YARADICILIĞIN HƏR İKİ ÜZÜNDƏ

Bir dəfə hansısa kitabda oxumuşdum ki, dirijorluq bir sehrdir. Əslində dirijorlar doğrudan da sehrbazdırlar... Onların hətta sehrli çubuqları da var. Axı, fərqli alətlərdə ifa edən yüzlərlə musiqiçinin və solo ifaçıların qarşısında dayanan dirijor, sanki bütün bu ifaları öz içindən keçirərək musiqiyə çevirən bir kanaldır.

Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının baş dirijoru və musiqi rəhbəri, Kunmin Filarmonik Orkestrinin (Çin) baş qonaq dirijoru, Azərbaycanın əməkdar artisti, Prezident mükafatı laureatı, beynəlxalq müsabiqələrin laureatı olan Əyyub Quliyev – sanki günlərlə yazılmış mürəkkəb, sirli bir dildə və dörd saatdan çox davam edə bilən silsilə səsləri ötürən təlimatların əsl tərcüməçisidir. Bəli, bu, tamamilə hərəkətin bütün digər iştirakçılarının bacarıqlarından asılıdır. O, səssizcə, yalnız ona məlum olan şəkildə gözəgörünməz hər şeyə qadir qüvvəni son məqsədə - tamaşaçıya yönəldir. Bütün aspektlərdə fərqli olsa da, eyni zamanda vəhdət təşkil edən, dirijorun arxasında dayan tamaşaçılar onun hər bir jestini-səsini tutmağa çalışır. Bu zaman dirijor təkcə dinləyicilərə deyil, həm də orkestr üzvlərinə rəhbərlik edir. Belə ki, o, hər iki tərəf üçün eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyır...

- Yaxın keçmişdə elə orkestrlər var idi ki, onlar ifa edən zaman dirijorlarının kim olduğunu müəyyən etmək olardı. Belə dirijorların sadəcə adları zalda anşlaqın olacağına zəmanət verirdi. Deyilənlərə görə, böyük dirijorların çox sərt xarakterləri olub. Bəs siz nə dərəcədə “tiran”sınız? Sizcə, orkestr ifaçılarına bir qədər azadlıq vermək nə dərəcədə məqbuldur?

