ŞƏKƏRİN VERDİYİ ACI HƏYAT

Bu gün bütün dünya­da di­a­bet­lə müba­ri­zə günü ki­mi qeyd olu­nur. 14 noy­abr il­dən-ilə əhə­miyyə­ti­ni ar­tı­rır. Sə­bəb­sə şə­kər­lidi­a­betxə­s­tə­lə­ri­ninsayı­nındur­ma­dan ço­xal­ma­sı­dır. Bəs, Azər­baycan­da şə­kər­lidi­a­betxə­s­tə­lə­rihan­sı prob­lem­lər­lə qar­şı­la­şır­lar?

Ay­dan Şi­ri­no­va­nın (öz is­təy­i­lə adı dəy­iş­di­ri­lib) cə­mi 20 ya­şı var. O, bi­rinci tip şə­kər­li di­a­bet (in­su­lin­dən ası­lı­lıq) xə­s­tə­liy­i­nə hə­lə 12 ya­şın­da olar­kən tu­tu­lub. Elə o vaxtdan qızcığa­zın qayğı­sız həy­a­tı da ba­şa ça­tıb. O, günlər­lə xə­s­tə­xa­na­da ya­tıb, dur­ma­dan bə­də­ni­nə in­su­lin ye­ri­di­lir, da­im qa­nın­da şə­kə­rin mi­q­da­rı nə­za­rət­də sax­la­nı­lır və üstə­lik, qız bu xə­s­tə­liyi ömrünün so­nu­na­dək da­şı­ma­lı olacağı­nı dərk edir.

Ay­dan 14 ya­şın­dan şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­si ki­mi qey­diyyat­da­dır. O, qey­diyyat­da ol­duğu sə­hiyyə ocağın­dan hər ay tər­ki­bin­də in­su­lin olan ak­tro­pid pre­pa­ra­tı alır. "Am­ma bu, ki­fay­ət dey­il. Bun­dan baş­qa, ba­ha­lı (30 ma­nat) xi­mu­lin pre­pa­ra­tı da al­ma­lı olu­ram. Po­li­kli­ni­ka­lar onu ver­mir", - deyə Ay­dan Şi­ri­no­va bil­di­rir.

Gənc yaş­la­rın­da şə­kər­li di­a­be­tə tu­tu­lan şəx­slər ək­sər hal­lar­da bi­rinci tip xə­s­tə olur­lar. İn­su­lin­dən ası­lı olan be­lə pa­siy­en­t­lə­rə da­im iy­nə vu­rul­ma­lı­dır. Da­ha böyük yaş­da və ahıl döv­rdə xə­s­tə­liyə tu­tu­lan in­san­lar­da və­ziyyət be­lə ol­mur. On­la­ra həb­lər­lə apa­rı­lan da­ha yüngül müa­licə ki­fay­ət edir.

Ba­ha­lı iy­nə­lər uzunmüddət­li tə­sir üçündür. Xə­s­tə­nin bütün gün ər­zin­də nor­ma­da qal­ma­sı üçün iy­nə sə­hər vu­ru­lur. Qı­samüddət­li iy­nə­lər isə hər ye­mək­dən əv­vəl vu­rul­ma­lı­dır.

Şə­kər­li di­a­be­tə tu­tul­muş in­san üçün vacib olan şər­t­lər­dən bi­ri qan­da şə­kə­rin mi­q­da­rı­nın da­im nə­za­rət­də sax­la­nıl­ma­sı­dır. Ona qlyu­ko­metr va­si­tə­si­lə nə­za­rət et­mək mümkün­dür. Bu apa­rat­lar sa­tış­da da var, sə­hiyyə ocaq­la­rı tə­rə­fin­dən də ve­ri­lir. Bun­lar müxtə­lif key­fiyyət­li pre­pa­ra­t­lar­dır. Ay­dan ki­mi xə­s­tə­lər­də "pul­suz" olan­lar sa­dəcə qan­da şə­kə­rin mi­q­da­rı­na nə­za­rət et­mək iq­ti­da­rın­da dey­il. Çünki on­lar mükəm­məl­lik­dən çox uza­q­dır­lar. Odur ki, Şi­ri­no­va öz he­sa­bın­dan 80 ma­nat ödə­mək­lə, da­ha yüksək key­fiyyət­li apa­rat al­ma­lı olub.

