DİALOQ BƏRPA OLUNUR

Noy­a­b­rın əv­vəl­lə­rin­də ATƏT-in va­si­tə­çi mis­siy­a­sı re­g­i­o­na növ­bə­ti sə­fə­ri­ni edib. Noy­a­b­rın 4-də Azər­baycan Pre­zi­den­ti İl­ham Əliy­ev Minsk qru­pu­nun həm­sədrlə­ri İqor Po­pov (Ru­si­ya), Ceyms Uor­lik (ABŞ) və Jak Fo­­ru (Fran­sa), hə­m­çi­nin ATƏT-in fə­a­liyyət­də olan sə­d­ri­nin şəx­si nü­may­ən­də­si An­jey Ka­s­pir­şi­ki qə­bul edib. Va­si­tə­çi­lər elə hə­min gün xa­rici iş­lər na­zi­ri El­mar Məm­mədya­rov və Azər­bayca­nın müda­fiə na­zi­ri po­s­tu­na bu günlər­də təy­in olun­muş Za­kir Hə­sə­nov­la da görüşüblər. Da­ha so­nra İrəva­na yol­la­nan həm­sədrlər ora­da Er­mə­ni­s­tan pre­zi­den­ti Serj Sarqsyan və di­g­ər rə­s­mi şəx­s­lər­lə da­nı­şıq­lar apa­rıb­lar.

Minsk qru­pu həm­sədrlə­ri­nin re­-g­i­o­na növ­bə­ti sə­fə­ri­nin əsas nə­ticə­si Azər­baycan və Er­mə­ni­s­tan pre­zi­den­t­lə­ri­nin Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li üzrə da­nı­şıq­lar pro­se­si­ni da­lan­dan çı­xar­maq üçün di­a­lo­qun bər­pa­sı­na ra­zı­lıq ver­mə­lə­ri­dir. Həm­­sədrlə­rin sə­fə­rin ye­kun­la­rı­na da­ir yay­dıq­la­rı bəy­a­nat­da dey­i­lir: "Azər­baycan və Er­mə­ni­s­tan pre­zi­den­t­lə­ri Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li­nə da­ir möv­qe­lə­ri­ni or­taya qoy­ub­lar, bu pro­se­sin bun­dan so­nra necə in­ki­şaf et­di­ri­ləcəy­i­nə da­ir müza­ki­rə­lə­rin apa­rıl­ma­sı üçün no- y­ab­r­da görüşməyə ra­zı ol­duq­la­rı­nı tə­s­diq­ləy­ib­lər".

Müna­qi­şə tə­rə­f­lə­ri "yer­lər­də, hə­m­çi­nin açıq­la­ma­la­rın­da təm­kin nümay­iş et­dir­məyə" çağı­rı­lır. Bəy­a­nat­da bil­di­ri­lir ki, "xüsu­si­lə ha­zırkı mər­hə­lə­də hər­bi əmə­liyyat­la­ra yal­nız sülh pro­se­si­nə zə­rər vu­rul­ma­sı cəh­di ki­mi ba­xı­la bi­lər".

Minsk qrupunun həmsədrləri KİV nümayəndələri  ilə görüşlə­rin­də qarşıdakı danışıqlardan gözlən­ti­lə­ri və düşüncələri haqda bəzi fikir­lərini açıqlayıblar. Məsələn, rusiyalı həmsədr Popov son iki ildə yalnız XİN başçıları səviyyəsində görüş­lə­rə nail olunduğunu xatırladıb. Onun fikrincə, artıq yüksək səviyyədə da­nı­şıqların bərpasının zamanı çatıb. Dip­lomat hesab edir ki, bu, qrafikin müəyyənləşdirilməsi və mövqelərə aydınlıq gətirilməsi baxımından vacibdir.