- Tiranlıq, azadlıq, demokratiya. Bu anlayışlar kifayət qədər aktualdır və bizim dairələrdə çox müzakirə olunur. XX əsrin əvvəllərində dirijor-diktator, dirijor-tiran, hökmran insan kimi anlayışlar var idi. Belə insan sərt, həddindən artıq tələbkar, hətta kobud və özünü hər kəsdən üstün tutan bir şəxs ola bilərdi. Adətən, onlar görkəmli musiqiçilər idi: Frits Rayner, Herbert fon Karayan, Corc Sell. Bu, öz məqsədlərinə çatmaqda tiranlığın və diktaturanın uyğun olduğuna inananların kiçik bir siyahısıdır. Sovet dövründə də kifayət qədər avtoritar dirijorlar var idi. O vaxt dəmir iradə və yumruq olmadan orkestrdən nəticə əldə etməyin çətin olduğu bir şərait mövcud idi. Amma ən məşhur diktator çubuqları sındıran, yüksək səslə qışqıran və qeyri-normativ leksikondan istifadə edən Arturo Toskanini idi. Bunu müasir dövrə gəlib çatan səs yazıları təsdiqləyir. Onun mütləq antipodu isə dirijorluğun demokratik istiqamətinin tərəfdarı olan Klaudio Abbado idi. O, musiqiçilərlə fərqli ünsiyyət tərzini təklif edib: bərabər şərtlərlə, hörmət və ehtiramla. Onun rəhbərliyi altında Berlin Filarmonik Orkestri müqavilənin şərtlərini dəyişdirdi. Bununla işdən çıxarılma variantı olmayan, ömürlük müqaviləsi olan “fon Karayan erası” bitdi. Beləliklə, dirijor-orkestr qarşılıqlı əlaqəsi tamamilə dəyişib. Bu gün orkestr hansı dirijorla əməkdaşlıq edəcəyinə özü qərar verir. Onun baş dirijoru və musiqi rəhbərini seçmək hüququ var. Hətta orkestr sərt sözə görə belə, dirijoru tərk edə bilər. Belə hallar da olub! Dəyişikliklər xüsusilə Avropa və ABŞ-də hiss olunur. Üstəlik, nəzərə almaq lazımdır ki, görkəmli adları gənc, istedadlı, perspektivli dirijorlar əvəzləyib və onların namizədliyi orkestrlərin özləri tərəfindən təsdiqlənib. Yaş həddinin azalması ilə yanaşı, rəhbərliyi qadınlar da öz üzərinə götürüb. Ümumiyyətlə, hazırda prinsipcə, məndə də xoş təsir bağışlayan feminizm kultu var. Maraqlı və istedadlı qadın dirijorların yaxşı çıxış etdiyini görürəm. Aydındır ki, hər kəs eyni təcrübəyə malik deyil, lakin bu, onlara öz sənətlərini kişilərlə bərabər şəraitdə, o cümlədən kifayət qədər mürəkkəb proqramlarda nümayiş etdirmək imkanı verir. Yeri gəlmişkən, orkestrin yalnız kişilərdən ibarət olduğu dövrlər var idi. Bunu bir çox alman orkestrləri təsdiqləyib. Lakin indiki orkestr üzvlərinin qarışıq tərkibini görəndə anlayırsan ki, kişi şovinizmi və diktaturası həmişəlik keçmişdə qalıb. Məncə, bu, bir növ qarşılıqlı anlaşmaya və ortaya çıxmağa doğru sıçrayışdır. Musiqiçilərlə ünsiyyət üçün bir növ rahatlıq və azadlıq hissidir. Belə demək mümkünsə, bununla dirijorla və özləri ilə dialoqda orkestr qrupları özlərini azad ediblər. Bu, bəzi yerlərdə rahat nəfəs almağa kömək edib, bəzilərində isə bəzi mental xüsusiyyətlərə görə çox müsbət təsir göstərib. Bəli, insanlar onlara rahat yaşayış mühiti bəxş edən, yol göstərən, izah edən, tələb edən və yönləndirən “əlin” olmasına öyrəşiblər. Amma mənim üçün hər iki tərəfin hazırlığının yaxşı olması və işin yaradıcılığa çevrilməsi daha xoşdur. Bununla musiqi yaradıcılığı, birgə yaradıcılıq baxımından çox gözəl nəticələr əldə olunur!

- İstedadlı insanla dahi arasında sərhəd varmı? Dahilər orkestrdə başqa istedadlı insanlarla birlikdə çıxış edə bilər, yoxsa onların tənha olma ehtimalı daha yüksəkdir?

- Şəxsən mənim üçün “dahi” sözü bir qədər qeyri-müəyyən anlayışdır: xüsusilə bizim peşəmizdə. Bəstəkarlara müraciət etdikdə konkret dahilərin adlarını çəkə bilərik. Dirijorluqda bu, çətindir, çünki hər şey çox şərtidir... Bəzən texnikaya, əl hərəkəti resursuna sahib olmayan biri meydana çıxır, amma sözlə təsvir olunmayacaq dərəcədə unikal bir şey yaradır. Onunla orkestr arasında bir üzvi birlik və qarşılıqlı anlaşma var. Buna misal olaraq, Vilhelm Furtvenqleri göstərmək olar. Onun anlaşılmaz əl hərəkətləri var idi. Üstəlik, bu dirijorun məktəbi, təməli, əsasları yox idi. Lakin o, parlaq bir dirijor idi və ona pərəstiş edən bir orkestr ilə möhtəşəm işlər yaradıb! Şəxsən məndə bu fenomen üçün heç bir izahat yoxdur. Görünür, bu mənada müəyyən daxili ismarış və enerji rol oynayır. Bəlkə də sayları çox olmayan dahilər məhz bu kriteri ilə müəyyən edilir? Çünki onlar hətta istedadlı adamın belə, bacara bilmədiyi işlərə qadirdirlər. Təbii ki, dahilər həm istedadlı, həm də orta və yuxarı səviyyəli musiqiçilərlə işləyə bilərlər. Fikrimcə, dahi istənilən orkestr əsəri ilə ortaq dil tapmağı bacarmalıdır. Əlbəttə ki, onlar bəzən müəyyən edilmiş sərhədlər daxilində sıxılırlar, çünki belə dirijorların yaradıcı məkana və sərbəstliyə ehtiyacı var. Bilirsiniz, bəzən elə olur ki, mahiyyət etibarilə istedadlı olan insan özünü göstərə bilmir. Ya orkestr onun tələblərinə cavab vermir, ya özü bunu necə çatdıracağını bilmir, ya da kifayət qədər təcrübəsi yoxdur. Əslində, belə hallar çoxdur. Çünki insan çox əmək vermədən istedadını göstərə bilməz. Tarixdə müəyyən müddət ərzində parlayan və bir gecədə yoxa çıxan istedadlı insanlar var. Dahi isə dahi olaraq qalır, gec-tez meydana çıxır, özünü tanıdır, insanların yaddaşında qalır. Bu isə bizə dahi ilə istedadlı və ya adi musiqiçi arasındakı bu xətti müəyyən etmək imkanı verən əlamətdir. Hər zaman danışılan, düşünülən, zaman keçsə də, unudulmayan işləri görmək dahi şəxsiyyətə xas olan xüsusiyyətdir.

