HESABLANMAMIŞIN HESABA ALINMASI

Azər­bayca­nın dünya tə­sərrüfat si­s­te­mi­nə in­te­q­ra­siy­a­sı öl­kə­də ma­liyyə mə­sə­lə­lə­ri­nin şəf­fa­f­lığı­nın tə­min olun­ma­sı­nı, iq­ti­sa­di ci­nay­ət­kar­lıq və kor­rup­siya ilə müba­ri­zə­ni zə­ru­ri edir. Bu və­zi­fə­lə­rə na­il ol­maq üçün mühüm alət­lər­dən bi­ri də au­dit­dir. Müstə­qil au­di­tor­luq fə­a­liyyə­ti­nin əha­tə da­i­rə­si­nin ge­niş­lən­mə­si­nin hər za­man döv­lə­tin diq­qət mər­kə­zin­də ol­ma­sı­na bax­may­a­raq, bu gün onun in­ki­şa­fı­na ma­ne olan prob­lem­lər hə­lə də qa­lır. 

Pis ten­den­siya 

Azər­baycan iq­ti­sa­diyya­tı­nın bu sa­hə­sin­də is­la­hat­lar üçün ye­ni kom­pleks təd­bir­lə­rin apa­rıl­ma­sı­nın zə­ru­ri­liy­in­dən iki par­laq fakt xə­bər ve­rir.

Bi­rinci­si, yer­li au­di­tor­la­ra "au­di­tor xid­mət­lə­ri ba­za­rı" ad­lı pri­oqun çox ki­çik his­sə­si düşür. Öl­kə­nin Au­di­tor­lar Pa­la­s­tın­dan "R+"a ve­ri­lən mə­lu­ma­ta gö­rə, 2012-ci il­də on­la­rın payı cə­mi 15% (şir­kət­lə­rın payı­na 10%, müstə­qil au­di­tor­la­ra 5% düşüb) olub. Ey­ni za­man­da, xa­rici au­di­tor­la­rın payı bütün xid­mət­lə­rin 85%-ni təş­ki edib ki, onun 48%-ni əcnə­bi şir­kət­lə­rin fi­li­al və nümay­ən­də­lik­lə­ri, 37%-ni isə xa­rici ka­pi­ta­lı olan şir­kət­lər tə­min edib.

İkinci­si, ba­zar icba­ri au­dit­dən önəm­li də­rəcə­də əziyyət çə­kir. 2012-ci il­də Azər­baycan­da tə­q­dim olu­nan icba­ri au­di­tin xid­mət­lə­ri­nin ümu­mi həcmdə xüsu­si çə­ki­si 73%, könüllü au­dit isə 15%-dir. Pa­la­ta­dan bil­di­ril­diyi ki­mi bu cür müna­si­bət icti­mai ma­rağın au­di­tə ar­zu­o­lu­nan sə­viyyə­də ol­ma­dığı­nı gö­s­tə­rir və au­di­tə müraci­ət, ilk növ­bə­də, qa­nun­ve­rici­lik zə­ru­rə­tin­dən doğur. 

Müqay­i­sə üçün, MDB öl­kə­lə­rin­də könüllü au­di­tin payı 20%-i, in­ki­şaf et­miş öl­kə­lər­də isə 30%-i üstə­ləy­ir. 

İcbari audit 

Qa­nu­na əsa­sən, au­di­tor­la­rın xid­mət­lə­ri­nə müraci­ət et­mə­li olan müəs­si­sə­lər də bu­na səy gö­s­tər­mir­lər. Bun­dan baş­qa, icba­ri au­dit­dən yayın­maq kütlə­vi hal alır. Bu, Ve­rg­i­lər Na­zir­liyi və Au­di­to­lar Pa­la­ta­sı tə­rə­fin­dən apa­rı­lan araş­dır­ma­lar za­ma­nı mə­lum olub.

