SƏS-KÜYLÜ QƏTL

1913-cü il­də Ba­kı­da icti­ma­iyyə­tin diq­qə­ti­ni özünə cəlb et­miş bir ne­­çə məh­kə­mə pro­­se­si ke­çi­ri­lib. On­lar­dan bi­ri də "Hacı İma­mə­li" mə­sci­di­nin axun­du Mol­la Ru­hul­la Axun­do­vun qət­li  ilə bağlı baş tu­tub. Mə­scid Ma­rin­ski və Ka­ran­tin küçə­lə­ri­nin (in­di­ki R.Rza və H.As­la­nov küçə­lə­ri - red.) kə­siş­mə­sin­də yer­lə­şir­di. Axund 1912-ci il yan­va­rın 16-da öz mən­zi­lin­də na­maz qı­lan za­man öl­dü­rülmüşdü. Ha­di­sə za­ma­nı onun 14 yaş­lı qı­zı Sə­fu­rə ev­də olub. O, il­kin is­tin­taq za­ma­nı qətldən ya­rım sa­at əv­vəl evə iki ki­şi­nin gir­diy­i­ni bil­di­rib. On­lar axun­d­la nə ha­q­da­sa söh­bət edibmiş. Atəş sə­si eşi­dən Sə­­fu­rə dər­hal ata­sı­nın ot­ağı­na qa­çıb və axun­du diz­lə­ri üstə ot­ur­muş və­ziyyət­də görüb. Mol­la Ru­hul­la Axun­do­vun ölümündən əv­vəl de­diyi son cümlə be­lə olub: "Al­lah bə­­­la­nı­zı ver­sin"!

Elmli mo­lla 

Mol­la Ru­hul­la Axun­dov çox elm­li din xa­di­mi olub. O, təx­mi­nən, 20 il İra­nın müxtə­lif di­ni təh­sil mər­kəz­lə­rin­də oxuy­ub. Di­ni fa­na­tiz­mə qar­şı olan Axun­dov ma- ­a­rif­çi­liyi təb­liğ edir­di. İcti­ma­iyyət ara­­sın­da o, müsəl­man ruha­ni­lə­ri­nin ən mütə­rəq­qi nümay­ən­də­lə­rin­dən bi­ri ki­mi ta­nı­nıb. O, hər za­man fa­na­tik­lə­ri tən­qid edir, ca­hil mol­la­la­rın İs­la­mı yan­lış şərh et­mə­si­nə qar­­şı çı­xır, di­ni xura­fa­tı, müsəl­man həy­a­tı­nın qa­ran­lıq tə­rə­f­lə­ri­ni if­şa edir­di. Pri­xod mol­la­sı olan Ru­hul­la Axun­dov Ba­kı­nın rus-ta­tar mək­təb­lə­rin­də dərs də dey­ir­di. O, cə­miyyə­tin ma­a­ri­f­lən­mə­si­ni, qa­dın­la­rın azad­lığı­nı təb­liğ edir­di.

Mol­la Ru­hul­la Axun­dov tez-tez Azər­baycan nəşrlə­ri­nin sə­hi­fə­lə­rin­də çı­xış edir­di və bu, o dövrün din xa­dim­lə­ri üçün na­dir hal idi. Axun­dov fars və ərəb dillərin­də ya­zıl­mış ki­tab­la­rı Azər­baycan di­li­nə tərcümə edir, on­la­rı o qə­dər də ge­niş ol­may­an im­kan­la­rı he­sa­bı­na nəşr et­di­rir və əha­liyə pay­layır­dı. Axund Hacı Zey­na­la­b­din Tağıy­e­vin bi­oqra­fiyası­nın müəl­li­fi ki­mi də ta­nı­nır­dı. Hə­min ki­tab 1903-cü il­də Ba­kı­da işıq üzü görmüşdü.

Axun­do­vun qət­li bütün Ba­kı icti­ma­iyyə­ti­ni sar­sıt­mış­dı. Özü də ha­di­sə­dən sar­sı­lan­lar heç də yal­nız mü­səl­­man­lar dey­il­di. Mol­la Ru­ha­ni­nin dəfn mə­ra­si­min­də 10 min­dən ar­tıq in­san iş­ti­rak edir­di. On­la­rın ara­sın­da qra­do­na­çal­nik Mar­tı­nov, po­li­smey­s­ter Na­zan­ski, şə­hə­rin rəh­bə­ri Ray­ev­ski, İra­nın kon­su­lu, müəl­lim­lər, ziy­a­lı­lar, baş­da H.Z.Tağıy­ev ol­maq­la, xey­­­riyyə cə­miyyət­lə­ri­nin nü­may­ən­də­­lə­ri də var idi. Ma­təm yürü­şü Şə­hər Du­ma­sı­nın bi­na­sı qar­şı­sın­da (in­di­ki Ba­kı Şəhər İcra Ha­ki­miyyə­ti - red.) da­y­a­nıb. Bu­ra­da Ba­kı qazisi Mir­­mə­həm­məd Kə­rim Mircə­fər­za­də na­maz qı­lıb, da­ha so­nra ma­təm mi­tin­qi ke­çi­ri­lib. Mi­tin­q­də ziy­a­lı­lar adın­­dan Əli­mər­­dan bəy Top­çu­ba­şov çı­xış edib.

