
SEÇİMSİZ SEÇKİ
Kosovoda azad iradə ifadəsi serblərlə albanların münasibətlərini, çətin ki, yaxşılaşdıra bilsin
Müəllif: İrina XALTURİNA Bakı
2008-ci ildə birtərəfli şəkildə, lakin dünyanın bir çox nüfuzlu oyunçularının dəstəyi ilə müstəqilliyini elan etmiş Kosovonun müstəqillik imtahanından keçdiyini söyləmək olmaz. Onun serb-kosovalı münasibətlərinin normallaşdırılması imtahanından da uğurla çıxdığını demək mümkün deyil.
ABŞ, Aİ, ATƏT, BMT nümayəndələri kimi beynəlxalq müşahidəçilər Kosovoda noyabrın 3-də yerli orqanlara keçirilmiş seçkidən razı qalsalar da, hətta "ruhlansalar" da, seçkinin nəticələri ortaya bir sıra suallar çıxarıb. Mer və yerli məclislərə deputatları heç də hər yerdə seçmək mümkün olmayıb. Amma söhbət heç bunda da deyil. Məsələ ondadır ki, Serbiya ilə Kosovonun alban hakimiyyəti arasında baza razılaşması olan Brüssel müqaviləsinə əsasən, serb icmasının səsvermədə iştirakı əsas şərtlərdən biridir. Xatırladaq ki, bu ilin aprelində imzalanmış Brüssel müqaviləsinin əsas məqsədi məhz Belqradla Priştina arasında münasibətlərin normallaşdırılmasına nail olmaqdır.
Amma seçki, həmçinin ondan əvvəl və sonra yaşananlar göstərdi ki, serblər nəinki Kosovodakı sistemə inteqrasiya olunmayıblar, hətta kütləvi olaraq burada keçirilən seçkidə nə səs vermək, nə də rəhbər postlara seçilmək istəyirlər. Bu da əlbəttə ki, başadüşüləndir - indi onların seçki hüququndan istifadə etmələri faktiki olaraq, Kosovo hakimiyyətinin legitimliyinin etirafıdır. Məsələn, onların səs verməli olduqları bülletenlərin üzərində tanınmamış respublikanın dövlət rəmzləri əks olunub.
Yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçkidə ümumilikdə 100-dən artıq siyasi subyekt iştirak edib. Onlardan 33-ü siyasi partiya, 52-si vətəndaş birlikləridir. Bundan başqa, 16 müstəqil namizəd və 2 koalisiya (ümumilikdə 7932 namizəd), bir neçə serb siyasi partiya və birliyi də seçkiyə qatılıb. Namizədliklərini irəli sürənlər arasında milli azlıqların nümayəndələri də var idi - bosniyalılar, türklər, qaraçılar, çernoqoriyalılar, xorvatlar və b. Qaçqın və məcburi köçkünlərin səsvermədə iştirak etmələri üçün Mərkəzi Serbiyada, o cümlədən Belqradda seçki məntəqələri açılmışdı. Hazırda Kosovoda səsvermə hüququ olan vətəndaşların sayı 1 milyon 779 min 357 nəfərdir.
Brüssel razılaşması əldə edilənədək danışıqlar kifayət qədər uzun, ağır və Aİ-nin köməyi ilə, ən yüksək səviyyədə aparılıb. Müqavilənin Serbiyaya mümkün olmayanı gerçəkləşdirmək imkanı verəcəyi gözlənilirdi - Kosovo ilə bölgənin müstəqilliyini tanımadan belə, birgə yaşamaq, hətta əməkdaşlıq etmək. Seçki isə bu prosesin təcrübədə nə qədər uğurlu alındığını göstərməli idi.
Bu ilin aprelində Kosovonun baş naziri Haşim Taçi və Serbiya hökumətinin başçısı İvisa Daçiç Kosovonun, hətta serblərin daha sıx yaşadığı və faktiki olaraq Belqradın nəzarətində qalan şimal bələdiyyələrinin Priştinanın nəzarətinə veriləcəyinə dair razılıq əldə ediblər. Nəticədə, Serbiya hökuməti sentyabrda Kosovonun şimalında 4 serb bələdiyyəsini ləğv edib. Qeyd edək ki, həmin bələdiyyələrin üzvləri bir sıra prinsipial məsələdə rəsmi Belqradın mövqeyi ilə razı deyildi.