ATƏT-in Minsk qrupunun ame­ri­kalı həmsədri Ceyms Uorlik isə Azərbaycanın "Trend" agentliyinə mü­sahibəsində münaqişənin həllin­də "imkanlar pəncərəsi"nin açıldığı­nı söyləyib. O, son dövrlərdə belə imkanın yaşanmadığını, ABŞ-ın sülh prosesində irəliləyişə nail oluna bi­ləcəyinə inandığını qeyd edib: "Bu gün biz əsas prinsiplər üzərində iş­ləyirik. Vəzifəmiz hər şeyi əhatə edən danışıqlara yardım göstər­mək­dir". 20 illik fəaliyyətinin heç bir ciddi nəticə vermədiyi Minsk qru­punun işində effektivliyi artırmağın yollarına dair suala diplomatın ca­vabı belə olub: "Məsələ prosesdəki bütün tərəflərin qəbul etdiyi format olan Minsk qrupunda deyil. Əsas məsələ irəliləmək, konkret olaraq, ge­niş danışıqların aparılmasına nail olmaqdır".

Minsk qru­pu­nun da­nı­şıq­la­ra di­na­mi­ka qa­zan­dır­maq məq­sə­di­lə Azər­baycan və Er­mə­ni­s­tan pre­zi­den­t­lə­ri ara­sın­da di­a­lo­qun bər­pa­sı­na is­rar­la ça­lış­ma­la­rı­nı an­la­maq olar. Yüksək sə­viyyə­də görüşlə­rin təş­ki­lin­də ve­ril­miş iki­il­lik fa­si­lə, ümu­mi­lik­də, sülh pro­se­si­nə öz mən­fi tə­si­ri­ni gö­s­tə­rib və pro­ses fak­ti­ki ola­raq day­a­nıb. Bu isə öz növ­bə­sin­də "Ma­d­­rid prin­sip­lə­ri" ət­ra­fın­da uzun il­lər apa­rıl­mış da­nı­şıq­lar nə­ticə­sin­də əl­də olun­muş müsbət mə­qam­la­rın ara­dan qal­xma­sı ri­s­ki­ni ya­ra­dıb.

Həm Azər­baycan­da, həm də Er­mə­ni­s­tan­da seç­ki mər­hə­lə­si ge­ri­də qa­lıb və ar­tıq hö­ku­mət elek­to­ri­al konyuk­tu­raya da­ha az diq­qət gö­s­tər­mə­li­dir. 2015-ci il­də ilk Av­ro­pa Olim­piya Oy­un­la­rı­nın Ba­kı­da ke­çi­ri­ləcəy­i­ni nə­zə­rə al­saq, Azər­bayca­nın bu bey­nəl­xalq təd­bir ərə­fə­sin­də iş-ğ­al al­tın­da­kı əra­zi­lə­ri­ni hər­bi yol­la azad et­mək qə­ra­rı­na gə­ləcəyi inan­dı­rıcı görünmür. Er­mə­ni­s­tan isə "1915-ci il soy­qı­rı­mı"nın 100-cü il­dönümü ərə­fə­sin­də bütün səy­lə­ri­ni qon­dar­ma soy­qı­rı­mın ta­nın­ma­sı və pis­lən­mə­si­nə yö­nəl­tməyə ça­lı­şır. Bu üzdən də Minsk qru­pu­nun həm­sədrlə­ri 2014-cü ilə Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li pro­se­sin­də sı­ç­rayı­şa ol­ma­sa da, cid­di irə­li­ləy­i­şə na­il olun­ma­sı ba­xı­mın­dan "im­kan­lar pəncə­rə­si" ki­mi ba­xır­lar.