Qa­nun­ve­rici­liyə əsa­sən, au­di­tor yox­la­ma­sın­dan icba­ri su­rət­də ban­k­lar, sığor­ta təş­ki­lat­la­rı, açıq səhmdar cə­miyyət­lər, məh­dud mə­su­liyyət­li cə­miyyət­lər, bə­lə­diyyə­lər, xa­rici ka­pi­ta­lı olan müəs­si­sə­lər və di­g­ər bir sı­ra iq­ti­sa­di subyek­t­lər ke­ç­mə­li­dir­lər. 2011-ci il­də icba­ri au­dit obyek­t­lə­ri­nin 9,9%-i yox­la­nı­lıb, hal­bu­ki 2007-ci il­də bu rə­qəm 11,49% olub. 2012-ci il­də bu gö­s­tə­rici azal­ma­sı­nı da­vam et­di­rib. 100 fa­iz­lik nə­ticə­ni ban­k­lar və sığor­ta təş­ki­lat­la­rı gö­s­tə­rir­lər ki, bu­nun da iz­ahı var. Bu təş­ki­lat­lar fə­a­liyyət­lə­ri üzrə bey­nəl­xalq əmə­liyyat si­s­tem­lə­ri­nə da­ha yax­şı in­te­q­ra­siya olu­nub­lar və ma­liyyə he­sa­bat­la­rı­nı au­di­tor rəyi ilə bi­rgə məcbu­ri su­rət­də ni­zam­layıcıya (Mər­kə­zi Bank və Ma­liyyə Na­zir­liyi) tə­q­dim et­mə­li­dir­lər. Ana­lo­ji və­ziyyət di­g­ər təş­ki­lat­la­ra qar­şı da müşa­hi­də olu­nur. Be­lə ki, Əd­liyyə Na­zir­liyi bə­lə­diyyə­lər­dən, Qiy­mət­li Kağız­lar üzrə Döv­lət Ko­mi­tə­si emi­ten­t­lər­dən, Əm­lak mə­sə­lə­lə­ri üzrə Döv­lət Ko­mi­tə­si - tam və qi­s­mən mülkiyyət­çi­si döv­lət he­sab olu­nan ak­si­o­ner təş­ki­lat­lar­dan au­di­tor rəyi tə­ləb edir.

İcba­ri au­di­tor subyek­t­lə­ri sı­ra­sın­da bi­rinci yer­də məh­dud mə­su­liyyət­li cə­miyyət­lər du­rur. Son mə­lu­mat­la­ra gö­rə, on­la­rın sayı 42 mi­ni ötür. La­kin au­di­tor yox­la­ma­sın­dan 2011-ci il­də cə­mi 3,1% MMC ke­çib. Və bu gö­s­tə­rici düşməyə da­vam edir. Pa­la­ta­da he­sab edir­lər ki, bu, MMC-nin ma­liyyə he­sa­bat­la­rı­nı ancaq tə­si­s­çi­lə­ri üçün tər­tib et­mə­lə­ri ilə bağlı ola bi­lər, yə­ni bu cə­miyyət­lə­rin he­sa­bat­la­rı­nı hər han­sı bir döv­lət müəs­si­sə­si­nə tə­q­dim et­məyə da­ir öh­də­lik­lə­ri yox­dur.

Au­di­tor­lar Pa­la­ta­sı­nın apar­dığı so­si­al so­rğu­lar və araş­dır­ma­la­rın nə­ticə­lə­ri əsa­sın­da tə­sərrüfat subyek­t­lə­ri rəh­bər­lə­ri­nin au­di­tor yox­la­ma­la­rın­dan yayın­ma­la­rı­na va­dar edən sə­bəb­lər aş­kar olub. On­lar­dan baş­lıca­sı ma­liyyə uço­tu və he­sa­bat­lı­lıq sa­hə­sin­də, xüsu­sən də ma­liyyə he­sa­bat­la­rı­nın tə­q­dim olun­ma­sı pro­se­dur­la­rın­da boş­luq­la­rın ol­ma­sı­dır. Bun­dan baş­qa, bu, subyekt sa­hib­lə­ri  he­sa­bat­la­rı­nın şəf­fa­f­lığı­nın tə­min edil­mə­si üzrə qa­nun­ve­rici­lik nor­ma­la­rı­nı icra et­mək is­tə­mə­mə­lə­ri, au­di­tor xid­mət­lə­ri­nin key­fiyyət sə­viyyə­lə­ri­nin qə­na­ət­bəxş ol­ma­ma­sı, au­dit sa­hə­sin­də mə­lu­mat­lan­dır­ma, ma­ar­fi­lən­dir­mə və təb­liğat iş­lə­ri­nin zə­i­f­liyi, is­ti­fa­də­çi­lər tə­rə­fin­dən au­di­tə eti­ba­rın pis ol­ma­sı, au­di­tor­la­rın pe­şə­kar­lığı­nın aşağı sə­viyyə­də ol­ma­sı ilə bağlı­dır.

"Be­lə qə­na­ə­tə gəl­mək olar ki, ma­liyyə he­sa­bat­la­rı­nın tə­q­dim olun­ma­sı si­s­te­min­də nöq­san­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı au­dit­dən yayın­ma fak­t­la­rı­nın qar­şı­sı­nı al­maq üçün ən qı­sa yol olacaq. Bu­nu bey­nəl­xalq təcrübə də sübut edir. Öz­bə­ki­s­tan­da ma­liyyə he­sa­bat­lı­lığı sa­hə­sin­də is­la­hat­lar­dan so­nra gö­s­tə­ri­lən au­di­tor xid­mət­lə­ri­nin həcmi 10 də­fə ar­tıb. Qa­nun­ve­rici­liyə gö­rə au­di­tor rəy­i­nin ma­liyyə he­sa­bat­lı­lığı­nın tər­kib his­sə­si olan Uk­ray­na­da au­di­tor yox­la­ma­sın­dan ke­ç­mə­nin sə­viyyə­si təx­mi­nən 100% təş­kil edir. Hər han­sı eh­tiy­acı olan za­man is­tis­na ol­maq­la, in­ki­şaf et­miş öl­kə­lər­də bu cür sta­ti­s­ti­ka ümu­miyyət­lə apa­rıl­mır", - deyə Pa­la­ta­dan bil­di­rib­lər.

Qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi 

Və­ziyyə­tin key­fiyyət­li şə­kil­də dəy­iş­di­ril­mə­si  au­dit sa­hə­sin­də qa­nun­ve­rici­liy­in ye­ni­dən nə­zər­dən ke­çi­ril­mə­si­nə gə­ti­rib çı­xa­ra bi­lər. "Au­di­tor fə­a­liyyə­ti­nin müxtə­lif as­pek­t­lə­ri 20-dən ar­tıq qa­nun­la ni­zam­la­nır. Bu­na bax­may­a­raq, au­di­tor xid­mət­lə­ri­nin gö­s­tə­ril­mə­si və on­la­rın ni­zam­lan­ma­sı üçün cid­di prob­lem­lər ya­ra­dan boş­luq və ça­tış­maz­lıq­lar hə­lə də var", - deyə pa­la­ta­dan bil­di­ri­lib.

Azər­baycan Au­di­tor­lar Pa­la­ta­sı­nın qa­nun­ve­rici­lik tə­şəbbüslə­ri 2020-ci ilə qə­dər müddə­ti əha­tə edən öl­kə­də au­di­tor xid­mət­lə­ri­nin in­ki­şaf Kon­sep­siy­a­sı lay­i­hə­sin­də öz  ək­si­ni ta­pıb. Sə­nəd hö­ku­mə­tə noy­abr ayın­da tə­q­dim olu­nacaq və bəl­kə elə bu il də qə­bul olu­nacaq. 

Azərbaycan Auditorlar Palatası audi­tor təş­ki­lat­la­rı­nın ya­ra­dıl­ma­sı­na, müstə­qil au­di­tor­lar qi­s­min­də iş şər­t­lə­ri­nə və bu­nun üçün im­ta­han­la­rın təş­ki­li­nə, au­di­tor rəy­lə­ri və he­sa­bat­la­rı­na, hüquq­la­ra, au­di­tor­la­rın mə­su­liyyət və öh­də­lik­lə­ri­nə aid olan is­ti­qa­mət­lər üzrə dəy­i­şik­lik­lə­rin edil­mə­si­ni tö­v­siyə edir. Pa­la­ta icba­ri au­dit subyek­t­lə­ri­ni müəyyən­ləş­di­rən ay­rı-ay­rı qa­nun­ve­rici­lik ak­t­la­rı­nı "Au­di­tor xid­mət­lə­ri ha­q­da" (1994-cü il­dən fə­a­liyyət gö­s­tə­rir) qa­nun­da bir­ləş­dir­məyi və bu subyek­t­lə­rin ad­la­rı­nı hə­min qa­nun­da əks et­dir­məyi tək­lif edir.

Elektron audit 

Azər­baycan­lı sa­hib­kar­la­rı ve­rgi yox­la­ma­la­rı sa­hə­sin­də cid­di dəy­i­şik­lik­lər göz­ləy­ir. Gə­lən il­dən Ve­rg­i­lər Na­zir­liyi elek­tron au­di­ti­nin tət­bi­qi­nə baş­layır. Ha­zır­da ve­rg­i­çi­lər pi­lot yox­la­ma­lar apa­rır­lar. Bu si­s­te­min Azər­baycan­da lay­i­hə­si­nin tət­bi­qi may ayın­da ye­kun­la­şıb. O, Ni­der­land ve­rgi ad­mi­ni­s­t­ra­siy­a­sı ilə bi­rgə bey­nəl­xalq tvi­ninq-pro­qra­mı çər­çi­və­sin­də re­al­laş­dı­rı­lıb. 

Ve­rg­i­lər na­zi­ri­nin müşa­vi­ri Asəf Əsə­dov "R+"a bil­di­rib ki, Azər­baycan­da ha­zır­lan­mış e-au­di­tin hü­qu­qi və me­to­do­lo­g­iya ba­za­sı MDB mə­ka­nın­da özünə gö­rə ilk­dir.

Ve­rg­i­lər Ko­dek­si­nə əsa­sən, müəs­si­sə­lər 15 gün ər­zin­də on­layn re­jim­də tə­ləb olu­nan mə­lu­mat­la­rı tə­q­dim et­mə­li­dir­lər. Bu mə­lu­mat­lar ve­rg­i­lər ofi­sin­də xüsu­si pro­qram əsa­sın­da təd­qiq edi­lir və bu­nun nə­ticə­si üzrə növ­bə­ti ad­dım­lar plan­laş­dı­rı­lır. A. Əsə­do­vun söz­lə­ri­nə gö­rə, elek­tron au­dit si­s­te­mi­nin tət­bi­qi səyyar ve­rgi yox­la­ma­la­rı­nı 90% azal­tmağa im­kan ve­rəcək.  

E-au­dit, ilk növ­bə­də, neft sek­to­run­da iş­ləy­ən xa­rici şir­kət­lə­ri, yer­li hol­din­q­lə­ri, xa­ricdə fi­li­al və apa­rıcı əmə­liyyat­lar apa­ran müəs­si­sə və şir­kət­lər, eləcə də iri və or­ta tica­rət və xid­mət obyek­t­lə­ri­ni, fə­al is­ti­fa­də olu­nan elek­tron nə­za­rət-kas­sa apa­rat­la­rı və POS-ter­mi­nal­la­rı əha­tə edəcək.  Bun­dan baş­qa, e-au­dit­dən bank, sığor­ta, li­zinq, te­le­kom­mu­ni­ka­siya sa­hə­sin­də olan şir­kət­lər, o cümlə­dən elek­tron tica­rət­də ix­ti­sas­laş­mış şir­kət­lər, pro­ses­sinq mər­kəz­lə­ri, kom­mu­nal xid­mət­lər tə­q­dim edən müəs­si­sə­lər is­ti­fa­də edəcək­lər. 

Bu şə­kil­də, e-au­di­tin tət­bi­qi öl­kə­də tə­sərrüfat subyek­t­lə­ri­nin ma­liyyə he­sa­bat­lı­lığın­da şəf­fa­f­lığın ar­tı­rıl­ma­sı­na yö­nəl­miş ad­dım­lar­dan bi­ri olacaq. Azər­bayca­nın səy­lə­ri də ümu­mi­lik­də au­di­tor fə­a­liyyə­ti­nin in­ki­şa­fı­na yö­nə­lib. Bu si­s­te­min bey­nəl­xalq stan­dar­t­lar və təcrübəyə uyğun şə­kil­də mükəm­məl­ləş­di­ril­mə­si də öl­kə­nin iq­ti­sa­di qüdrə­ti­nin möh­kəm­lən­mə­si­nə xid­mət edir.