TİCARƏT TORU

Bir-iki il­dən so­nra in­ter­net va­si­tə­si ilə edi­lən tica­rə­tin  həcmi 2012-ci il­də olan 1 trilyon dol­lar­dan 1.5 trilyon dol­la­ra ça­tacaq. Hərhal­daek­s­per­t­lərbe­lə he­sabedir. Ha­zır­damal­la­rınsa­tı­şı və xid­mət­lə­ringö­s­tə­ril­mə­si üçün ən əl­ve­riş­li üsulsayı­lane-com­merceAzər­baycan­dadain­ki­şafedir. Buya­xın­lar­daNa­zir­lərKa­bi­ne­ti­ninqə­bulet­diyifi­zi­ki şəx­slə­rə məx­susmal­la­rıngömrüksər­həd­in­dəngü­zəş­tlivə sa­də­ləş­di­ril­miş şə­kil­də ke­çi­ril­mə­siqay­da­la­rı isə tica­rə­tinbuper­spek­tiv­linövününin­ki­şa­fı­na öztöh­fə­si­niver­mə­li­dir. 

Kom­mer­siya mən­fə­ə­ti 

Hə­lə 1960-cı il­də avia­rey­slə­rə yer­lə­rin si­fa­ri­şi pro­se­du­ru­nu av­to­mat­laş­dır­maq üçün "Ame­rican Air­li­nes" və "IBM" şir­kət­lə­ri SABRE si­s­­te­mi­ni ya­ra­dıb­lar və elə bu­nun­la da, ilk elek­tron kom­mer­siya si­s­temi­ni­n əsa­sı qoy­u­lub. La­kin elek­tron tica­rət ba­za­rı­nın in­ki­şa­fın­da ən böyük di­na­mizm son on beş il­də müşa­hi­də olu­nur, bu da in­ter­net is­ti­fa­də­çi­lə­ri sayın sürət­lə ar­t­ma­sı, so­si­al şə­bə­kə­lə­rin, fo­rum­la­rın və di­g­ər in­te­rak­tiv on­layn say­tla­rın tə­si­ri­nin ar­t­ma­sı və ban­k­la­rın elek­tron ödə­mə si­s­tem­lə­rin di­na­mik in­ki­şa­fı ilə bağlı­dır. Bu gün, dünya­nın in­ki­şaf et­miş öl­kə­lə­rin­də e-com­merce kor­po­ra­tiv seq­ment­də ki­fay­ət qə­dər yayı­lıb. Bu, iri və ki­çik şir­kət­lə­rə qar­şı­lıq­lı tica­rə­ti ki­fay­ət qə­dər sa­də­ləş­dir­məyə və ucuz­laş­dır­mağa, onu da­ha ope­ra­tiv və şəf­faf et­məyə və si­fa­riş­çiyə bütün mər­hə­lə­lər­də ma­lın hə­rə­kə­ti pro­se­si­nə in­te­rak­tiv şə­kil­də nə­za­rət et­məyə (tracki­ng num­ber) im­kan ya­ra­dır.

Hə­lə bir ne­çə il bun­dan əv­vəl "kö­lgə" tica­rə­tin üstünlük təş­kil et­diyi və ve­rg­i­dən yayın­ma hal­la­rının tez-tez baş ver­diyi post­so­vet mə­ka­nı­nın kor­po­ra­tiv seq­men­tin­də özündə nağdsız ödə­mə­lər və ma­liyyə şəf­fa­f­lığı­nı bir­ləş­di­rən e-com­merce yal­nız bu ya­xın­lar­da ki­fay­ət qə­dər yayı­lıb, hal­bu­ki is­teh­lak seq­men­tin­də elek­tron kom­mer­siya MDB-nin bir çox öl­kə­lə­rin­də ar­tıq ki­fay­ət qə­dər uzun müddət ər­zin­də və ak­tiv şə­kil­də in­ki­şaf edir. Söh­bət lo­kal in­ter­net-mağa­za­lar va­si­tə­si­lə pə­ra­kən­də sa­tı­şın­dan ya da bank və ya di­g­ər kar­t­lar va­si­tə­si­lə ödə­ni­lən mal­la­rın "Ebay" və "Ama­zon" tip­li bey­nəl­xalq por­tal­lar­da alın­ma­sın­dan ge­dir. Bu­nun­la be­lə, son il­lər ər­zin­də mal­la­rın və xid­mət­lə­rin "Face­bo­ok" tip­li məş­hur so­si­al  şə­bə­kə­lər va­si­tə­si ilə sa­tı­şı da ar­tıb. Ey­ni za­man­da, sı­ra­vi is­ti­fa­də­çi­lə­rin söv­də­ləş­mə­lər et­diyi in­ter­net hər­raclar ki­mi elek­tron kom­mer­siya va­ri­an­t­la­rı da in­ki­şaf et­mək­də­dir. Bu­nun­la, vir­tu­al hər­raclar bir növ ke­ç­miş­də po­pulyar olan "tol­kuç­ka" və ya qə­zet­lə­rin elan kö­şə­si ro­lu­nu oy­nayır­lar.