Vacib ola­nı müna­qi­şə tə­rə­f­lə­ri­nin da­nı­şıq­la­rı han­sı "yüklə" bər­pa et­mə­lə­ri­dir. Ötən iki il­də Azər­bay­can iq­ti­sa­di və hər­bi ba­xım­dan güc­lə­nib, öz xa­rici siy­a­si möv­qe­lə­ri­ni xey­­li də­rəcə­də möh­kəm­lən­di­rib. Nə­hə­ng qaz nəq­li lay­i­hə­lə­ri­nin (TANAP, TAP) re­al­laş­dı­rıl­ma­sı­na baş­la­nı­lıb, Azər­baycan­la Av­ro­pa İt­ti­fa­qı ara­sın­da ener­ji sa­hə­sin­də əmək­daş­lıq ge­niş­lə­nib və möh­kəm­lə­nib. Azər­baycan­la ABŞ ara­sın­da da Əf­qa­nı­s­ta­na da­şı­ma­lar­da tran­zi­tin tə­mi­ni, İran və Ya­xın Şərq ət­ra­fın­da ya­şa­nan­lar ba­xı­mın­dan tə­rəf­daş­lıq qo­ru­nub sax­la­nır. İki il müddə­ti­nə BMT TŞ-nin qey­ri-da­i­mi üzvü ol­mağı, nə­hə­ng bey­nəl­xalq təd­bir­lə­rin təş­ki­li­ni, er­mə­ni­lə­rin Xoca­lı­da tö­rət­dik­lə­ri soy­qı­rı­mın pis­lə­nil­mə­si kam­pa­niy­a­sın­da uğur­lu irə­li­ləy­i­şi, Azər­baycan əra­zi­lə­ri­nin BMT TŞ qət­na­mə­lə­ri­nə əsa­sən işğ­al­dan azad olun­ma­sı tə­lə­bi­nə də­s­təy­in ge­niş­lən­di­ril­mə­si­ni də Ba­kı­nın ak­ti­vi­nə yazmaq olar. Bu­na son mi­sal ki­mi, Ru­mı­niy­a­nın xa­rici iş­lər na­zi­ri Ti­tus Kor­le­se­an və Al­ba­niy­a­nın XİN baş­çı­sı Dit­mir Bu­şa­ti­nin müva­fiq ola­raq sentyabr və oktyab­r­da səs­lən­dir­dik­lə­ri rə­s­mi bəy­a­nat­la­rı da gö­s­tər­mək olar. Hər iki na­zir Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin bey­nəl­xalq hüquq və Azər­bayca­nın əra­zi bütövlüyü çər­çi­və­sin­də həl­li­nin vacib­liy­i­ni bil­di­rib, Er­mə­ni­s­tanı işğ­al et­diyi əra­zi­lə­ri dər­hal bo­şal­tmağa çağı­rıb­lar. Əv­vəl­lər bu cür prin­si­pi­al möv­qeyi əsa­sən İƏT-ə, GUAM-a üzv olan öl­kə­lər, o cümlə­dən Qo­şul­ma­ma Hə­rə­ka­tı­na üzv olan bə­zi döv­lət­lər nümay­iş et­di­rir­di­sə, in­di av­ro­pa­lı­lar da bu ey­ni möv­qeyi açıq şə­kil­də or­taya qoy­mağa baş­layıb­lar.

Mə­sə­lən, Av­ro­pa Par­la­men­tinin bu ya­xın­lar­da qə­bul et­diyi "Av­ro­pa meh­ri­ban qon­şu­luq siy­a­sə­ti haq­qın­da" qət­na­mə­si­nin 16-cı pa­ra­qra­fın­da bil­di­ri­lir ki, "Şərq tə­rəf­daş­lığı" pro­qra­mı­nın üzvü olan bir döv­lə­tin pro­qram­da iş­ti­rak edən di­g­ər bir döv­lə­tin əra­zi­si­ni işğ­al et­mə­si "Şərq tə­rəf­daş­lığı"nın fun­da­men­tal prin­sip­lə­ri­nə və məq­səd­lə­ri­nə zid­dir. Sə­nəd­də dey­i­lir ki, Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin 1993-cü il­də BMT TŞ-də qə­bul olun­muş 4 qət­na­məyə əsa­sən, ATƏT-in Minsk qru­pu­nun ABŞ, Ru­siya və Fran­sa pre­zi­den­t­lə­ri­nin 10 iy­ul 2009-cu il­də Ak­vil­də qə­bul et­dik­lə­ri bəy­a­nat­la tə­s­diq­lə­dik­lə­ri ba­za prin­sip­lə­ri­nə uyğun həl­li vaci­b­dir.

Er­mə­ni­s­tan­la bağlı və­ziyyət isə tam fər­q­li­dir. Bu öl­kə 2008-ci il­də dünya­da ya­şan­mış qlo­bal iq­ti­sa­di böh­ran­dan 5 il ke­ç­mə­si­nə rəğmən, hə­lə də ÜDM-də­ki 15%-lik tə­nəzzülü ara­dan qal­dı­ra bil­məy­ib. Yox­sul­luq həd­din­də ya­şay­an əha­li­nin sayı ar­tır, iş­siz­lik ço­xa­lır. Biz­nes üçün ya­ra­dı­lan şə­ra­it­lə bağlı süni rey­tin­q­lə­rə rəğmən, əs­lin­də, öl­kə iq­ti­sa­diyya­tı­nın bütün sa­hə­lə­ri çox­dan bölüşdürülüb və kri­mi­nal-oli­qarx qrup­laş­ma­lar tə­rə­fin­dən mo­no­po­liy­aya alı­nıb. Və­ziyyət­dən çı­xış yo­lu­nun ol­ma­dığı­nı gö­rən er­mə­ni­lər bir ti­kə çö­rək ar­dınca kütlə­vi şə­kil­də öl­kə­ni tərk edir­lər. Nə­ticə­də il­dən-ilə Er­mə­ni­s­ta­nın nə­in­ki iq­ti­sa­di və­ziyyə­ti, həm də de­mo­qra­fik du­ru­mu (əha­li­nin sayı, ye­ni doğu­lan uşaq­la­rın sayı və s.) ağır­la­şır.

Serj Sarqsya­nın Av­ro­pa İt­ti­fa­qı ilə As­so­si­a­tiv Sa­zi­şin ha­zır­lan­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də iki­il­lik əziy­yət­li iş­dən so­n­ra qə­f­lə­tən Er­mə­ni­s­ta­nın Gömrük İt­ti­fa­qı­na və Krem­lin lay­i­hə­si olan Av­ra­siya İt­ti­fa­qı­na qo­şul­maq qə­ra­rı­nı açıq­­la­ma­sın­dan so­nra, qər­bli tə­rəf­daş­la­rın ona və er­mə­ni­lə­rə ina­mı xey­­li aza­lıb. Sarqs­yan bu qə­ra­rı­nı öl­kəyə ucuz qiymətə ener­ji da­şıyıcı­la­rı­nın tə­darükü və Ru­siy­a­nın on­la­ra ma­liyyə yar­dı­mı vəd et­mə­si  ilə əsas­lan­dı­rır. Sarqsyan Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si kon­tek­s­tin­də təhlükə­siz­lik ba­xı­mın­dan Mos­k­va­dan ası­lı ol­duq­la­rı­nı da se­çi­mi­nə tə­sir gö­s­tə­rən amil­lər sı­ra­sı­na qoy­ur. Am­ma onun bütün ar­qu­men­t­lə­ri­nə qar­şı cid­di şübhə var və məq­səd Serj Sarqsya­nın Ru­siya pre­zi­den­ti V. Pu­ti­nin ira­də­si­nə qeyd-şərt­siz ta­be ol­ma­sı fak­­tı­nı ört-ba­s­dır et­mək­dir.

