BÖYÜK QOBELEN NƏZƏRİYYƏSİ

Qobelen sənətinin zəfər yürüşünün tarixi orta əsrlərdə başlayır. Möhtəşəm, böyük kətanları “şpalera” da adlandırırdılar. Həmin dövrlərdə bu sənət növünə aid işləri yalnız hökmdarlar və varlı insanlar ala bilirdi. Buna görə də, divarların kobud daş işlərini örtmək və otaqları isti saxlamaq üçün tamamilə gündəlik məqsədlərə baxmayaraq, qobelenlərlə bağlı elitarlıq hələ də qalmaqdadır.

Azərbaycanda qobelen mədəniyyəti prinsipcə gəncdir. Lakin qobelen yaradıcılığının incəliklərinə qərq olmağa qərar verən şəxslər müəyyən keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. Bunu Tamilla ABDULLAYEVANIN əsərləri sübuta yetirir. Onu çox rahatlıqla rəssam, ustad, yaradıcı şəxs kimi təqdim etmək olar. Yaradıcı, mənəvi baxımdan dərin insan olan, ətrafdakı gözəlliyi özünəməxsus şəkildə hiss və dərk edən Tamilla Abdullayeva forma və kompozisiya mükəmməlliyinin axtarışı yolunda usanmadan çalışır. O, bir-birindən uzaq, lakin mahiyyətcə yaxın olan dekorativ-tətbiqi sənətin iki növündə heyrətamiz icra azadlığı simbiozundan istifadə edir. Tamilla Abdullayevanın Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində tərtibatçı rəssam kimi işləri var və burada fərdi sərgisi keçirilib.

Deyirlər ki, əsl əsərin ərsəyə gəlməsinə aparan yol çox vaxt ağrılı-acılı olur. Bəlkə də, tez ötüb keçən axın zamanı birdən bütün həyatınız boyu səy göstərdiyiniz ən yaxşı əsəri yarada biləcəksiniz. Amma Tamilə Abdullayevanın zəngin mənəvi aləmindən qaynaqlanan istedadı onun yaratdığı hər şeydə əksini tapır. Bu gün isə onu topladığı biliyi və sevgisini tələbələrinə ötürmək xüsusilə xoşbəxt edir...

- Hər şeyin başlanğıcı var...

- Azərbaycanda qobelenlərə maraq 1960-1970-ci illərdə yaranıb. Bunlar əsasən həvəskarların və bu sahəni özləri öyrənən insanların diqqət mərkəzində olub. Sonuncuların əksəriyyəti Polşa, Baltikyanı ölkələr və Gürcüstanda təkmilləşdirmə kurslarına gediblər... Mən isə bu sənət növünü Tbilisidə məşhur gürcü rəssam Qivi Kandarelidən öyrənmişəm. Bu sənətin incəliklərini mənə açan gürcü rəssam Gürcüstan və Çində qobelen məktəbinin banisi idi. Bakıda xalça rəssamı kursunu bitirmişəm. Beləliklə, söyləyə bilərəm ki, mənim taleyimdə mahiyyətcə fərqli və eyni zamanda oxşar olan iki tətbiqi sənət növü birləşib. Onlara olan məhəbbət ürəyimi qəlbimi doldurur, ruhumu sevindirir.

- Axı, müasir qobelen sənətinin də tarixi nisbətən gəncdir.

- XX əsrin əvvəllərində qobelen islahatçısı Jan Lyursa rəsm əsərlərinin surətlərinin reproduksiyasından imtina etmək və ustadların hər birinə öz bədii qabiliyyətlərini nümayiş etdirməsinə imkan vermək kimi həqiqətən inqilabi təklif irəli sürmüşdü. Bununla qobelen sənətin ayrıca bir janrına çevrildi. Axı, böyük şpaleralara tələbat azalmış, öz yerini kompaktlığa vermişdi. Bu təklif sanki “təbii seçmə”ni təşviq edirdi. Lyursanın qeyd etdiyi kimi, əgər rəssam öz əsərini özü toxumur və bunu hazırlanmaq üçün kənara göndərirsə, o, həmmüəllif əldə edir. Əlbəttə ki, bu, o qədər də pis deyil. Amma öz təcrübəmdən bilirəm ki, qobelen üzərində işləmə prosesində hətta ən təcrübəli ustad toxucu belə, eskizi eyni şəkildə yerinə yetirə bilməyəcək. Qobelen hətta dəzgahda olarkən belə, rəssam nəyisə dəyişə bilər.