Yu­xa­rı­da sa­da­la­nan si­s­tem­lər bu və ya di­g­ər şə­kil­də Azər­baycan­da mö­vcud­dur. Qeyd et­mək ki­fay­ət­dir ki, ötən il­lər ər­zin­də öl­kə­də mil­li elek­tron ödə­mə si­s­tem­lə­ri ya­ra­dı­lıb, yer­li ban­k­lar bir sı­ra pla­s­tik kar­t­la­rı­nı və ey­ni za­man­da in­ter­net­də alış-ve­riş üçün nə­zər­də tu­tu­lan xüsu­si kar­t­la­rı­nı bu­ra­xıb­lar. Mil­li pro­ses­sinq mər­kəz­lə­rin xid­mət­lə­ri yer­li in­ter­net pro­vay­der­lər, te­le­fon və avia­şir­kət­lə­ri tə­rə­fin­dən kom­mu­nal on­li­ne ödə­mə­lər üçün çox­dan və ak­tiv şə­kil­də is­ti­fa­də olu­nur. Son za­man­lar in­ter­net va­si­tə­si ilə xid­mət­lə­rin re­al­laş­dırıl­ma­sı­na, hət­ta pay­tax­tın mə­də­niyyət və əy­ləncə mər­kəz­lə­ri də qo­şu­lub - elek­tron tica­rət si­s­te­min­də te­atrla­rın, ki­no­te­atrla­rın və Ba­kı­nın di­g­ər mə­də­niyyət ocaq­la­rının böyük bir his­sə­si yer alıb. Ha­zır­da, in­ter­net va­si­tə­si ilə tu­rizm pa­ket­lə­ri də sa­tı­lır.

Tə­d­ricən top­dan­sa­tış da in­ki­şaf edir: bu gün öl­kə­də yüzdən çox in­ter­net mağa­za­sı fə­a­liyyət gö­s­tə­rir və bə­zi ön­də ge­dən on­layn-tica­rət obyek­t­lə­rin da­i­mi müştə­ri ba­za­sı beş min nə­fə­ri ötür. Ha­zır­da öl­kə­mi­zin elek­tron tica­rə­tin dö­v­riyyə­si­nin 91,3%-i qey­ri-ər­zaq məh­sul­la­rı­nın payı­na düşür, sa­tı­nal­ma­la­rın 4/5-nü isə kor­po­ra­tiv müştə­ri­lər tə­min edir.

Ya­vaş-ya­vaş, la­kin dürüst 

Bu­nun­la be­lə, is­teh­lak mal­la­rı sa­tan ək­sər yer­li in­ter­net-mağa­za­lar bir çox hal­lar­da xa­rici on­li­ne-kom­mer­siya "nə­hə­ng­lə­ri" ilə həm qiy­mət, həm də çe­şid ba­xı­mın­dan rə­qa­bət apar­maq im­ka­nın­da dey­il­lər. Bu­ra­da obyek­tiv fak­tor özünü gö­s­tə­rir: sa­da­la­nan mal qrup­la­rı­nın is­teh­sa­lı, əsa­sən, öl­kə­də həy­a­ta ke­çi­ril­mir. Nə­ticə­də, yer­li in­ter­net-mağa­za­lar hə­min mal­la­rın nəq­liyyat, gömrük rə­s­mi­ləş­di­ril­mə­si, da­xi­li an­bar lo­g­i­s­ti­ka xid­mət­lə­ri və s. gö­rə xərclər çə­kir­lər. La­kin yer­li in­ter­net-mağa­za­lar vacib bir üstünlüyə ma­lik­dir - bu­ra­da alı­nan mal müştə­riyə bir-iki sut­ka ər­zin­də çat­dı­rı­la, zə­də­lən­miş, key­fiyyət­siz və ya qey­ri-stan­dart mal ope­ra­tiv şə­kil­də dəy­iş­di­ri­lə bi­lər ki, bu da ma­lın xa­ricdən alın­ma­sı za­ma­nı heç də hə­mi­şə mümkün dey­il.