- Səhnədəki mövqeyinə görə dirijorun üzü zala çevrilmir və buna görə də o, publikanın reaksiyasını vizual olaraq izləməkdən məhrumdur. Bəs tamaşaçıların diqqətini yönəltməyə imkan verən bir növ ehtiyat “gözləri”niz varmı?

- Bir çox həmkarlarım kimi zalın enerjisinin mənim üçün önəmli olduğunu desəm, yəqin ki, orijinal fikir səsləndirmiş olmaram. Üzümüz zala çevrilməsə də, biz bunu hiss edirik. Bununla bağlı əks fikirlər şəxsən mənim üçün anlaşılmazdır. Əsas məsələ sizin peşəyə olan münasibətinizdir. Bəs zalda oturanların sayının əhəmiyyəti varmı? İstənilən dirijor və onun kimi başqaları üçün zalı doldurmaq və tamaşaçıların həssaslığı arzuolunandır: tam hazırlıqlı olmasa da, nə baş verdiyini və nəyin peşəkar olduğunu hiss edən və anlayan və əksinə. Yəni söhbət nəyə diqqət yetirməyi başa düşən və nəyin inandırıcı olub-olmadığını anlayan tamaşaçılardan gedir. Bəs işimizin miqyası və səhnədəki inandırıcılığımız necə müəyyən edilir? Etiraf edirəm, bəzən elə olur ki, mən dirijorluq edəndə hər şeyin qaydasında getdiyi görünsə də, tamaşaçılardan heç bir reaksiya olmur. Bəzən isə mənim gözümdə uğursuz kimi görünən mübahisəli anlar dinləyicilərin xoş reaksiyasına səbəb olur. Tamaşaçı hər şeyi başqa cür qəbul edir. Amma bu o demək deyil ki, tamaşaçı hazırlıqsızdır və ya əsəri anlamır...

- Emosiyalar sizin üçün nə dərəcədə önəmlidir?

