямякдашлыг Шурасынын фяалиййятини мцзакиря едибляр.

Сяфяр АБШ иля Сяудиййя Ярябистаны арасында стратежи иттифагын сарсылмазлыьынын рясми тясдигиля битиб. Яслиндя, башга ъцр ола да билмязди - Яр-Рийад Вашингтонун ян ваъиб 10 тиъарят тяряфдашындан биридир.  Краллыьа йатырылмыш Америка инвестисийаларынын щяъми милйардларла доллар тяшкил едир. Ики юлкя арасында эениш мигйасда щярби-техники ямякдашлыг щяйата кечирилир, онлар  тящлцкясизлик вя кяшфиййат кими сащялярдя дя ямякдашлыг едирляр. Цстялик,  Сяудиййя Ярябистанынын аз гала бцтцн идарячиляри, бизнес-елитасы, мящз, Америка чюряйи йейир - АБШ-да тящсил алан Сяудиййя Ярябистанындан олан тялябялярин сайы минлярлядир.

Бцтцн бунларла йанашы, Обама вя Керринин Ярябистан йарымадасына сяфярляринин ясас интригасы Русийа мясялясиндя, даща доьрусу, Яр-Рийадын нефт вя газын "гиймятинин уъузлашдырылмасы мцщарибяси"ндя Американын тяряфиндя олмасына даир мцзакирялярдя иди. Доьрусу, сяфяр чярчивясиндя апарылмыш данышыгларда дцнйа базарларына "гара гызыл" тядарцкцнцн артырылмасына даир мцзакирялярин апарылдыьыны тясдигляйян дягиг мялумат йохдур. Лакин  КИВ, о ъцмлядян мясялян, "Guardian" гязети бу ссенаринин мцмкцнлцйцнц дя истисна етмир. Журналистляр вя експертляр яминдирляр ки, америкалылар бу йолла Русийа игтисадиййатыны ъидди шякилдя зяифлятмяйя чалышаъаглар. Бу, ялбяття ки, Крыма эюря ъавабдыр.

Щягигятян дя, Русийа бцдъясиндя нефтин гиймяти 100 доллар щяъминдя якс олунуб. Щазырда гиймятляр бу сявиййядя вя йа ондан йцксяк щяддя тяряддцд едир. Мясялян, бу мягалянин йазылдыьы вахт Ливийанын шяргиндяки йараглылар бир нечя эцнлцйя нефт терминаллары вя лиманларынын мцщасирясини арадан галдырмаьа щазыр олдугларыны бяйан етмишдиляр. Бунун фонунда нефтин гиймяти уъузлашмыш, инвесторларын юлкядя нефт щасилатынын тезликля бярпа олунаъаьына цмидляри артмышды. Яэяр нефт базарлары сайы-щесабы олмайан яряб йатагларындан щасил олунан "гара гызыл" иля долдуруларса, бу, гиймятлярин кяскин шякилдя ашаьы дцшмясиля нятиъяляняъяк. Мцтяхяссислярин щесабламаларына эюря, бу, Москвайа, тяхминян, 40 милйард доллара, йяни ЦДМ-ин 2%-ня баша эяляъяк.

Амма даща бядбин фикирляр дя вар. Мясялян, йазычы, Баш Кяшфиййат Идарясинин сабиг ямякдашы, Виктор Суворов тяхяллцсц иля танынан Владимир Резун щесаб едир ки, "яряб нефти дцнйа базарларыны долдурарса, Русийа Федерасийасынын 1 илдян сонра даьылмасы гачылмаздыр". Цстялик, беля преседентляр дя олуб. Ютян ясрин 80-ъи илляринин орталарында Совет ордусунун Яфганыстана эирмясиндян гязяблянмиш Сяудиййя Ярябистаны АБШ-ла разылыг ясасында дцнйа базарыны юз нефтиля долдурмушду. Нятиъядя, "гара гызыл"ын   1 барелинин гиймяти 20 долларадяк (буэцнкц гиймятлярля щесабладыгда) дцшмцшдц. Демяк олар ки, щяр кяс Совет Иттифагынын даьылмасынын  ясас сябяби кими, мящз, буну эюстярир.