İn­di mə­lum olur ki, Er­mə­ni­s­tan­da də­mir yo­lu kom­mu­ni­ka­siy­a­sı­nın in­ki­şa­fı­na və ya AES-in ye­ni blo­ku­nun in­şa­sı­na hər han­sı böyük Ru­siya in­ve­s­ti­siy­a­sı­nın ya­tı­rıl­ma­sın­dan söh­bət be­lə get­mir. Hə­lə­lik hət­ta gü­zəş­tli qiy­mət­lər­lə qaz sa­tı­şı mə­sə­lə­si­nə də tam ay­dın­lıq gəl­məy­ib. Er­mə­ni­s­ta­nın ener­ji və tə­bii re­sur­slar na­zi­ri Ar­men Mo­v­sisyan öl­kə par­la­men­tin­də­ki çı­xı­şı za­ma­nı bil­di­rib ki, İrəvan­la Mos­k­va ara­sın­da qaz ta­ri­f­lə­rin­də­ki fər­qə da­ir da­nı­şıq­lar da­vam et­di­ri­lir. "Əv­vəl­lər biz Ru­siya tə­rə­fi­nin ta­ri­fin bir his­sə­si­ni sub­si­diy­a­laş­dır­ma­sı­na tərəfdar idik. İn­di  isə baş­qa va­ri­an­ta üstünlük ve­ri­rik. Bu va­ri­an­tın nə­dən iba­rət ol­duğu­nu gə­ləcək­də açıq­lay­acağıq", - deyə na­­zir qeyd edib.

Ru­siya Er­mə­ni­s­tan AES-də ye­ni blo­kun in­şa­sı üçün tə­ləb olu­nan 5-6 milyard dol­lar­lıq yükü də üzə­ri­nə götürmək is­tə­mir. Hə­lə­lik söh­bət AES-in ha­zır­da mö­vcud olan 2-ci ener­ji blo­ku­nun fə­a­liyyət müddə­ti­nin 2026-cı ilə­dək uza­dıl­ma­sı üçün müva­fiq pro­qra­ma kre­dit ay­rıl­ma­sın­dan (160 milyon dol­lar) ge­dir. Əv­vəl­lər blo­kun fə­a­liyyə­ti­ni 2016-cı ilə­dək da­vam et­di­rə bi­ləcəyi dey­i­lir­di. Er­mə­ni­s­tan hö­ku­mə­ti, hət­ta onun fə­a­liyyə­ti­nin day­an­dı­rıl­ma­sı üçün Av­ro­pa İt­ti­fa­qın­dan ma­liyyə yar­dı­mı da alıb. Am­ma göründüyü ki­mi, hə­min və­sa­it yey­i­lib. İn­di er­mə­ni­lər baş­qa ener­ji re­susrla­rı­nın ol­ma­dığı­nı əsas gə­ti­rə­rək, üzər­lə­ri­nə götürdük­lə­ri bu öh­də­liyə əməl et­mək­dən boy­un qa­çı­rır­lar.

İrəva­nın Mos­k­va­dan gü­zəş­tli kre­dit­lər göz­lə­mə­si­nə dəy­məz. Bun­dan baş­qa, Er­mə­ni­s­tan hö­ku­mə­ti Ru­siy­a­dan hə­lə 2009-cu il­də qlo­bal iq­ti­sa­di böh­ran za­ma­nı yar­dım ki­mi al­dığı 500 milyon dol­lar­lıq kre­di­ti tez­lik­lə ödə­mək niyyə­tin­də ol­duğu­nu açıq­layıb. Bu­nun üçün Er­mə­ni­s­tan­da 700 milyon dol­lar­lıq av­ro­bon­d­la­rın bu­ra­xıl­ma­sın­dan əl­də edi­ləcək vəsaitin böyük bir his­sə­si­nin xərclən­mə­si nə­zər­də tu­tu­lur. Ödə­niş 7 il ər­zin­də il­lik 6%-lə həy­a­ta ke­çi­ril­mə­li­dir. Ek­s­per­t­lər bu qə­ra­rı tə­əccüblə qar­şı­layıb­lar. Çünki prak­ti­ka­da yüksək fa­iz­li kre­dit­lə­ri da­ha ucu­zu ilə, qı­samüddət­li kre­dit­lə­ri isə uzunmüd­dət­li kre­dit­lə ödə­mək təcrübə­si var. Er­mə­ni­s­tan hö­ku­mə­ti  isə bu­nun tam ək­si­ni edir. Hal­bu­ki, Ru­siy­a­nın kre­di­ti da­ha uzunmüddət­li və ucuz idi (il­lik 4% ol­maq­la, 15 il müddə­ti­nə).