- Dirijorlar zalda oturan insanlar kimi öz subyektiv hiss və emosiyalarının aurasında yaşayan adamlardır. Hər kəsin öz anlayışı var. Beləliklə, kifayət sayda insandan müsbət emosional cavab almağı, ictimaiyyətdə maraq oyatmağı bacarsanız, hətta bu, öz qiymətləndirmənizlə uyğun olmasa da, artıq işinizin etibarlılığını sübuta yetirir. Yeri gəlmişkən, dirijorun məqsədinə nail olub-olmamasına dair ikili fikirlər olur. Belə suallar vaxtaşarı verilir. Yoxsa, bəlkə belə bir məqsəd yoxdur? Demək, zalın enerjisi, ictimaiyyətin rəyi hər zaman önəmlidir! Tamaşanın hansı səhnədə olmasının əhəmiyyəti yoxdur: paytaxtda və ya bölgələrdən birində olan yerdə. Bir məsələ aydındır ki, hazırlığa, tərbiyəyə, inkişafa, mentalitetə, mədəniyyətə, müəyyən inanclara görə eyni əsər dünyanın müxtəlif yerlərində fərqli qarşılanacaq. Hətta bu mənada milliyyət də önəmlidir. Məsələn, alman bəstəkarların musiqisi emosional qavrayış baxımından avropalılara ərəb və ya Afrika ölkələrindən daha yaxındır. Bu, “yaxşı və ya daha pis” kateqoriyasına aid deyil. Bu tamaşaçıların orkestr vasitəsilə dirijorun təklif etdiyi “yeni məlumatları” qəbul etməyə nə dərəcədə hazır olub-olmaması kateqoriyasına daha yaxın olan məsələdir. Burada hər şey açıq şəkildə fərdidir və fərdiləşdirilib, çünki hər kəs bəzi şəxsi motivlərlə idarə olunur. Hər halda zaldakı dinləyicilərin bizim işimizdə böyük rolu var. Doğrudur, mənim publika ilə müəyyən ünsiyyət vasitələrim yoxdur. Publikaya oynamaq da elə də ədəbli deyil. Bu, böyük bir maneədir. Lakin ictimai proqram, əyləncə və ya bəzi Yeni il konsertlərində bunu müəyyən məhdudiyyətlər daxilində edə bilərsiniz. Məsələn, publikanın istəklərini, gözləntilərini bilən zaman qabaqlayıcı addımlar atmaq olar. Qabaqcadan təxmin edə bildiyin həmin an vasitsəilə tamaşaçılara böyük zövq verə bilirsiniz. Beləliklə, tamaşaçıların “nəfəsi” baş verənlərin ayrılmaz hissəsidir. Gizlətmək lazım deyil ki, publika heç də hər zaman bizim hisslərimizə qarşılıq vermir. Amma işini səmimi, vicdanlı, peşəkar, inandırıcı gördükdə, publika həmişə musiqiçilərin tərəfində olur.

- Yeri gəlmişkən, psixoloqlar deyirlər ki, insan intuitiv olaraq həmişə kürəyini qorunmuş vəziyyətdə saxlamağa çalışır. Ancaq dirijor hər zaman auditoriyaya əks tərəfdə dayanır. Bəs bu baxımdan hansı daha əlverişlidir: orkestr “çuxuru”, yoxsa açıq konsert məkanı?

- Kürəyimi qalxan kimi saxladığımı, bununla özümü və musiqiçilərimi qoruduğumu söyləyə bilmərəm. Əksinə, sənətimizə yönələn insanlara açığam. Mən özüm üçün oynayan, öz ambisiyalarımı həyata keçirən dirijor deyiləm. Səhnəyə çıxmaq təkcə insanlara deyil, ilk növbədə, musiqiçilərə müraciətdir. Çünki bizim yaratdığımız yaradıcılıq nə qədər qəribə səslənsə də, bir qədər yemək hazırlamağa bənzəyir. Sadəcə olaraq, inqrediyentlər musiqinin ifadə vasitəsidir... Musiqili “mətbəx”də keçirdiyiniz saatlar nəticəsində isə dadmaq üçün zala apardığınız “yemək” yaranır. Orkestrin qarşısında dayanaraq sadəcə istəyirəm ki, tamaşaçılar mənim təklif etdiyim “yeməkdən” nəsə alsınlar. Bir növ məlumat, bir növ yüklənmə, ismarış: emosional, semantik... Məncə, orkestr “çuxuru” vasitəsilə publika ilə əlaqə saxlamaq daha çətindir. Çünki yük üç dəfə olmasa da, ikiqat artır. Axı, orkestrlə səhnədə hər iki tərəfi yönləndirmək daha asandır. Xor səhnədə olsa belə, bütün üzlər dirijorun gözü qarşısındadır və zaldakı tamaşaçılar da fəaliyyətinizin vizuallaşdırılmasında iştirak edirlər. Amma bir çuxurda olarkən – hətta dərinləri (!) də olur – dirijor və orkestr üzvləri, ümumiyyətlə, tamaşaçıdan gizli qalır. Həm də rejissorun istəyini nəzərə alaraq nəhəng səhnəni, bədii kollektivi idarə etməlisən... Bu, nəhəng işdir, böyük zəhmətdir! Hər şey həmişə alınmır. Çünki səhnədə dirijor orkestrlə “saf əlaqə”dədir. Opera və ya balet tamaşasına dirijorluq edərkən vokalçı və ya rəqqas tərəfindən bir səhv, xorda problem dərhal işinizin keyfiyyətinə təsir göstərir. Hazırlıq prosesi çox vaxt aparsa belə. Doğrudur, obyektivlik naminə qeyd edim ki, elə hallar olub ki, tamaşaçılar artistik səhvi “tutublar”. Onlar mənə orkestrin buna “çatdırdığı”na və həmin səhvi “ört-basdır” etdiyinə görə təşəkkür ediblər. Bu, olduqca təbiidir. Bu, ümumi səbəbdir. Bu, xüsusilə opera və balet teatrında işləyən dirijor üçün komanda işidir. Buna görə də biz hamımız bir “dalğa”da olmalıyıq və çalışmalıyıq ki, hamı hazırlığın həmin mərhələsində olsun. Bu, bir-birinizə mane olmamağa imkan verir. Bu yolla birgə yaradıcılıq narahatlıq hissi keçirmədən öz hərəkətlərinizə inam yaradır. Axı, elə olur ki, solist “tələblər”ə cavab vermir. Buna görə də, fikrimcə, orkestr “çuxuru”nda dirijorlar daha çətin şəraitlə üzləşirlər.