Бу дяфя Русийайа Сурийада Бяшяр Ясяд режимини дястяклядийи цчцн гязябли олан Яр-Рийад, санки, америкалылара сюзцэедян ссенарини тякрарламагла баьлы принсипиал разылыг вериб. Обаманын Сяудиййя Ярябистанына сяфяри баша чатар-чатмаз Русийа президенти Владимир Путинин она зянэ вурмасы журналистлярдя беля яминлик йарадыб. Путинин телефон данышыьы заманы Обамадан "йенидян Украйна мясялясиня гайытмаг" истядийи бяллидир. Бундан бир мцддят сонра ися Русийанын хариъи ишляр назири Серэей Лавров иля АБШ-ын дювлят катиби Ъон Керри арасында тяъили эюрцш  олуб.

Амма беля бир фикир дя вар ки, ССРИ-нин даьылмасы Сяудиййя Ярябистанынын ишидир вя бу мясялядя америкалылар еля дя щялледиъи рол ойнамайыблар. Мясялян, "Forbes" йазыр ки, щямин дюврдя бир сыра амилляр цзцндян базар  лазым олдуьундан артыг нефтля долмушду. ОПЕК щасилата мящдудиййят гоймагла, гиймятлярин йцксяк щяддя сахланылмасына чалышса да, нятиъя ялдя етмямишди. Нящайят, базарын ясас тянзимляйиъиси ролуну дашыйан Сяудиййя Ярябистанынын сябри дашмыш вя о, нефт щасилатында мящдудиййятдян имтина етдийини ачыгламышды. Одур ки, бу гярарын, мящз, ССРИ-нин даьыдылмасы мягсядиля верилдийи инандырыъы эюрцнмцр. Чцнки йазыда да билдирилдийи кими, о заман щям Совет игтисадиййаты, щям дя Совет щюкумятинин фяалиййятиля баьлы кифайят гядяр намялум мягамлар да вар иди. Амма иттифагын даьылмасында гясд нязяриййясиня ъидди йанашырыгса, бу заман "Сяудиййя Ярябистанынын щийляэярлийи" иля паралел олараг, щям дя Горбачовун ССРИ-ни учурума йуварлатмаг цчцн атдыьы бцтцн мцмкцн вя гейри-мцмкцн аддымлары да диггятля юйрянилмялидир. Йалныз нефт кранларынын ачылмасы иля ССРИ-ни даьытмаг, чятин ки, мцмкцн оларды...

Беляликля, америкалылар Яр-Рийадда ня мцзакиря едирлярся етсинляр, Русийа рящбярлийиндян чох шей асылы олаъаг. Цстялик, мцтяхяссисляр билдирирляр ки, гиймятлярин кяскин шякилдя ашаьы салынмасы ссенариси щяйата кечирилярся беля, бу, бир анын ичярисиндя баш вермяйяъяк. Истянилян щалда, Москванын гаршы аддымлар щагда дцшцнмяси вя онларын щяйата кечирилмяси цчцн кифайят гядяр вахты вар.

Бцтцн бунларла йанашы, ону да нязяря алмаг лазымдыр ки, нефтин уъузлашмасы йалныз Русийанын зийанына дейил. Бу щалда Сяудиййя Ярябистаны да игтисади инкишафдан эери галмаг рискиля гаршылаша биляр. Щяр щалда, бу ил онун дювлят бцдъясиндя нефтин гиймяти 80 доллар щяъминдя эюстярилиб. Гиймятлярин уъузлашмасы АБШ-а да сярф етмир. Америкада шист газы щасилаты щагда сяс-кцйлц прогнозлара бахмайараг, щялялик бу сащядя ъанланма мцшащидя олунмур. Бу, бир сыра амиллярля баьлы ола биляр - истещсал щяъминин артым темпляринин зяифлийиндян тутмуш, ятраф мцщитя йаранаъаг тящлцкя цзцндян ъямиййятин мясяляйя мянфи йанашмасынадяк. Ону да гейд едяк ки, Америкада шист нефтинин 1 барелинин истещсал хяръляри 70-80 доллар ъиварындадыр.

Бундан башга, инди цмуми эеосийаси фон 30 ил яввялкиндян чох фярглидир. Мясяля ондадыр ки, инди Яр-Рийадын хариъи сийаси иддиалары хейли эцъляниб. Бу щалда Сяудиййя Ярябистанынын атаъаьы аддымын гаршылыьында  АБШ-дан ня истяйяъяйи дя мараглыдыр.