- Niyə məhz qobeleni seçdiniz?

- Birincisi, mən onu sadəcə çox sevirəm. İkincisi, onu özüm hazırlayıram. Bu mənada müəlliflik aspekti vacib rol oynayır. Bunu hətta ən təcrübəli toxucu ilə də bölüşmək nədənsə cəlbedici deyil.

- Əl işlərini yaratmaqla ona özünüzün bir parçanızı qoyursunuz ...

- Özümdən bir parçanı və əsəri ərsəyə gətirdiyim dövrlə bağlı hissləri... Milli adət-ənənələrdən istifadə etməyə çalışıram, onlara müasirlik əlavə edirəm. Bunun üçün isə mənbələri öyrənmək lazımdır! Buna görə də, akademik məktəbdən imtina etməklə bağlı bəzi çağırışlar qəbuledilməzdir. Yalnız təməl anlayışlar öz imzanızı inkişaf etdirməyə təkan verə bilər. Buna görə də, axtarış və həyata keçirmə, özünütərbiyə yolu ilə rəssamın əsərlərinin bir hissəsinə çevriləcək bir ad qazanmaq üçün Saxsıda güllərin öyrənilməsi tələb olunacaq.

- Qobelen rəsmlə başlayır və bunun üçün də kətan lazımdır.

- Kətan qobelen ustadının işinin ayrılmaz elementi olaraq qalır. Rəsm layihələrini təhsil aldıqları dövrdə təkcə tələbələr deyil, həm də müəllimlər də hər il bir rəsm layihəsi təqdim edirlər. Mən bir neçə dəfə qobelenləri təhvil verdim, amma sonra kətan və akril ilə məşğul olmaq qərarına gəldim. Bu format mənim üçün çox cəlbedicidir və bəlkə də özümü ona həsr edərdim. Sadəcə boş vaxtım yoxdur.

- İlk addım hər zaman süjet tapmaqdır...

- Mən süjetlər üçün ideyaları əsasən təbiətdən götürürəm. Ondan yaxşı rəssam yoxdur. “Kəpənəklər”, “Çiçəklər”, “Dörd fəsil” - eyniadlı məşhur xalçalarımızla analoqu olan mövzulardır. Novruz bayramının dörd çərşənbəsinə həsr olunmuş qobelen var: od, torpaq, su və yel. Qobelenlərdən birinin mövzusu musiqi alətləridir. Təbii ki, Qarabağ mövzusunu nəzərdən qaçıra bilməzdim...

- Bəs mövzular necə yaranır?

- Qəfildən! Məsələn, balıqlarla bağlı kompozisiya hazırlamaq fikri ağlıma gəldi. Əslində, bu mövzuya çox toxunmuşuq. Mənim təfsirimdə “Xəzərin” əsəri ərsəyə gəldi. Mövzular ən gözlənilməz anlarda meydana gəlir: kölgə, işıq oyunu, ornament, musiqi, sözlərlə... Qobelen eynilə kətandır - sadəcə dəzgah formasında molbertdir, rənglər rolunu isə saplar oynayır.

- Abstraksiya, yoxsa bədii məna?

- Bədii mənanın vacibliyini inkar etməyəcəyəm. Buna görə də mən daha çox əsas cərəyanda aktual olan mövzulara yönəlmiş qobelenlər yaratmağa çalışıram. Məsələn, “Qarabağın dirçəlişi” əsərində yalnız qrafik motivlərdən istifadə olunub. Bu əsərdə rəng cizgiləri vasitəsilə yağışın günəşin doğmasına çevrildiyini görmək olar. Bu, mövcud formaların tendensiyalarına tamamilə uyğun gələn bir həll yoludur.

- Yaradıcı işlə hər zaman “dialoq qurmaq” mümkün olurmu?