Serbiya üçün Brüssel razılaşmasının uğuru bunun Aİ-yə tamhüquqlu üzv olmaq istiqamətində atılmış ilk addım olması baxımından vacib idi. Serbiyanın bəzi aparıcı siyasətçiləri hesab edir ki, Kosovo serbləri Kosovodakı maraqlarının lazımi səviyyədə qorunması və Kosovo albanlarının ixtiyarına verilməməsinin yeganə yolu siyasi proseslərdə aktiv iştirak etməkdir. Serbiya Proqressiv Partiyası (SPP) başda olmaqla, hakim koalisiya məhz bu mövqedədir. SPP lideri, baş nazirin birinci müavini Aleksandar Vuçiç əmindir ki, vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsinə yalnız bu yolla zəmanət vermək olar. Onun bu mövqeyini baş nazir Daçiç də dəstəkləyir. Hökumət başçısı bildirib ki, serblər səsverməyə qatılmazlarsa, hazırda onların nəzarətindəki rayonlarda hakimiyyət albanların və ya kollaborasionistlərin əlinə keçə bilər.
"Biz anlamalıyıq ki, seçkinin boykot olunması Kosovo və Metoxiya problemlərinin Serbiyanın iştirakı olmadan həlli istəyinin göstəricisidir. Bu, nəinki mənəvi və siyasi baxımdan qəbuledilməzdir, həm də bizə uğur qazanmaq şansı saxlamır", - deyə prezident Tomislav Nikoliç, baş nazir İvisa Daçiç və baş nazirin müavini Aleksandr Vuçiçin birgə bəyanatlarında bildirilir.
"Yaxın perspektiv üçün hədəf Kosovoda serb mövcudluğunun qorunub-saxlanılması, bizim yaşayışımızın hansısa formada qaydaya qoyulması, bu seçkidə əlavə legitimlik qazanmaqla strateji mübarizəni davam etdirməkdir". Bu fikirlər isə "Vətəndaş təşəbbüsü Sosial Demokrat Partiyası"nın lideri, Kosovo-Mitrovisa şimal vilayətinin meri postuna namizəd Oliver İvanoviçə məxsusdur: "Bunun alternativi seçki prosesindən kənarda qalmaqdır. Nəticədə nə olacaq? Biz özümüz-özümüzü təcrid duruma salacaq, Kosovodakı serb amili fəallığını itirəcək".
Amma bu mövqe həm Kosovonun serb icmasının vətənpərvər qüvvələri, həm də Serbiyanın özündə müxalifət tərəfindən etirazla qarşılanıb. Kosovonun şimalında etiraz aksiyaları keçirilib, yollar bağlanıb. Aksiya təşkilatçıları rəsmi Belqradı Kosovodan imtina etməkdə ittiham ediblər. Onlar fikirlərini Serbiyanın tanınmamış respublikanın qanunları ilə seçki keçirilməsinə razılaşması ilə əsaslandırıblar. Vioslav Koştunisanın Serbiya Demokrat Partiyası Kosovo serblərini seçkini boykot etməyə, bununla da "Kosovo Respublikası"nın müstəqilliyini tanımadıqlarını nümayiş etdirməyə çağırıb. Radikal sağçı "Obraz" və "Dveri" qruplaşmaları da bu mövqeyə dəstək verib.
"Ötən il keçirilmiş referendum göstərdi ki, Kosovonun şimalında yaşa-yan serblərin 99%-i qeyri-legitim "Kosovo dövləti"nin hakimiyyət institutlarına tabe olmaq istəmir. Bundan əvvəl çox sayda problem öz həllini tapmalıdır: serblərin dağıdılmış və ya qəsb edilmiş daşınmaz əmlakları, yandırılmış kilsələr, sərbəst hərəkət hüququ və yaşamaq hüququ problemləri. Bir sözlə, Serbiya və beynəlxalq birliyin bizi bu seçkiyə sürükləməzdən əvvəl görməli olduqları çox iş var", - deyə Kosovo və Metoxiya Muxtar Vilayətinin müvəqqəti skupşinasının rəhbəri Slavko Stevanoviç bildirib.
Politoloq Stevan Qayiç (Avropa Araşdırmalar İnstitutu, Belqrad /Serbiya) isə "R+" jurnalına açıqlamasında daha sərt mövqe ortaya qoyub.