Mol­la Ru­hul­la Axun­do­vun qət­li  ilə bağlı ci­nay­ət işi­nə Ti­f­li­s­dən gəl­miş ha­kim­lər­dən iba­rət da­i­rə-hər­bi məh­kə­mə­si ba­xır­dı. Pro­ses İçə­ri­şə­hər­də ke­çi­ri­lir­di. Qə­zet­lə­rin yaz­dığı­na gö­rə, ke­ç­miş Du­ma mey­da­nı (ha­zırkı Gənclər mey­da­nı - red.) in­san küt­lə­si  ilə do­lu olur, qa­la qa­pı­la­rı isə at­lı po­lis də­s­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən cid­­di müha­fi­zə al­tın­da sax­la­nı­lır­dı.

Müttə­him­lə­ri məh­kə­məyə gə­ti­rən və pro­ses za­ma­nı müha­fi­zə edən kon­voy­lar da güclən­di­ril­miş re­jim­də iş­ləy­ir­di­lər.

Bu cür cid­di ehtiy­at təd­bir­lə­ri­nin görülmə­si ba­şadüşülən idi. Müttə­him­­lər kürsüsündə məş­hur qo­çu, Nov­­xa­nı kən­di­nin sa­ki­ni Hacı Mə­şə­di Hacı oğlu və onun əlal­tı­la­rı əy­ləş­miş­di­lər. İl­kin is­tin­ta­qa ifa­də ver­miş, da­ha so­nra isə məh­kə­mə­də şa­hid ki­mi çı­xış edən şəx­slər onun Ru­hul­la Axun­do­va ni­f­rət et­diy­i­ni tə­s­diq­ləy­ir­di­lər. Bu ni­f­rə­tin sə­bə­bi­ni isə məh­kə­mə­də müsəl­man icti­mai xa­di­mi, və­kil  Mu­s­ta­fa bəy Əli­bəy­ov de­tal­la­rı­na­dək da­nış­mış­dı.

Həl­le­dici şi­kay­ət 

Onun söz­lə­ri­nə gö­rə, 1906-cı il­də bə­zi ta­nın­mış müsəl­man­lar Ba­kı­da "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti­ni ya­ra­dıb­lar. Cə­miyyə­tin məq­sə­di qətl, pul əl­də et­mək məq­sə­di­lə in­san oğur­luğu və di­g­ər ci­nay­ət­lə­ri həy­a­ta ke­çi­rən­lə­rin tə­qib edil­mə­si idi. Onun rəh­bər­liy­in­də həm mülki şəx­slər, həm də ru­ha­ni­lər yer alır­dı. Mol­la Ru­hul­la Axun­dov da on­lar­dan bi­ri idi. Ba­kı qazisi Mir­mə­həm­məd Kə­rim Mircə­fər­za­də cə­miyyə­tin sə­d­ri se­çil­miş­di. "Hi­da-y­ət"in İda­rə Hey­ə­tin­də Hacı Zey­na­la­b­din Tağıy­e­vin ol­ma­sı, İsa bəy Mu­s­­ta­fa bəy Əli­bəy­o­vun isə əv­vəlcə qu­­ru­mun ka­ti­bi, so­nra­dan isə və­kil po­s­­tu­nu tut­ma­sı cə­miyyə­tin nüfu­zun­dan xə­bər ve­rir­di.