- Xoşbəxtlikdən, mən indiyədək bu mənada heç bir müqavimətlə qarşılaşmamışam. Axı, bir insanla razılaşa bildiyiniz kimi, sənət əsəri ilə də “ortaq dil” tapa bilərsiniz. Amma etiraf etməliyik ki, onlar sərgilərdə, muzeylərdə, qalereyalarda “danışmaq” qabiliyyətinə malikdir. Doğrudur, bəzən dəzgahla bağlı bəzi yanaşmaları kənara qoymaq lazım gəlirdi. Lakin bu da sənət müstəvisindən kənar problemləri həll etmək zərurəti ilə əlaqədar idi. Nəticədə bu, daxili əhvali-ruhiyyəyə təsir göstərib və belə vəziyyət yaranan qobelenlə “ünsiyyət” üçün əlverişli deyildi. Digər tərəfdən, yadımdadır, pandemiya zamanı informasiya-sosial təzyiqlərə baxmayaraq, necə güclü bir artım yaşamışdım! Hətta o dövrdə baş verən İkinci Qarabağ müharibəsinə dair hərbi hadisələr bu mənada güclü təkan vermişdi. Belə ki, bəzi qobelenləri ümumiyyətlə heç bir eskiz olmadan bir anda toxumuşdum. Nəticədə o qədər əsər hazırladım ki, bunlar fərdi sərgi üçün kifayət etdi.

- Bəs müəllim kimi çalışmağınız sizə nə verir?

- Mən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında işləmişəm, eyni zamanda, Bakı İdarəetmə və Texnologiya Kollecində dərs deməyə başlamışam. Bir müddət sonra Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində tələbələrə dərs deməyə başladım. Tələbələrlə işləməkdən zövq alıram. Hətta onlardan biri təhsil prosesinə xüsusi maraq göstərmədikdə belə. Amma yalançı təvazökarlıq olmadan söyləmək istərdim ki, minimal istedadla belə tələbələrim layiqli diplom işləri hazırlayırlar. Tələbələrin sonrakı taleyi artıq onların əlində olduğundan mən bu mənada zəif işlərə göz yuma bilmərəm. Axı, onlar hər zaman mənim tələbələrim olaraq qalacaqlar. Yəni müəyyən dərəcədə onlar mənim vizit kartımdır, o cümlədən qobelen rəssamı kimi. Deyə bilərəm ki, məzunlarımdan biri artıq Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində dərs deyir, iki tələbəm Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin əməkdaşı, daha ikisi məktəb müəllimidir, ikisi isə “Azərxalça”da işləyir. Bu, məni sevindirir.

- İstedad lazımdırmı?

- Şübhəsiz. İstedad nümayiş etdirmək və onun inkişafı üçün sadəcə olaraq istək və iradə, səbir və dözümlülük olmalıdır. Bu keyfiyyətlərə malik olanlar peşəkar yollarını davam etdirirlər. Amma istedadlı olsalar da, işlərinə sevgi ilə yanaşmayanlar özlərinə qarşı dürüst olmalıdırlar. Axı, əsl sənət zamanın sınağından çıxmış immunitetə ​​malik olmaqla, uyğunlaşma cəhdlərinə dözümlü yanaşmır. Məhz əsl sənət tarixdə saxlayaraq, yaxud kənara ataraq elə həmin qiyməti verir.

- Amma ilk işlər tələbəlik illərindən başlayır...

- Martda tələbələrim diplom işlərinin icrasına başlayacaqlar. Məndə 7, digər müəllimdə isə 6 belə tələbə var. Əgər sonuncular mənim diqqətimdən kənardadılarsa da – bu başadüşüləndir – mənim tələbələrim qarşımda toxuyacaqlar. Çünki diplom işi universitetdə saxlanılacaq tələbənin pasportudur. Kim bilir, bəlkə də bu, illər sonra sənin haqqında gələcəkdə fikir formalaşdıracaq. Mən belə bir hadisə ilə qarşılaşmışam. Universitetə ​​işə qəbul zamanı rektor mənim diplom işimi - xalçamı xüsusi olaraq xatırlayıb.

- Qobelen müasir tələbələr üçün nə dərəcədə maraqlıdır?