Sum­qayıt sa­ki­ni, şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­si olan Dil­bər Ələk­bə­ro­va da qlyu­ko­me­t­ri özü alıb. "Apa­ra­tı tibb ocaq­la­rın­dan al­mış ta­nış­la­rım onun key­fiyyə­ti­nin yüksək ol­ma­dığı­nı və tez bir za­man­da sı­ra­dan çıx­dığı­nı bil­di­rir­lər", - deyə o, gi­ley­lə­nir.

Diabetli xəstələr üçün maneələr 

Azər­baycan­da şə­kər­li di­a­bet xə­s­­tə­lə­ri­nin sayı­nın get­dikcə ar­t­ma­sı­nı ön­lə­mək üçün 2003-cü il de­ka­b­rın 23-də "Şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­liy­i­nə tu­tul­muş şəx­slə­rə döv­lət qayğı­sı haq­qın­da" qa­nun, hə­m­çi­nin "Şə­kər­li di­a­bet üzrə Döv­lət Pro­qra­mı" qə­bul olu­nub. Bu qa­nun və pro­qra­mın icra­sı, ona nə­za­rət yer­li icra ha­ki­miyyə­ti or­qan­la­rı­na hə­va­lə edi­lib. Pro­qra­ma əsa­sən, şə­kər­li di­a­bet xə­s­­tə­lə­ri­nin di­a­qno­s­ti­ka­sı və müa­licə­si döv­lət he­sa­bı­na həy­a­ta ke­çi­ri­lir. Təci­li il­kin yar­dım, iy­nə, qan­da şə­kə­rin mi­q­da­rı­nı aşağı sa­lan in­su­lin tər­kib­li və di­g­ər pre­pa­ra­tlar, qan­da şə­kə­rin mi­q­da­rı­na nə­za­rət apa­ra­tı - bütün bun­lar yer­li icra ha­ki­miyyə­ti or­qan­la­rı­nın ix­tiy­a­rın­da­dır. Şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nin uço­tu və qey­diy­ya­ta alın­ma­sı­nı da bu qu­rum­lar həy­a­ta ke­çi­rir.

La­kin di­a­bet­li xə­s­tə­lər he­sab edir­lər ki, bu gün icra or­qan­la­rı tib­bi və­sa­it­lə­rin ve­ril­mə­si pro­se­sin­də süründürmə­çi­liyə yol açır və bu, on­la­rın on­suz da çə­tin olan həy­at­la­rı­nı bir qə­dər də ağır­laş­dı­rır. On­la­rın fi­k­­rincə, "Sə­hiyyə Na­zir­liyi - tibb ida­rə­si - xə­s­tə" zənci­rin­də icra or­qa­nı müa­licə pro­se­sin­də bir sı­ra büro­k­ra­tik prob­lem­lə­rin mey­da­na çıx­ma­sı­na sə­bəb olur. Mə­sə­lən, Ay­dan Şi­ri­no­va bil­di­rir ki, şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri ara­sın­da uço­ta yal­nız xə­s­tə­xa­na­da "yat­mış" şəx­slər alı­nır. Bun­dan baş­qa, on­lar uçot­dan çı­xa­rıl­ma­ma­la­rı üçün hər il ko­mis­siy­a­dan ke­ç­mə­li­dir­lər. "Bu­nun mə­na­sı­nı an­la­mı­ram. Şə­kər­li di­a­be­tin müa­licə olun­may­an xə­s­tə­lik ol­duğu, xə­s­tə­lə­rin in­su­lin­dən ası­lı­lığı bəl­li­dir. De­mək, xə­s­təyə ömrünün so­nu­na­dək in­su­lin vu­rul­ma­lı­dır. Mən bir il ər­zin­də qə­f­lə­tən sağa­la bil­mə­rəm, axı. Am­ma ko­mis­siy­a­dan ke­ç­mə­səm, yə­ni xə­s­tə­xa­na­da yat­ma­sam mə­ni uçot­dan çı­xa­racaq­lar və be­lə­lik­lə, hö­ku­mət­dən dər­man ala bil­məy­əcəy­əm", - deyə Ay­dan bil­di­rir.

Şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­lə bağlı sta­ti­s­ti­ka, açıq de­sək, pi­s­dir. 2005-ci il­də xə­s­tə­lə­rin sayı 62 min­dən ar­tıq idi­sə, 2006-cı il­də on­la­rın sayı, təx­mi­nən, 68 min, 2008-ci il­də 100 min olub. Bu gün öl­kə­də şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nin sayı 180 min­dən ar­tı­q­dır (əl­bət­tə ki, bu­ra­da söh­bət yal­nız qey­diyyat­da olan xə­s­tə­lər­dən ge­dir).

Sə­hiyyə Na­zir­liy­in­dən "R+" jur­na­lı­na bil­di­rib­lər ki, xə­s­tə­lə­rin sayı­nın ar­t­ma­sı son za­man­lar da­ha çox pa­siy­en­tin qey­diyya­ta düşmə­si­lə əla­qə­dar­dır. Bu­nun­la ya­na­şı, söz­üg­e­­dən xə­s­tə­lə­rin sayı­nın ar­t­ma­sı ümu­mi­lik­də dünya­da ge­dən pro­se­s­dir və ar­tıq bu, yal­nız tib­bi dey­il, so­si­al xa­rak­ter­li prob­le­mə çe­v­ril­mək­də­dir.

Azər­baycan Di­a­bet Cə­miyyə­ti­nin (ADC) sə­d­ri Mö­mi­nə Ömə­ro­va "R+" jur­na­lı­na açıq­la­ma­sın­da bil­di­rib ki, bu xə­s­tə­liy­in ya­ran­ma­sı­nın əsas sə­bəb­lə­ri dünya­da eko­lo­ji və­ziyyə­tin ağır­laş­ma­sı, stress, pis qi­da­lan­ma, düzgün ol­may­an, fi­zi­ki hə­rə­kət­lə­rin az­lıq təş­kil et­diyi həy­at tər­zi­dir.

Mil­li mət­bə­xi­miz­də yağlı ye­mək­lə­rin çox­luq təş­kil et­diy­i­ni, in­san­la­rı­mı­zın ot­uraq re­ji­mə alu­də­çi­liy­i­ni nə­zə­rə al­saq, deyə bi­lə­rik ki, Azər­baycan­da şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­liyi "mil­li" xa­rak­ter al­ma­q­da­dır.

Mö­mi­nə Ömə­ro­va­nın fi­k­rincə, bu gün öl­kə­də be­lə xə­s­tə­lə­rin müa­licə­si sa­hə­sin­də də prob­lem­lər var. Mə­sə­lən, qlyu­ko­metrlər üçün xüsu­si, bir­də­fə­lik test çöpü (strip) la­zım­dır. Doğru­dur, döv­lət qu­rum­la­rı on­la­rı pa­siy­en­t­lə­rə ve­rir. Am­ma ye­nə də bu sa­hə­də ça­tış­maz­lıq var. Xə­s­tə­lər on­la­rı öz­lə­ri al­maq məcbu­riyyə­tin­də­dir­lər. Bə­zi xə­s­tə­lə­rə isə adi in­su­li­ni vur­maq ol­mur (mə­sə­lən, ha­mi­lə qa­dın­la­ra və uşaq­la­ra). On­la­rın in­su­li­nin xüsu­si ha­zır­lan­mış ana­lo­qu­na eh­tiy­acla­rı var. Be­lə iy­nə­lər ba­ha ba­şa gə­lir və onu da xə­s­tə­lər öz he­sab­la­rı­na al­ma­lı olur­lar. Üstə­lik, bu gün in­su­lin heç də bütün xə­s­­tə­lə­rə ça­tacaq say­da dey­il.