Mu­s­ta­fa bəy Əli­bəy­ov məh­kə­mə­də da­nı­şır­dı ki, "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti­nin tə­sis olun­ma­sı rə­s­mi da­i­rə­lər tə­rə­fin­dən müsbət qar­şı­lan­mış­dı: "1903-1905-ci il­lər­də qətllər, ta­lan­lar, qan­lı qi­sas­lar o də­rəcə­də təhlü­kə­li həd­də çat­mış­dı ki, müsəl­man icti­­ma­iyyə­ti po­li­slə bir­lik­də bu hal­la­ra qar­şı müba­ri­zə apar­maq ha­q­da düşünməyə baş­la­mış­dı. Çünki bu və­ziyyət əha­li­nin mə­nə­vi və tə­sərrüfat ba­xı­mın­dan tam in­ti­zam­sız ha­la gəl­mə­si­nə yol açır­dı. Biz ya­ran­mış və­ziyyə­ti müza­ki­rə et­mək üçün mə­sci­də top­la­şır­dıq. Hər kə­sin səbir ka­sa­sı ar­tıq dol­muş­du. Nə­hay­ət, müsəl­man əha­li ara­sın­da­kı şər ele­men­t­lər­lə müba­ri­zə­nin apa­rıl­ma­sı üçün cə­miyyə­tin ya­ra­dıl­ma­sı qə­ra­rı­na gəl­dik. Ona ərəb di­lin­dən tərcümə­də "xi­­las" mə­na­sı ve­rən "Hi­day­ət" adı qo­y­ul­du. Cə­miyyət fə­a­liyyə­tə baş­lar-baş­la­maz ona qo­çu­la­rın əməl­lə­rin­dən çox­say­lı şi­kay­ət­lər gəl­məyə baş­la­dı. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Fa­dey­e­vin si­ma­sın­da ad­mi­ni­s­t­ra­siya cə­miyyə­tin və­zi­fə və məq­səd­lə­ri­nə müs­bət ya­na­şır­dı. Müsəl­man­la­rın ci­nay­ət­lə­ri  ilə bağlı bütün şi­kay­ət­lər rəy ve­ril­mə­si üçün cə­miyyə­tə gön­də­­ri­lir­di. Fa­dey­ev bi­zim rəy­lə­ri­miz­lə he­sab­la­şır­dı".

M. Əli­bəy­ov məh­kə­mə­də­ki çı­xı­şın­da 1906-cı il noy­a­b­rın əv­vəl­lə­rin­də "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti­nə Nov­xa­nı kən­di­nin bir qrup sa­ki­ni tə­rə­fin­dən də şi­kay­ət gəl­diy­i­ni bil­di­rib. On­lar "Hacı Mə­şə­di Hacı oğlun­dan xi­las olun­ma­la­rı­nı" is­təy­ir, qo­çu­nun kənd sa­kin­lə­ri­nə qar­şı ter­ror həy­a­ta ke­çir­diy­i­ni bil­di­rir­di­lər. Şi­kay­ət mək­tu­bun­da Hacı Mə­şə­di­nin çox­say­lı qətl­lər tö­rət­miş də­s­tə­nin ba­şın­da day­an­dığı qeyd olu­nur­du. Nov­xa­nılılar ey­ni məz­mun­lu şi­kay­ə­ti döv­lət qu­rum­la­rı­na, mə­sə­lən, Ba­kı ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luğu­na da gön­də­rib­mişlər.

Cə­miyyə­tin İda­rə Hey­ə­ti mə­sə­lə­nin araş­dı­rıl­ma­sı­nı Nov­xa­nı sa­kin­lə­ri­ni yax­şı ta­nıy­an Mol­la Ru­hul­la Axun­­do­va tap­şı­rır. Onun nov­xa­nı­lı­la­­rı yax­şı ta­nı­ma­sı bu kənd­də bağ evi­­nin ol­ma­sı ilə bağlı idi. Axun­do­vun araş­dır­ma­sı kəndlilə­rin şi­kay­ə­ti­nin əsas­lı ol­duğu­nu üzə çı­xa­rır və o, və­ziyyət­lə bağlı ət­ra­f­lı mə­ru­zə ha­zır­layır. Mə­ru­zə­ni müza­ki­rə edən "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti Hacı Mə­şə­di Hacı oğlu­nun Qaf­qaz əra­zi­sin­dən çı­xa­rıl­ma­sı­na da­ir əri­zə ha­zır­lan­ma­sı qə­ra­rı­na gə­lir. M.Əli­bəy­o­vun söz­lə­ri­nə gö­rə, məhz bun­dan so­nra qo­çu­da Axun­do­va qar­şı ni­f­rət ya­ra­nır və o, Mol­la Ru­hul­la­nı öldürmək qə­ra­rı­na gə­lir. Əli­bəy­ov ifa­də­sin­də bil­di­rir­di ki, o vaxtdan də­fə­lər­lə na­mə­lum şəx­slər Mol­la Ru­hul­la Axun­do­vun ya­nı­na gə­lə­rək, Hacı Mə­şə­di Ha­cı oğlun­dan onun öldürülmə­si­nə da­ir tək­lif al­dıq­la­rı­nı, la­kin bun­dan im­ti­na et­dik­lə­ri­ni bil­di­rir­mişlər. Xu­da­ver­di ad­lı şa­hid­lər­dən bi­ri məh­kə­məyə ver­diyi ifa­də­də Axun­dun ölü­mü­nə gö­rə ona 300 rubl müka­fat vəd olun­duğu­nu eti­raf edib. Axun­du öl­dürmək­dən im­ti­na et­miş da­ha bir şa­­hid isə Hacı Mə­şə­di tə­rə­fin­dən pul oğur­luğun­da təq­sir­lən­di­ri­lə­rək həb­sə atı­lıb­mış.

Bir müddət so­nra "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti­nin qə­ra­rı təy­i­na­tı üzrə gön­də­ril­sə də, nə­ticə əl­də olun­mur. So­n­ra­dan məh­kə­mə­də mə­lum olub ki, Hacı Mə­şə­di­nin rə­s­mi şəx­slə­rin ya­nın­da böyük nüfu­zu var imiş. Ba­kı qə­za­sı­nın rə­i­si La­za­rev məh­kə­mə­də Hacı Mə­şə­di­nin po­lis əmək­da­şı ol­duğu və ona xey­li kö­mək et­diy­i­ni bil­­di­rib. Ad­mi­ni­s­t­ra­siy­a­nın qə­ra­rı­na əsa­­sən, Hacı Mə­şə­diyə si­lah da ve­ri­lib­miş. La­ze­rev ötən dövr ər­zin­də Hacı Mə­şə­di­nin əməl­lə­rin­də pis heç nə gör­mə­dik­lə­ri­ni, hət­ta onun Xa­lıq ad­lı məş­hur ci­nay­ət­ka­rın ələ ke­çi­ril­mə­si­nə kö­mək­lik gö­s­tər­diy­i­ni də söy­ləy­ib: "Tə­əssüf ki, qul­dur şə­hər və mə­həl­lə nə­za­rət­çi­lə­ri­nin əlin­dən çı­xa­raq qa­ç­mağa na­il olub".

Pri­stav pol­kov­nik Pol­to­rat­ski də Hacı Mə­şə­di ha­q­da müsbət ifa­də ve­rib, onu "ci­nay­ət­kar­la­rın ax­ta­rı­şın­da po­­lis üçün qiy­mət­li kö­mək­çi" ad­lan­dı­rıb.

Pol­kov­nik-ley­te­nant Mar­tı­no­vun Ba­kı qra­do­na­çal­ni­ki təy­in olun­ma­sı ilə və­ziyyət dəy­i­şib. "Hi­day­ət" cə­miyyə­ti­nin müraci­ə­ti əsa­sın­da Hacı Mə­şə­di Hacı oğlu və qar­da­şı Əli­ba­ba 1909-cu ilin de­ka­b­rın­da həbs edi­lib­lər. 1911-ci iln yan­va­rın 23-də qə­­bul edil­miş qə­rar isə on­la­rın Ba­kı­da ya­şa­ma­la­rını qa­dağan edib. Nə­ticə­də, on­lar söz­üg­e­dən əra­ziyə da­xil ol­may­an Hökməli kən­din­də ya­şa­mağa baş­layıb­lar.

İs­tin­taq Mol­la Ru­hul­la Axun­do­vun sə­nəd­lə­ri ara­sın­da onun qra­do­na­çal­ni­kə yaz­dığı müraci­ə­tin qa­ra­la­ma va­ri­an­tı­nı tap­mış­dı. Ora­da Hacı Mə­şə­di­nin ci­nay­ət­kar əməl­lə­rin­dən bəhs olu­nur­du. Axund müraci­ə­ti­nin so­nun­da ya­zır­dı: "Si­zə bu ha­q­da mə­lu­mat ver­mək­lə, si­zi mə­sə­lə­ni araş­dır­mağa çağır­mı­ram. Çünki şa­hid­lər­dən heç bi­ri qor­xu­sun­dan heç nə da­nış­may­acaq. Yal­nız bir şeyi de­mək is­­təy­i­rəm ki, mə­nim on­dan və onun adam­la­rın­dan baş­qa düşmə­nim yox­dur. Mə­nim və ya öv­lad­la­rı­mın qət­lə ye­ti­ri­ləcək­lə­ri tə­q­dir­də, yal­nız onu gü­nah­kar say­ma­nı­zı xa­hiş edi­rəm. Ümid edi­rəm ki, mə­nə ina­na­caq­sı­nız". İs­tin­taq­çı­lar mək­tu­bun ori­ji­­na­lı­nı qra­do­na­çal­ni­kin dəf­tər­xa­na­sın­dan ta­pıb­lar. 

Məh­kə­mə­də ci­nay­ət­ka­rı Ba­kı­nın ta­nın­mış və­kil­lə­ri - knyaz Ba­ra­tov, Ma­­ka­lin­ski, Le­on­to­viç və Klank mü­da­­fiə edir­di­lər. La­kin on­lar müttə­him­­lə­rin gü­nah­sız­lığı­nı sübu­ta ye­ti­rə bil­mə­di­lər. Nə­ticə­də, Hacı Mə­şə­di Ha­cı oğlu və üç əlal­tı­sı ba­rə­sin­də hər bi­­ri 20 il müddə­ti­nə sürgün qə­ra­rı çı­xa­rıl­dı.