- Kurs işlərinin necə tamamlandığına baxanda – onlar keyfiyyətcə müxtəlif olurlar – tələbələrimin sevincini görürəm. Üstəlik, işlərinə görə yüksək nəticə əldə edəndə onların gözlərindəki parıltını sezmək olur. Bu o deməkdir ki, onlar nəyisə hiss edir, həyəcan keçirirlər. Sadəcə olaraq, onlar üçün gələcək həmişə müəyyən suallarla bağlıdır. Əgər əvvəllər keçmiş SSRİ-də bədii fond var idisə, bu gün qobelen ustadları üçün şəxsi tələbatı proqnozlaşdırmaq çətindir. Mən özümdən bilirəm. Arxivimdə çoxlu qobelenlər var, amma onlardan yalnız bir neçəsi kimisə maraqlandırıb. Amma sifarişlə hazırlanan əsərlər heç də bədii cəhətdən zəif deyil. Buna görə də tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra praktik olaraq qobelenlər üzərində işləməyə davam etmirlər. Doğrduur, bu gözəl sənətə sadiq olan ayrı-ayrı rəssamlar meydana çıxır. Keçmiş tələbələrimdən biri indi mənimlə çalışan müəllimdir.

- Demək, tələbələrin bununla bağlı potensialını artıq ilk tikişlərdə görə bilirsiniz...

- Bizim səlahiyyətimizə tələbələrə diplom qobelenlərini toxuyanda kömək etmək daxildir. Məhz bu dövrdə onların bacarıqlarının necə artdığını görə bilərik. Axı, əsərlər kifayət qədər böyük ölçülüdür və bu, uşaqların bütün təlim prosesi zamanı əldə etdikləri hər şeyi nümayiş etdirmək üçün bir fürsətdir. Üstəlik, diplom işləri universitetdə qalır. Bu, onların təsdiqləndiyi və böyük həyata ilk addımını atdıqları “son çıxış”dır - ilk ciddi yaradıcılıqdır. Kurs işi müəyyən bir mövzuda aparılır. Amma diplom işini hazırlayan tələbələr tamhüquqlu rəssam kimi çıxış edirlər: eskizdən son hissəyə qədər. Onlar bunu müəllif kimi hazırlayırlar.

- Rəssamın vurğu dili rəng palitrasıdır. Bu mənada favoritləriniz var?

- Hər hansı rəngi xüsusilə vurğulaya bilmərəm. Mənim eskizlərimə baxan zaman rənglərin müxtəlifliyini görə bilərsiniz. Beş il müəllimim Lətif Kərimov olub. Bir gün o, sinifə ornamentli beş fotoşəkil gətirmişdi. Onların hamısı ağ-qara idi. Bizdən seçməyimizi istəyən zaman onlardan birinin adını “bağçada güllər” qoydu, mən də dərhal reaksiya verdim. Bu Qarabağ xalçasının rəng həllinə baxandan sonra sanki donub qaldım. Öz versiyamı hazırlamaq üçün icazə istədim. Axı, mən artıq peşəkar rəssam idim və həmişə mükəmməl eskiz çəkməyə çalışırdım. Korifey təkrarolunmaz danışıq tərzi ilə dedi: “Nə istəyirsən, elə!” Nəticədə mənim “bağçada güllər” versiyamı çox bəyəndi.

- Azərbaycan torpağı rəssamlar üçün xəzinədir...

- Azərbaycanda qədim zamanlardan istedadlı insanlar yaşayıb. Təhsilləri olmasa belə, xalçaçılıqla məşğul olan azərbaycanlı qadınlar əsl şedevrlər yaradıblar! Eyni zamanda onlar tipik olmayan obyektlərdən ornamentlər və ya rəng həlləri götürdülər. Lətif Kərimovun təklif etdiyi həmin “bağçada güllər”, görünür, rəssamlardan birinin gördüyü hər hansı nimçənin palex rəsmini təsvir etmək cəhdi idi. Xalçanın əsl dəyəri onun yaşında ola bilər, amma bu, həm də bizim xalçaçılıq tariximizdir. Bu, Azərbaycan mədəniyyətinin başqa xalqların mədəniyyətini necə dəyişməsini və assimilyasiya etməsinin nümunəsidir. Buna misal olaraq Azərbaycan müəlliflərinin qobelen sənətini göstərmək olar. Bizim qobelen ustadlarımız –onların arasında mənim tələbələrim də var – sanki Lyursun ideyalarını davam etdirirlər. Onlar orta əsrlər Avropa süjet üslubu ilə milli ornamentlərimizin şərq üslubunda hörmə naxışını ahəngdar şəkildə özündə cəmləşdirməyi bacararaq dünyaya yeni mədəni simbioz nümayiş etdirdilər.