M.Ömə­ro­va­nın söz­lə­ri­nə gö­rə, Ba­kı ilə müqay­i­sə­də re­g­i­on­lar­da xə­s­­tə­lə­rin in­su­lin­lə tə­mi­na­tın­da da­ha cid­di prob­lem­lər var. Bu, xüsu­si­lə uşaq­lar üçün vacib olan in­su­lin ana­lo­qu­na aid­dir. Bun­dan baş­qa, re­g­i­on­lar­da po­li­kli­ni­ka­lar tə­rə­fin­dən pul­suz ve­ril­mə­li olan pre­pa­ra­tlar xə­s­tə­lə­rə ya­xın­lı­q­da­kı ap­tek­lər tə­rə­fin­dən ba­ha qiy­mət­lər­lə sa­tı­lır.

Azər­baycan ba­zar­la­rın­da rast gə­li­nən "qa­çaq­mal" in­su­li­ni­lə bağlı isə heç də hər şey ay­dın dey­il. Dünya­da bu sa­hə­də ötən əs­rin iy­ir­minci il­lə­rin­dən fə­a­liyyət gö­s­tə­rən üç nə­hə­ng şir­kət ad çı­xa­rıb: Xekst Aventis, Eli Lilli və Nova-Nordix. Ru­siy­a­da da in­su­lin is­teh­sal olu­nur. La­kin o, xey­li ucuz ol­sa da, öl­kə­də ye­g­a­nə in­su­lin is­teh­lak­çı­sı olan Azər­bayca­nın Sə­hiyyə Na­zir­liyi Ru­siy­a­dan bu pre­pa­ra­tı al­ma­q­dan çə­ki­nir. Sə­bəb onun aşağı key­fiyyət­də ol­ma­sı­dır. Na­zir­lik Da­ni­mar­ka is­teh­sa­lı olan in­su­lin­lə­rə üstünlük ve­rir. Bu­na bax­may­a­raq, Azər­baycan ba­zar­la­rın­da Ru­siya is­teh­sa­lı olan in­su­lin­lə­rə də rast gə­li­nir və bu­nu hət­ta Sə­hiyyə Na­zir­liyi də iz­ah edə bil­mir. Qu­rum­dan bil­di­rir­lər ki, bu­na na­dir hal­lar­da rast gə­li­nir və yer­li ba­zar­la­ra Ru­siya is­teh­sa­lı olan in­su­lin­lər qa­çaq­mal­çı­lıq yo­lu ilə gə­ti­ri­lir.

Və­ziyyət, hə­qi­qə­tən, Sə­hiyyə Na­zir­liy­in­dən açıq­lan­dığı ki­mi­dir­sə, əsas və­zi­fə­lər­dən bi­ri bu pro­se­sə nə­za­rə­tin sər­t­ləş­di­ril­mə­si ol­ma­lı­dır. Bu, sə­hiyyə sa­hə­sin­də key­fiyyət­siz məh­sul­la­rın da­xil ol­ma­sı­nın ön­lə­nil­mə­si üçün vaci­b­dir. Çünki bu cür məh­sul­lar di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nin on­suz da çə­tin olan du­rum­la­rı­nı bir qə­dər də ağır­laş­dı­rır.

Na­zir­lik­də he­sab edir­lər ki, re­g­i­on­lar­da in­su­li­nin xə­s­tə­lə­rə sa­tıl­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı al­maq məq­sə­di­lə ora­da ma­liyyə­nin və xərclə­rin ida­rə olun­ma­sı­na nə­za­rə­tin də sər­t­ləş­di­ril­mə­si la­zım­dır.

Nə et­mə­li? 