"Son vax­tlar Azər­baycan­da xa­ricdən alı­nan mal­la­rın çat­dı­rıl­ma­sın­da dey­il, məhz ser­vis xid­mət­lə­ri gö­s­­tə­rən, mə­sə­lən, re­s­to­ran və əy­ləncə mər­kəz­lə­ri­nin xid­mət­lə­ri­ni sa­tan, ku­pon ser­vis­lə­ri və s. üzrə ix­ti­sas­laş­mış bir ne­çə in­ter­net-şir­kə­ti ya­ra­dı­lıb. Son il­lər bu­ra­da ki­fay­ət qə­dər cid­di seq­ment for­ma­la­şıb və bu seq­ment­də əla­və dəy­ər xa­ricdə dey­il, məhz Azər­baycan­da for­ma­la­şır. Məhz bu seq­ment­də ye­ni­lik et­mək və pul qa­zan­maq olar". Bu­nu Mil­li­kart Gro­up pro­ses­sinq mər­kə­zi­nin icra­çı di­rek­to­ru Cə­lal Orucov bil­di­rib.

Azər­baycan­da in­ter­net tica­rə­ti sa­hə­si hə­lə­lik for­mal­laş­ma mər­hə­lə­sin­də­dir və hə­min sek­to­run adi tica­rət obyek­t­lə­rin­dən müştə­ri­lə­rin nə­zə­rə­çar­pacaq sayı­nı qo­pa­ra bi­ləcəy­i­ni düşünmək çox tez olar­dı. Tə­bii ki, yer­li gö­s­tə­rici­lə­ri e-com­merce-in pə­ra­kən­də sa­tış dö­v­riyyə­si­nin 10%-ni təş­kil edən ABŞ-la müqay­i­sə et­mək çə­tin­dir.

Döv­lət Sta­ti­s­ti­ka Ko­mi­tə­si­nin mə­lu­mat­la­rı­na gö­rə, bu ilin doq­quz ayın­da elek­tron kom­mer­siya ba­za­rı­nın həcmi no­mi­nal ölçüdə yal­nız 1,8 milyon ma­na­ta ça­tıb. Müqay­i­sə üçün, Azər­baycan­da hə­min müddət ər­zin­də pə­ra­kən­də sa­tı­şın ümu­mi həcmi 13,9 milyard ma­nat təş­kil edib. La­kin bu­ra­da be­lə bir fak­tı nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, elek­tron kom­mer­siy­aya qo­şul­muş struk­tur­la­rın re­al dö­v­riyyə­si­nin həcmlə­ri bə­zən şəf­faf və uçot üçün əl­ça­tan dey­il. De­mə­li yer­li e-com­merce sa­hə­nin re­al dö­v­riyyə­si, çox gü­man ki, açıq­la­nan rə­qəm­lər­dən bir qə­dər çox­dur.

Hər hal­da, hət­ta ənə­nə­vi pə­ra­kən­də tica­rət­lə böyük fər­qə bax­may­a­raq, elek­tron tica­rə­tin öl­kə­miz­də ar­tım di­na­mi­ka­sı ki­fay­ət qə­dər nə­zə­rə­çar­paca­q­dır: onun həcmi ötən ilin ana­lo­ji gö­s­tə­rici­sin­dən 1,7 də­fə ar­tıb. 

Hö­ku­mə­tin bu ya­xın­lar­da qə­bul et­diyi qə­rar­la­ra əsa­sən, e-com­merce-in həcmlə­ri ya­xın gə­ləcək­də yal­nız ar­ta bi­lər, özü də yüksək tem­plər­lə. Hər hal­da Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nin tə­s­diq et­diyi kom­mer­siya is­ti­fa­də­si üçün nə­zər­də tu­tul­may­an, fi­zi­ki şəx­slə­rə məx­sus mal­la­rın gömrük sər­hə­din­dən gü­zəş­tli və sa­də­ləş­di­ril­miş for­ma­da ke­çi­ril­mə­si qay­da­la­rı bu­na tam zə­min ya­ra­dır. Bu qə­ra­rın noy­a­b­rın son­la­rın­da qüv­vəyə min­mə­si ilə öl­kə­də 1,5 min dol­lar dəy­ə­rin­də olan (hər müşay­i­ət edən şəxs üçün dəy­ə­rin 0,5 min dol­lar məb­ləğin­də ar­tı­rıl­ma­sı mümkün­lüyü ilə) bə­zi ak­siz­li mal­la­rın bəy­an edil­mə­si şər­ti ilə sa­də­ləş­di­ril­miş gə­ti­ril­mə­si­nə/, çı­xa­rıl­ma­sı­na im­kan ve­ri­lir.  Ey­ni za­man­da, 10 min dol­lar də­y­ə­rin­də olan valyu­ta və qiy­mət­li kağız­la­rın gə­ti­ril­mə­si,/ çı­xa­rıl­ma­sı mümkündür. Bu­nun üçün bəy­an­na­mə for­ma­sı­nı Mər­kə­zi Bank müəy­yən edəcək.

Da­ha çox al­maq olar! 

Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nin xa­rici in­ter­net tica­rə­ti seq­men­ti üçün qə­bul et­diyi qə­rar isə, hə­qi­qə­tən də, in­qi­la­bi xar­tak­ter da­şıyır. Be­lə­lik­lə, poçt gön­dər­mə­lə­ri za­ma­nı id­xal /ix­racın gü­zəş­tli və sa­də­ləş­di­ril­miş re­ji­mi 30 gündə bir də­fə ol­maq şər­ti ilə hüqu­qi şəx­sdən fi­zi­ki şəx­sə gön­də­ri­lən 1 min dol­lar məb­ləği­nə­dək bağla­ma­la­ra şa­mil edi­lir. Yə­ni və­tən­daş­lar il­də ümu­mi məb­ləği 12 min dol­lar olan rüsum­suz poçt gön­dər­mə­lə­ri qə­bul et­mək im­ka­nı qa­za­nıb­lar, bu­nu da obyek­tiv ola­raq dünya­da ən li­be­ral nor­ma­lar­dan bi­ri ki­mi he­sab et­mək olar. Bun­dan əv­vəl Azər­baycan­da gömrük rüsu­mu ödə­nil­mə­li olan poçt gön­dər­mə­lə­rin mak­si­mal həd­di 200 dol­lar­la ki­fay­ət­lə­nir­di, bu da "Ebay.com" ki­mi po­pulyar saytda elek­tron ci­haz­la­rın və di­g­ər ba­ha­lı mal­la­rın al­maq im­ka­nı­nı nə­zə­rə­çar­pacaq sə­viyyə­də məh­dud­laş­dı­rır­dı.

Xa­ricdən poçt va­si­tə­si ilə gön­də­ri­lən mal­la­ra çı­xış im­ka­nı­nın pul ek­vi­va­len­tin­də beş­qat ar­tı­mı, sözsüz ki, nağdsız bank ödə­niş­lə­rinin həcmi­nə müsbət tə­sir gö­s­tə­rəcək və öl­kə­miz­də poçt xid­mət­lə­ri gö­s­tə­rən­lə­rin gə­lir­lə­ri­ni ar­tı­racaq.

La­kin bu po­zi­tiv fakt yer­li e-com­merce sek­to­ru­nun is­ti­fa­də et­diyi qa­nun­ve­rici­lik ba­za­sı və ba­zar alət­lə­ri­nin so­nra­kı tək­mil­ləş­di­ril­mə­si zə­ru­ri­liy­i­ni gündəm­dən çı­xar­mır. Xü­su­sən, elek­tron kom­mer­siya ba­za­rı­nı for­ma­laş­dı­ran bir sı­ra yer­li şir­kət­lər mö­vcud­dur ki, şəx­si in­ter­net-ödə­mə kar­t­la­rı, Vi­sa və Mas­terCard bey­nəl­xalq ödə­mə kar­t­la­rı­na ana­lo­qu­nun emis­siy­a­sı­nı plan­laş­dı­rır.  Bu cür kar­t­lar­la xid­mət və mal­la­ra gö­rə ödə­niş edər­kən, müştə­ri­lər müəyyən bo­nus­lar əl­də edəcək­lər.