- Tez-tez yeni konsert proqramları təqdim edirsiniz. Siz mürəkkəb əsərləri götürürsünüz? Onlar necə müəyyən edilir?

- Proqramlardan danışarkən qeyd etmək istərdim ki, təbii ki, musiqiçilər və dirijorlar üçün bir növ “Everest” olan əsərlər var. Söhbət buna nail olmaq üçün müəyyən bir mərhələni keçməyin nəzərdə tutulduğu müəyyən bir zirvədən gedir. Lakin bu, heç də həmişə nəticə vermir, çünki həmin vaxt dirijor buna hazır olmur. Amma bəzən elə olur ki, müxtəlif səbəblərdən mürəkkəb işləri gözləniləndən tez götürürsən. Güman edirəm ki, hər bir musiqiçinin öz dirijorlar siyahısı var. Buraya ən çox arzu olunan və olunmayan dirijorlar daxildir. Amma mütləq elə bəstəkarlar var ki, texniki, dramatik və bir çox başqa parametrlər baxımından ifaçıdan ciddi hazırlıq və məharət tələb edirlər. Mənim belə bəstəkarlarım var ki, onların bu qəbildən olan əsərlərini ifa etmək istərdim. Ancaq bu istəyi həyata keçirmək üçün hazırlı olmaq lazımdır. Üstəlik, mənim yanımda bu şərti Everesti fəth etdiyimizi təsdiqləmək üçün ideal keyfiyyətə nail olmaq məqsədilə mənimlə işləməyə qadir və hazır olan musiqiçilər olmalıdır. Mürəkkəb işlərin həyata keçirilməsi üçün  resurslara malik olmaq lazımdır. Axı, belə əsərlər çox vaxt böyük musiqi kollektivi üçün yazılır. Belə kollektivlərin yüksək texniki hazırlığı, əla bazası olur, həmçinin onlar mədəni və intellektual baxımından təhsilli olurlar...

- Mürəkkəb kateqoriyada olan hansı bəstəkarların əsərlərini ifa etmək istərdiniz?

- Musiqi aləmində ən mürəkkəb bəstəkarlar Qustav Maler, Anton Brükner, Rixard Ştraus sayılır. Əlbəttə ki, bu siyahıya Dmitri Şostakoviç, İqor Stravinski, Sergey Prokofyevin əsərləri də daxildir. Siyahıya avanqard cərəyanının bəstəkarlarının adlarını əlavə etməklə davam etmək mümkündür! Üstəlik, bəziləri üçün Motsart ən çətin mürəkkəb bəstəkarlardan biridir. Bilirsiniz, yaşa dolduqca bunda bir həqiqət olduğuna daha çox əmin oluram. Bu fikri bir çox dünya musiqiçilərindən eşidirəm. Əslində, Motsart mürəkkəb əsərlərin müəllifləri siyahısında birinci yerə layiq görülə bilər. Mürəkkəblik dərəcəsi və fərqlərin nədən ibarət olması isə ayrı məsələdir. Düşünürəm ki, gec-tez dirijorun təcrübəsində o, bir sıra bacarıq və təcrübə əldə etdikcə, mürəkkəb əsərlərin olması mütləqdir. Yeganə məsələ onun özünün və musiqiçi yoldaşlarının belə əsərlərə şəxsi hazırlığı ilə bağlıdır.

- Dirijor və müvafiq olaraq orkestr üçün daha çox nə lazımdır? Dirijorun, kobud desək, eyforiyaya düşməsi, sanki havada süzərək musiqiçiləri də özü ilə aparması, yoxsa dirijorun musiqiçilərin doğru ifa etməsinə və düzgün vurğu etməsinə diqqətlə nəzarət etməsi?

- Bu kontekstdə hər ikisinə ehtiyac var. Sadəcə olaraq, düzgün balansı tapmaq lazımdır. Bilirsiniz, metronom funksiyasını yerinə yetirən musiqiçilər var ki, onları “kapelmeyster” adlandırırıq. Onlar sadəcə olaraq orkestrə rəhbərlik edirlər və çalışırlar ki, musiqiçilər çaşmasın və səhv etməsinlər. Onlar bəzi sadə nüansları izah edərək yaxşı məşq keçirlər, lakin heç bir emosional ismarış vermirlər. Amma tamamilə eyforiyaya düşmək də təhlükəlidir. Axı, bu halda orkestrə nəzarət itir. Onunla yüksək səviyyəli avtomobil arasında bir bənzətmə aparsaq söyləyə bilərik ki, gözlənilməz hadisələrdən qaçmaq, sizə əmanət edilən gözəlliyi məhv etməmək üçün sükanı əlinizdə möhkəm tutmalı, hərəkətin sürətinə və dönüşlərə nəzarət etməlisiniz. Bizim peşəmiz də məhz bundan ibarətdir. İndi biz yaxşı orkestrlərdən danışırıq, orta və başqalarından deyil. Bundan başqa, hədsiz emosiyalar musiqiçiləri dirijordan uzaqlaşdırır. Onlar əvvəlcə maraq göstərsələr də, daha sonra liderlərinin yoxluğunun fərqinə varırlar. Nəticədə, dirijor onlar üçün sadəcə müəyyən bir aktyora çevrilir: anlamadıqları jestlər edən insana. Belə dirijor musiqinin özünə daxil olmur, lakin müəyyən bir anda baş verənlərdən kənar bir şey yayımlayır. Bu, kənardan təsirli, inanılmaz dərəcədə cəlbedici görünsə də, musiqidən və orkestrdən çox uzaq olan əsərə çevrilir. Buna görə də həmişə emosiyaları idarə etmək, eyni zamanda obraz yaratmaqla həmin qızıl ortanı tapmaq vacibdir... Əlbəttə ki, musiqiçilərin tam olaraq dirijorun istədiyi yaratmaları çox çətindir: duyduğu, çatdırmaq istədiyi və cavab olaraq qəbul etdiyi hissləri. Söhbət onun daxilindəki emosiya və obrazların səsə çevrilməsindən və onların musiqi vasitəsilə ötürülməsindən gedir. Bunun üçün çox inandırıcı olmaq lazımdır! Bəzən hətta çox cüzi hərəkətlər belə, flüidlər vasitəsilə təkcə tamaşaçıları deyil, orkestri də əhatə edə bilir. Ümumiyyətlə, hərəkətlərin şərti anlam kəsb edir. Məşhur dirijor bu yaxınlarda verdiyi müsahibədə deyib ki, əlləri yelləmək heç vaxt heç kimi böyük dirijor etməyib. Əllər ən vacib şey deyil. Təsir edən başqa məqamlar da var: gözlər, mimikalar... Sadəcə bir baxış belə, orkestrin tamamilə əsərə cəlb olunmasına səbəb ola bilər. Mənim üçün ən yaxşı dirijor minimum resursla maksimum nəticə əldə edən dirijordur.