Əsas prob­lem­lər­dən bi­ri icti­ma­iyyə­tin şə­kər­li di­a­be­tin ya­rat­dığı ri­s­k­­lər ha­q­da ət­ra­f­lı mə­lu­mat­lan­dı­rıl­ma­ma­sı­dır. ADC-nin rəh­bə­ri bil­di­rir ki, xə­s­tə­lə­ri müa­licə edən hə­kim­lə­rin bir çox hal­lar­da pa­siy­en­t­lə­rə xə­s­tə­lik ha­q­da ət­ra­f­lı in­for­ma­siya ver­məyə vax­tı ol­mur. Hər gün po­li­kli­ni­ka­lar­da en­do­k­ri­no­loq­la­rın ya­nı­na, təx­mi­nən, 30 xə­s­tə gə­lir. On­la­rın ha­mı­sı po­li­kli­ni­ka­la­ra in­su­lin üçün üz tu­tur­lar. Hə­kim­lər xə­s­tə­lə­rə yal­nız re­sept yaz­mağa macal ta­pır. On­lar­la di­a­loq apar­maq, müəyyən məs­lə­hət­lər ver­mək üçün hə­ki­min vax­tı yet­mir. Hal­bu­ki di­a­bet ha­q­da da­ha ət­ra­f­lı mə­lu­ma­ta ma­lik olan, onun ya­rat­dığı ri­s­k­lər­dən, ya­şa­ma­lı ol­duğu həy­at tər­zin­dən xə­bər­dar pa­siy­en­t­lə­rin öz­lə­ri­ni da­ha yax­şı hiss et­dik­lə­ri, müa­licə pro­se­si­nin on­lar­da da­ha yax­şı ef­fekt ver­diyi mə­lum­dur.

Bu mə­na­da təh­sil ocaq­la­rın­da və ümu­mi­lik­də icti­ma­iyyət­də  in­san­la­rın mə­lu­mat­lan­dı­rıl­ma­sı pro­se­si də la­zı­mi sə­viyyə­də dey­il. Öl­kə­də di­a­be­tin sürət­lə yayıl­ma­sı ilə ya­na­şı, həm də ca­van­laş­dığı­nı nə­zə­rə al­saq, əha­li­nin ma­a­ri­f­lən­di­ril­mə­si təh­sil-so­si­al siy­a­sə­tin tər­kib his­sə­si ol­ma­lı­dır.

Bu sa­hə­də ma­a­ri­f­lən­dir­mə iş­lə­ri re­g­i­on­lar­da da "rel­sə sa­lın­ma­lı­dır". Çünki ora­da xə­s­tə­lə­rin heç də ha­mı­sı­nın qey­diyya­ta düşməyə hə­vəs gö­s­­tər­mə­mə­si və­ziyyə­ti da­ha da çə­tin­ləş­di­rir. "Be­lə hal­la­ra Ba­kı­da da rast gə­li­nir. Am­ma xə­s­tə­lə­rin qey­diyyat­dan yayın­ma­sı ha­lı da­ha çox re­g­i­on­lar­da müşa­hi­də olu­nur. Əsa­sən, gənc və ye­niy­et­mə­lər şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­si ol­duq­la­rı­nı həmya­şıd­la­rın­dan giz­lət­məyə ça­lı­şır­lar; qa­dın­lar isə bu­nu öz­lə­ri­nə ayıb sayır­lar: "Bir­dən şə­kər xə­s­tə­si ol­duğu­mu bi­lər­lər, ərə ge­də bil­mə­rəm", - deyə Mö­mi­nə xa­nım bil­di­rir.

Hər il "Şə­kər­li di­a­bet üzrə Döv­lət Pro­qra­mı" çər­çi­və­sin­də döv­lət büdcə­sin­dən xey­li və­sa­it ay­rı­lır. Mə­sə­lən, 2008-ci il­də bu məb­ləğ 13,8 milyon ma­nat, 2009-cu il­də 19,2 milyon ma­nat olub. Ay­rı­lan məb­ləğin il­dən-ilə ar­t­ma­sı­na bax­may­a­raq, döv­lət struk­tur­la­rı prob­le­min həl­li üçün bu və­sa­i­tin az ol­duğu­nu id­dia edir­lər.

Mö­mi­nə xa­nı­mın söz­lə­ri­nə gö­rə, 2013-cü il­də döv­lət büdcə­sin­dən bu sa­həyə üç də­fə ar­tıq və­sa­it - 33,7 milyon ma­nat ay­rı­lıb. 2014-cü ilin döv­lət büdcə­sin­də də ana­lo­ji sa­həyə ey­ni məb­ləğin ay­rıl­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lub. Am­ma nə qə­dər ki, şə­kər­li di­a­be­tin pro­fi­lak­ti­ka­sı üçün ay­rı­lan və­sa­i­tin ha­mı­sı mər­kəz­ləş­di­ri­lə­rək yal­nız sə­hiyyə sa­hə­si xət­ti­lə xərc­lən­məy­əcək, sui-is­ti­fa­də hal­la­rı­nın qar­şı­sı­nı al­maq mümkün ol­may­acaq. "Döv­lə­tin şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nə diq­qə­ti ar­tıb. Am­ma bu, on­la­rın hə­y­a­tı­nın ta­ma­mi­lə yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı, əmək fə­a­liyyə­ti müddət­lə­ri­nin ar­tı­rıl­ma­sı, əlil­liy­in azal­dıl­ma­sı üçün ki­­fay­ət dey­il. Biz Ma­liyyə Na­zir­liyi və He­sab­la­ma Pa­la­ta­sı ilə bir­lik­də bu sa­hə­də mo­ni­to­rinq apar­mı­şıq və Şə­kər­li di­a­bet üzrə Döv­lət Pro­qra­mı­nın mər­kəz­ləş­di­ril­miş qay­da­da Sə­hiyyə Na­zir­liyi tə­rə­fin­dən icra­sı­nı məq­sə­də­uyğun say­mı­şıq. "Şə­kər­li di­a­­bet üzrə Döv­lət Pro­qra­mı"nın re­al­laş­dı­rıl­ma­sı­na yö­nəl­dil­miş və­sa­i­tin xərclən­mə­sin­də bir sı­ra ray­on və şə­­hər­lər­də ça­tış­maz­lıq­la­rın ol­duğu He­­sab­la­ma Pa­la­ta­sı­nın rəy­in­də də ək­si­ni ta­pıb. Sə­hiyyə Na­zir­liy­i­nin İcti­mai Sə­hiy­yə və İs­la­hat­lar Mər­kə­zin­də də ey­ni fi­kir­də­dir­lər. La­kin döv­lət büdcə­sin­dən "Şə­kər­li di­a­bet üzrə Döv­­lət Pro­qra­mı"nın re­al­laş­dı­rıl­ma­sı üçün hər il ay­rı­lan və­sa­it hə­lə də şə­hər və ray­on­la­rın büdcə­si­nə yö­nəl­di­lir", - deyə ADC-nin rəh­bə­ri bil­di­rir.

Bu mə­sə­lə­də Hey­dər Əliy­ev Fon­du, şəx­sən Fon­dun pre­zi­den­ti, Mil­­li Məcli­sin de­pu­ta­tı Meh­ri­ban Əliy­e­va­nın böyük ro­lu var. Öl­kə­də cid­di in­su­lin ça­tış­maz­lığı­nın hiss edil­diyi 2004-cü il­də Hey­dər Əliy­ev Fon­du ADC ilə bir­lik­də "Di­a­bet­li uşaq­la­ra ən yüksək qayğı" lay­i­hə­si­ni re­al­laş­dır­dı. Nə­ticə­də, bütün şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­si olan uşaq­la­ra bi­r­il­lik in­su­lin pay­la­nıl­dı.

Fond ana­lo­ji lay­i­hə­lə­ri so­nra­kı il­lər­də də da­vam et­di­rib. Bu, di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nin müa­licə­si­nə öz kö­məy­i­ni gö­s­tə­rib, on­la­rın həy­at şə­ra­i­ti­ni yax­şı­laş­dı­rıb. Ümid edək ki, gə­lə­cək­də Azər­baycan­da şə­kər­li di­a­bet xə­s­tə­lə­ri­nin pro­fi­lak­ti­ka­sı, müa­licə­si və bər­pa­sı­na ay­rı­lan və­sa­i­tin həcmi da­ha da ar­tı­rı­lacaq, on­la­rın tib­bi lə­va­zi­mat­lar­la tə­mi­na­tı tam qay­­daya sa­lı­nacaq.