"Bu seçki Belqradla Priştina arasındakı "Brüssel razılaşması"nın bir hissəsi idi. Həmin razılaşmanın imzalanması ilə nəticələnmiş danışıqlar Aİ-nin himayəsi ilə aparılıb və məqsəd yalnız Serbiyanın Kosovo və Metoxiya bölgəsinin müstəqillyini defakto tanımasına nail olmaq idi. Baş nazir İvisa Daçiç və onun müavini (əslində, ölkənin ən nüfuzlu şəxsi) Aldeksandr Vuçiçin simasında Serbiya hökuməti praktiki olaraq, bunu etdilər. Nə olsun ki, onlar Kosovo və Metoxiyanın Serbiyadan müstəqilliyini açıq şəkildə tanımırlar? Serbiya hökuməti nədən birbaşa öz dövləti və xalqının maraqlarına qarşı gedir? Cavab son dərəcə çətindir və onun öz tarixi var. İki kəlmə isə desək, söhbət onların öhdəliklərindən gedir. Amma serb xalqı qarşısındakı öhdəliklərdən deyil (xalq bir il əvvəl onları digər vətənpərvər şüarlarla yanaşı, keçmiş hökumətin Kosovo ilə apardığı danışıqlara yenidən baxacaqlarını və Kosovonu verməyəcəklərini dedikləri üçün seçmişdi), Vaşinqtondan, Berlindən, Brüsseldən olan "tərəfdaşları" qarşısındakı öhdəliklərdən. Onların hakimiyyət başına keçməsinə məhz bu "tərəfdaşlar" kömək edib", - deyə Qayiç bildirir.
Politoloqun fikrincə, "indi nəinki Serbiyanın Kosovo bölgəsi, ümumilikdə, Serbiya işğaldadır - Belqradda işğal yumşaq, Kosovoda isə sərt və hərbidir".
Stevan Qayiçdə olan məlumata görə, Kosovonun şimalında yaşayan serblər səsverməyə qatılmayıblar: "Daha doğrusu, onların yalnız 2%-i seçkiyə gedib".
Fikirlərin bu qədər haçalandığı bir şəraitdə beynəlxalq nəzarətə rəğmən, seçki günü ciddi insidentlərin yaşanması heç də təəccüblü deyil. Proses boyunca namizədlərə hücumların edilməsi, seçicilərin qorxudulması kimi hallara da rast gəlinib. Noyabrın 1-də maska taxmış iki naməlum şəxs Kosovo-Mirovisa şəhərinin meri vəzifəsinə namizəd, Belqradın dəstəklədiyi "Srpaska" vətəndaş birliyinin təmsilçisi Krstimir Pantiçi döyüblər. Pantiçin sözlərinə görə, hücum edənlərin məqsədi onu öldürmək olub. Bundan cəmi bir gün sonra "Kosovo azadlıq ordusu"nun keçmiş döyüşçüsü, son zamanlaradək isə uğurlu biznesmen olan Bekim Birinksxikinin qətlə yetirildiyi məlum olub. O, Srbisa yerli məclisində deputatlığa namizəd idi və albanların ən nüfuzlu siyasi qüvvələrindən olan "Kosovonun gələcəyi uğrunda Alyans"ı təmsil edirdi.
Kosovo-Mitrovisa, Leposaviç, Zveçan və Zubin Potok sakinləri arasında (təxminən, 50 min serb) sosial şəbəkələr və məktublar vasitəsilə səsverməyə qatılmamağa dair təbliğat aparılıb. Noyabrın 3-də bir neçə maskalı şəxs Kosovo-Mitrovisa şəhərinin şimal hissəsindəki bəzi seçki məntəqələrinə soxulub, orada ətrafdakılara gözyaşardıcı qaz vurub, dəyənəklərlə zərbələr endiriblər. ATƏT müşahidəçiləri dərhal həmin ərazidən evakuasiya olunublar, sənədlər isə sahibsiz qalıb.
Beləliklə, Belqradla Priştina arasında münasibətlərin normallaşdırılmasını nəzərdə tutan Brüssel razılaşmasının təcrübədə nə qədər real olduğuna dair sual cavabsız qalır... və ya bu sual kifayət qədər aydın cavabını alıb. Artıq bu, məsələyə hansı nöqteyi-nəzərdən yanaşılması ilə bağlıdır. İstənilən halda, düşünmək olar ki, münasibətləri seçkilərlə sınaqdan keçirmək hələ tezdir, bəlkə də, sadəlövhlükdür. Yaranmış vəziyyətdə reprehentativ demokratiyanın və legitim yolla seçilmiş institutların ən ciddi problemlərin belə həlli üçün kifayət etdiyini düşünmək səhv olardı.
Stevan Qayiçin dediyi kimi, əslində, Kosovoda keçirilən seçki bir tərəfdən albanların arxalandığı Aİ-NATO-nun timsalındakı "od"un, di- gər tərəfdən, rəsmi Belqradın timsalındakı "su"yun arasında qalıb. Səs vermək alban hakimiyyətinin legitimliyinin qəbul edilməsi, boykot tam marginallaşmaya, öz taleyinə hər hansı formada təsir etmək imkanından imtinaya razılıqdır. Tərəflərə doğrudan da qibtə ediləsi deyil...
MƏSLƏHƏT GÖR: