"DÖYÜŞƏ" KİŞİLƏR GEDİR

"Üns" teatrının yaradıcılıq səhnəsinin doqquzuncu mövsümü Roman Vityuk adına Moskva teatrının Marina Svetayevanın "Fedra" poetik dramının əsasında qoyulmuş eyniadlı tamaşa ilə açılıb. Teatr sənəti ilə maraqlanan bakılılar üçün bu, əsl hədiyyə oldu. Çünki bu tamaşa təkcə Moskvanın peşəkar dairələrində çox böyük uğur qazanmayıb. "Ruhun misteriyası" - Roman Vityuk öz tamaşasının janrını belə adlandırıb. Yeri gəlmişkən, musiqi və plastik partituralarını da özü yazıb. Bu, rejissorun olduqca mürəkkəb Svetayevanın "Fedra"sına ilk müraciəti deyil. Ötən əsrin 80-ci illərində Alla Demidovanın iştirakı ilə tamaşa qoyulub, daha sonra isə "Roman Vityukun dörd yuxusunda Fedraya olan ehtiraslar" telefilmi çəkilib. İndi rejissor tamamilə kişi heyəti ilə "ən çox qadınlar yer alan rus pyeslərindən birini" büsbütün yeni oxunuşda təqdim edib. Onun fikrincə, bu, hətta ən təcrübəli teatr tamaşaçısının zövqünü oxşayacaq. 

Fedra

Fedra - Krit çarı Minos və Pasifainin qızı, Ariadnanın bacısıdır. Atasının istəyi ilə afinalı Çar Tezeyin ikinci zövcəsi olur. Bundan əvvəl o, Antiopa adlı amazonkalı qadınla evlənib. Bu nikahdan onların İppolit adlı oğulları olur. Fedra ata tərəfdən Zevs və Avropanın, ana tərəfdən isə Günəş tanrısı Gelios və Persin nəvəsidir. Müasir insanın baxışlarına görə, qız təbiət qüvvələri ilə əlaqələri olan birisidir! Lakin heç bir əlaqə ona kömək edə bilmir. Fedra məhəbbət ilahəsi Afrodita və sevgini inkar edən ilahə Artemid arasındakı münaqişənin alətinə dönərək, talenin əlində oyuncağa çevrilir. Fedra Afroditaya tənzim edir, İppolit Artemidaya. İki ilahə adi insanları alət seçərək, barışmaz döyüşə keçir. Fedra İppolitə aşiq olur. Lakin bunun günah olduğunu anlayır və hisslərinə qarşı durmağa çalışır. Lakin gecənin ruhu (əməkdar artist Dmirti Bozin) Fedranın maskasını ələ keçirir və onu günaha sövq edir. Ögey oğluna hiss etdiyi ehtiras onun ağlını əlindən alır. Və ancaq ölüm bu əzablara son qoya bilər. İppoliti əldə etməyə çalışan Fedra ona birgə ölməyi təklif edir. Ancaq oğulluğu onu murdar adlandıraraq, iyrənc şəkildə qadını rədd edir. Buna tab gətirməyən Fedra özünü ağacdan asaraq ölür. İppolit də ölür. Ancaq biz faciəvi son haqqında sonra öyrənirik - bu, Naksos adasında Tezeyin Adriadnanı eşq tanrısı Apollona verdiyi üçün Afroditanın çara göndərdiyi cəzadır. Tezeyin dönüklüyünə görə cəza verilməsi üçün Ariadnanın Afroditaya yalvarışlı müraciəti faciəvi təcəssümünü tapır. Tezey bunu anlayır və hadisənin sonunda deyir: "Günahkar yoxdur. Hamı günahsızdır".

Tamaşa haqqında

Vityukun tamaşası - Çar Tezeyin faciəsi barədə deyil. Tamaşa nakam sevgidən bəhs edir. Məhəbbət yerdə həyati proseslərin hərəkət edən gücüdür. Sevgisiz heç nə mümkün deyil, eləcə də həyat. Burada ağlın aldanması və hisslərin gerçəkliyi tədqiq olunur. Qadın vücuduna cəlb olunmayan İppolitlə (İqor Nevedrov) nə baş verir? Gənci nə üçün ancaq idman oyunları və ov maraqlandırır, nə üçün qadın bədənindən çəkinir?