Сон илляр Сяудиййя Ярябистаны реэионун лидерлийиня иддиасыны гятиййян эизлятмир. Яр-Рийад "сцнни хятти"нин ясас юлкяси олмаьа, "шия айпарасы" иля мцбаризядя ясас гцввяйя чеврилмяйя иддиасыны да ортайа гойур. Бурада сющбят,  ясасян, Ирандан, Ирагын шия щиссясиндян, Сурийада Бяшяр Ясяд режиминдян, Ливанын "Щизбуллащ" тяшкилатындан эедир. Нцвя дювляти олан Пакистанла достлуг едян вя Тещрандан эери галмаг истямяйян Яр-Рийадын нцвя иддиаларыны да унутмаг  олмаз... Бцтцн бунлары нязяря алсаг, краллыьын щазыркы рящбярлийиля Аь Ев рящбярлийинин щеч дя "ейни дальада" йерляшмядиклярини сюйлямяк мцмкцндцр.

Сяудиййя Ярябистаны приоритетляри дягиг мцяййянляшдирмяйи юйряниб. Мясялян, Сяудиййя Ярябистанынын Йямян вя йа Бящрейндя шиялярин рящбярлийиля башлайан "яряб бащары"ны дондурмаг цчцн ялиндян эяляни етмяси, америкалыларын да марагларына ъаваб верирди. Онлар принсипъя Ливийа мясялясиндя дя разылыьа эяля билдиляр. Амма 2012-ъи илин сонларында Мисирдя Мящяммяд Мурсинин щакимиййятя эялдийи заман  тяряфляр арасында ъидди фикир айрылыглары йаранмышды. "Мцсялман гардашлар"ын АБШ тяряфиндян гябул олунмасы, эениш фяалиййятя кечмяси, о ъцмлядян, мясялян, Иранла фяал ялагяляр гурмаьа башламасы (1979-ъу илдян сонра илк дяфя!) Яр-Рийадын кяскин етиразына сябяб олмушду. 2013-ъц илин йайында Мурсинин щярбчиляр тяряфиндян деврилмясинин АБШ-ын цряйинъя олмамасы да Сяудиййя ярябляринин йадындан чыхмайыб. Ютян ил йайын сонлары, пайызын яввялляриндя Бяшяр Ясяд режиминин кимйяви силаща ял атдыьына даир мялуматларын йайылмасындан сонра Вашингтонун сонадяк эетмямяси, Дямяшги бомбаламамасы ися Яр-Рийады наразы салмыш ясас мягамдыр. АБШ-ын Тещранла ялагяляр гурмаг ъящдляри дя Яр-Рийадын ъидди шякилдя ещтийатланмасына сябяб олуб. Иран президенти постунда Ящмядинежады явязлямиш Щясян Рущанинин Барак Обама иля, щятта телефонла данышмасы Сяудиййя Ярябистанында Вашингтонун бу ниййятиня щеч бир шцбщя йери гоймайыб.

Иран вя Сурийа мясяляляри яввялкитяк эцндямдя кяскин шякилдя  галыр. Мисирля баьлы вязиййят дя там айдын дейил. АБШ-ын Йахын Шяргдяки дуруму онсуз да аьыр дейил, Вашингтон вязиййяти бир аз да гялизляшдирмяк истяйяъякми? Фактики олараг, америкалылар артыг Яр-Рийадын Сурийа мцхалифятиня силащ-сурсат верилмясинин ваъиблийи  щагда фикирляри гаршысында эери чякилибляр. Сющбят, ясасян, тяййаря вя вертолйотларын вурулмасына имкан верян зенит ракет гурьуларындан эедир. Щалбуки  Вашингтон яввялляр щямин силащларын радикалларын ялиня кечя биляъяйини ясас эятиряряк, сурийалы мцхалифятчиляри силащландырмагдан имтина едирди.

Бцтцн бунларла йанашы, Вашингтонун Русийайа тязйиг етмяк цчцн диэяр йоллары да вар. Ъон Керри АБШ-АИ Енержи Шурасынын топлантысында билдириб ки, Америка эялян илдян Авропайа газ няглиня башлайаъаг. "Биз Авропайа бцтцн гитянин бу эцн истещлак етдийи газдан даща чох газ нягл едяъяйик", - дейя Американын дювлят катиби гейд едиб.

Беляликля, президент Обама иля крал Абдулла арасында баш тутмуш эюрцшя бязи КИВ-ин тягдим етдийи кими, Русийайа гаршы атылаъаг аддымларын мцзакиря олундуьу дар чярчивяли эюрцш кими бахмаг лазым дейил. Она нювбяти эеосийаси силкялянмядян тутмуш, енержи дашыйыъыларынын няглиндяки мараглара  йенидян бахылмасы кими даща эениш мигйаслы контекстдя йанашылмалыдыр.



MƏSLƏHƏT GÖR:

682