Görünür, ya Er­mə­ni­s­tan iq­ti­sa­diyya­tı, hət­ta o qə­dər də çox ol­may­an kre­dit­lə­ri be­lə ef­fek­t­li şə­kil­də qay­tar­maq iq­ti­da­rın­da dey­il, ya da Ru­siya kre­di­ti­nin vax­tın­dan əv­vəl ödə­nil­mə­si is­təyi kre­di­tin təy­i­na­tı üzrə xərclən­mə­diy­i­ni, da­ha doğru­su, Serj Sarqsyan və ət­rafının ci­bi­nə qoy­ul­duğu­nu giz­lət­mək məq­sə­di gü­dür. Hə­qi­qə­tən də, Er­mə­ni­s­tan pre­zi­den­ti­nin Mos­k­va­da nümay­iş et­dir­diyi üzüyo­la­lığa sə­bəb guya Ru­siya pre­zi­den­ti Vla­di­mir Pu­ti­nin təzyiq üçün Qa­ra­bağ ami­lin­dən is­ti­fa­də­si dey­il, bu cür fak­t­la­rın yer al­dığı dos­ye ola bi­lər. Ola bil­sin ki, Sarqs­yan bu dosye­nin icti­ma­iyyə­tə açıq­la­na bi­lənəcəy­in­dən eh­tiy­at­la­nıb.

Am­ma Gömrük İt­ti­fa­qı­na üzv­lüyün xüsu­si mad­di-iq­ti­sa­di qa­zanc gə­tir­mə­diyi tə­q­dir­də, Sarqsya­nın Er­mə­ni­s­tan qar­şı­sın­da Av­ro­pa per­s­pek­tiv­lə­ri­ni bağla­ma­sın­dan hey­rət içə­ri­sin­də olan əha­li üçün hə­lə də "Qa­ra­bağ kar­tı"ndan is­ti­fa­də olu­nur. Bu yer­də Ru­siy­a­nın Er­mə­ni­s­tan­da­kı 102-ci hər­bi ba­za­sı­nın ko­man­da­nı An­d­rey Ru­zin­ski­nin sə­la­hiyyət­lə­ri­ni aşan bəy­a­na­tı­nın da heç bir ye­ri yox­dur. Söh­bət onun Qa­ra­bağda hər­­bi əmə­liyyat­la­rın bər­pa olu­na­ca­ğı tə­q­dir­də, söz­üg­e­dən ba­za­nın əmə­­liyyat­la­ra müda­xi­lə edə bi­ləcə-y­i­nə da­ir açıq­la­ma­sın­dan ge­dir. Onun ar­dınca Ru­siya Döv­lət Du­ma­sı­nın RLDP-dən olan de­pu­ta­tı Ro­man Xudya­kov da bəy­an edib ki, "Er­mə­ni­s­tan Ru­siya ilə bir­lik­də Qa­ra­bağın da Gömrük İt­ti­fa­qı­na da­xil edil­mə­si yol­la­rı ha­q­da düşünmə­li­dir. Əg­ər DQR Ru­siy­a­nın tər­ki­bi­nə əla­və olu­nar­sa, bütün di­g­ər döv­lət­lər bu prob­le­mə fər­q­li ya­naş­mağa baş­lay­acaq­lar.