Aleksandr Dzüba - Tezey bunu İppolitin anasının amazonkalı olması ilə izah edir. Daha doğrusu, kişilərə qarşı kinli olması ilə əsaslandırır. Şüur, hadisə və şüuraltı proseslərin oyunu İppolitin qadınlara qarşı kin bəsləməsinə gətirib çıxarır. Amma bilmək olmaz? Afina ilə Afroditanın ədavəti olmasa idi, bəlkə də, hər şey başqa cür olardı! Hələ bu tərəfdən tale (İvan İvanoviç), Fedranın ehtiraslarını qızışdıraraq, ona həmişə maneə olub! Rejissor Fedranın maskasını canlandıran personaj yaradıb. Maska personajla dünya arasında duran bir şeydir. Ona görə də biz Fedranı deyil, onun ruhuna yerləşən birisini görürük. Yəni Fedranın maskasında gecənin ruhunu. Fedranın fikirlərini, arzularını, ehtiraslarını o ələ keçirir. Bəlkə də Ruh olmasa idi, bunlar baş verməzdi! Ruhun iradəsi Fedranı büsbütün iflic edib! Hələ Tale də (Svetayeva - Nyanya) onu cadulayır, təhrik edir, sövq edir! Bir sözlə, biçarə Fedra! Ruhun ədəbsizcəsinə düşüncələrindən qopardığı öz təbiəti onu haqlayır. Vityuk aktyor Dzübanın yardımı ilə zala atmaca atmaq - Svetayevanın öz ehtiraslarını xatırlatmaq fürsətini əldən vermir. Şairənin ölümqabağı məktublarından olan hissələrdən nəzakətli şəkildə sitat gətirən rejissor, Svetayevanın "Ancaq kişiləri sevmək - necə də darıxdırıcıdır!" ifadəsinə gah bəraət qazandırıb, gah da istehza edib. Bəlkə, bu, müəllif-rejissorun özünütənqididir? Ritorik sualdır...

Səhnədə üryan aktyorlar çalışıblar, onların geyimləri Misir kahinlərindəki kimi olub - ancaq aşağı hissədə, ətək kimi hər iki tərəfindən yarıqları olan, belboyunca qat-qat yığılmış önlükşəkilli libaslar geyiniblər. Xorda olan heyət isə bunu şalvarın üstündən geyinib. Bütün bu geyimlər - təntənətli hadisənin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün bəyaz rəngdə təqdim edilib. Ancaq Fedranın maskasının altındakı Ruh, Tale və İppolit mis, qızılı və qəhvəyirəngli geyimlərdə çıxış edirlər. Çünki onlar öz iradələrinin deyil, ali, ilahi qüvvələrin iradəsini icra edənlərdirlər. Bununla belə, İppolit də sonra bəyazrəngli libas geyinir... Onlar üçün seçim anı, nə olmaq və kim ilə olmağı, Tanrı artıq qərar verib. Xor ali qüvvələrin təfsirçisi və bələdçisi olur: aktyorlar sinxron plastik hərəkətlərdə sanki vahid heykəltəraşlıq vücuduna çevrilirlər: bu bədən emosiyalar, ehtiraslar, hisslərin burulğanını ifadə edə bilir. Dmitri Bozin - moskvalı tamaşaçıların kumiri, Roman Vityuk teatrın ulduzu, teatr ulduzları dünyasında qalmaqallı fiqur - Ruhun qara qüvvələrinin irrasionallığını məharətlə canlandırır. Tamaşanın quruluşçu rejissorunun hadisələrin partiturasını həddindən artıq mürəkkbələşdirməsi qəhrəmanlara sevgi süjetindən şərti-simvolik müstəviyə keçməyə imkan verir. Aleksandr Dzüba - Çar Tezey - hər zaman səhnədədir. O, arxa planda zərb alətinin arxasında dayanır: hadisələrin bütün ritmik səhnəsini səsləndirir. Çünki artistlərin qollarındakı lentli dəflər - sadəcə, teatr rekvizitləridir. Oyun teatrının stilistikası quruluşçu rejissora, rəqslərin, Meyerholdun biomexanikasını, melodeklamasiya, teatrın nümayişi üsullarına ustalıqla sahib olmaq elementləri ilə bağlı bilik və bacarıqlarının bütün arsenalından yararlanmağa imkan verir. Qüsursuz texnikaya malik olan aktyorlar - hərəkəti böyük incəsənətin əsl bədii təzahürünə çevirməyi bacarır. Onlar rejissor üçün onun fikirlərini təcəssüm etdirən vasitələrdir. Aktyor marionet yox, vasitədir. Bu, xüsusi araşdırma tələb edən mövzudur.