Yer­li is­ti­fa­də­çi­lər üçün Web­Mo­ney-dən da­ha sər­fə­li şəx­si elek­tron pul ki­sə­si si­s­te­mi­nin ya­ra­dıl­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lur. Çünki "WebMo­ney"dən is­ti­fa­də edər­kən, yer­li is­ti­fa­də­çi­lər böyük ko­misyon haq­la­rı ödə­məyə məcbur olur­lar.

Da­ha uzaq gə­ləcək­də isə Mər­kə­zi Ban­kın ha­zır­la­dığı "Ödə­niş xid­mət­lə­ri haq­qın­da" qa­nun lay­i­hə­si çər­­çi­və­sin­də Azər­baycan ban­k­la­rı, eləcə də xa­rici ban­k­la­rın yer­li fi­li­al­la­rı elek­tron pul­lar bu­ra­xa bi­ləcək­lər. Ana­lo­ji hüqu­qa poçt-ma­liyyə xid­mət­lə­ri gö­s­tər­mək li­sen­ziy­a­sı olan hüqu­qi şəx­slər, elek­tron pul­lar sa­hə­sin­də fə­a­liyyət gö­s­tə­rən yer­li təş­ki­lat­lar və xa­rici struk­tur­la­rın fi­li­al­la­rı ma­lik ola bi­ləcək­lər.

"E-com­merce"in hüqu­qi ni­zam­lan­ma­sı sa­hə­sin­də mühüm dəy­i­şik­lik­lə­rin vax­tı ye­ti­şib. Be­lə ki, 2005-ci il­dən qüvvə­də olan elek­tron tica­rət ha­q­da qa­nun köh­nə­lib. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­raq, Ra­bi­tə və İn­for­ma­siya Tex­no­lo­g­iy­a­la­rı Na­zir­liyi Azər­baycan­ın  bu sa­hə­də olan qa­nun­ve­rici­liy­i­ni Av­ro­pa İt­ti­fa­qı­nın hüqu­qi ba­za­sı­na uyğun­laş­dır­maq məq­sə­di­lə elek­tron tica­rə­tin in­ki­şa­fı­na da­ir tək­li­f­lər pa­ke­ti ha­zır­layıb. Be­lə­lik­lə, "Elek­tron tica­rət haq­qın­da", "E-im­za və e-sə­nəd haq­qın­da", "Şəx­si mə­lu­mat­lar haq­qın­da", "İs­teh­lak­çı­la­rın hüquq­la­rı­nın qo­run­ma­sı haq­qın­da", "Döv­lət sa­tı­nal­ma­ları haq­qın­da", "Ope­ra­tiv-ax­ta­rış fə­a­liyyə­ti haq­qın­da" qa­nun­la­ra, eləcə də Ci­nay­ət, Mülki-Pro­ses­su­al və İn­zi­ba­ti Xə­ta­lar Məcəl­lə­lə­ri­nə bir sı­ra dəy­i­şik­lik­lər edi­ləcək.

Sa­da­la­nan dəy­i­şik­lik­lər bey­nəl­xalq elek­tron tica­rət pro­se­si­ni əhə­miyyət­li də­rəcə­də  sa­də­ləş­di­rəcək, is­teh­sal xərclə­ri­ni azal­dacaq, la­kin ey­ni za­man­da öl­kə­də fə­a­liyyət gö­s­tə­rən in­ter­net-mağa­za­la­rı­nı ve­rg­i­lə­rin tam ödə­nil­mə­si­nə cəlb edəcək. Ye­ni qa­nun­ve­rici­liy­in heç də az əhə­­miyyə­tə ma­lik ol­may­an üstün­lüyü on­layn-biz­nes sa­hə­sin­də is­teh­lak­çı­la­rın hüquq­la­rı­nın da­ha do­lğun qo­run­ma­sı ol­ma­lı­dır.