"İPƏK KÜLƏYİ"nin YELKƏNİ İLƏ

Son onil­lik­də ha­si­lat sa­hə­sin­də­ki sürət­lə irə­li­lə­mə və qey­ri-neft sek­to­ru­nun di­na­mik in­ki­şa­fı nə­ticə­sin­də ar­tıq uzun il­lər­dir ki, Azər­baycan­la Qa­za­xı­s­ta­nı post­so­vet mə­ka­nın­da iq­ti­sa­di in­ki­şaf tem­plə­ri­nə gö­rə ar­dıcıl ola­raq ilk yer­lə­ri tu­tur­lar. Ba­kı ilə As­ta­na­nın qar­şıya qoy­duq­la­rı pri­o­ri­tet­lər­dən bi­ri də çoxqütblü nəq­liyyat in­fra­struk­tu­ru­nun for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı­dır. Ar­tıq ya­xın za­man­lar­da bu iş­lər iki öl­kə­ni Qərb, Şərq və Cə­nub ara­sın­da­kı tica­rət yol­la­rı­nın böyük bir his­sə­si­ni bir­ləş­di­rən re­g­i­o­nal xa­ba  çe­vir­mə­li­dir.

Av­ro­pa ilə Asiya ara­sın­da körpü 

Bu gün Cə­nu­bi Qaf­qaz və Mər­kə­zi Asiya öl­kə­lə­ri­nin tran­zit po­ten­si­a­lı­nın güclən­di­ril­mə­si ba­xı­mın­dan Av­ro­pa-Qaf­qaz-Asiya nəq­liyyat dəh­­li­zi­nin (TRACECA) önə­mi­nə qiy­mət ver­mək çə­tin­dir. Son il­lər­də Xə­zərya­nı öl­kə­lər­dən Av­ro­pa is­ti­qa­mə­tin­də da­şı­nan il­lik kar­bo­hi­d­ro­g­en xam­ma­lı­nın beş­də dördü bu dəh­li­zin payı­na düşür. Ey­ni za­man­da ha­zır (qey­ri-xam­mal) məh­sul­la­rı­nın da­şın­ma­sın­da da nə­zə­rə­çar­pacaq ar­tım var. Söh­bət, ilk növ­bə­də, Çin­dən Av­ro­paya da­şı­nan kon­tey­ner­lə­rin tran­zi­tin­dən ge­dir.

Gə­lən il Ba­kı-Ti­f­lis-Qars (BTQ) də­mir yo­lu­nun və "Ye­ni Ba­kı" Bey­nəl­xalq Tica­rət Li­ma­nı­nın ilk ob­yek­t­lə­ri­nin is­ti­fa­dəyə ve­ril­mə­si də nə­zər­də tu­tu­lur.

Ya­xın iki il­də Qa­za­xı­s­tan­da və həm­­sər­həd öl­kə­lər­də ye­ni də­miryol xət­lə­ri - Jez­kaz­qan-Bey­neu və Uzen-Qor­qan is­ti­s­ma­ra ve­ri­ləcək, Ak­tau li­ma­nı ge­niş­lən­di­ri­ləcək. Nə­ticə­də, Xə­zər də­ni­zi­nin şərq və qərb sa­hil­lə­ri­nin nəq­liyyat in­fra­struk­tu­ru po­ten­si­a­lı­nın bir­ləş­di­ril­mə­sin­dən so­nra bu ge­niş re­g­i­on­da TRACECA dəh­li­zi ilə tran­zit yük da­şı­ma­la­rı üçün prin­si­pi­al əhə­miyyət­li ye­ni im­kan­lar ya­ra­nacaq.

Mö­vcud nəq­liyyat po­ten­si­a­lın­dan tam is­ti­fa­də olun­ma­sı üçün ötən ilin noy­a­b­rın­da Qa­za­xı­s­tan, Azər­baycan və on­la­rın TRACECA dəh­li­zi üzrə tə­rəf­daş­la­rı ara­sın­da ye­ni lo­g­i­s­tik Silk Wind mar­ş­ru­tu­nun ya­ra­dıl­ma­sı­na da­ir me­mo­ran­dum im­za­la­nıb. Məq­səd Asiy­a­dan Av­ro­paya də­mir yo­lu və bə­rə­lər va­si­tə­si­lə yüklə­rin da­şın­ma­sı­dır.

Noy­a­b­rın əv­və­lin­də As­ta­na­da ke­çi­ril­miş II Beynəlxalq Nəqliyyat və Logistika biznes-forumunda mil­li də­mir yo­lu şir­kət­lə­ri olan "Qa­za­xı­s­tan Də­mir Yol­la­rı", "Azər­baycan Də­mir Yol­la­rı" QSC və "Gürcüstan Də­mir Yol­la­rı" SC-nin rəh­bər­lə­ri Trans­xə­zər Bey­nəl­xalq nəq­liyyat mar­ş­ru­tu­nun in­ki­şa­fı üzrə Ko­or­di­na­siya Ko­mi­tə­si­nin ya­ra­dıl­ma­sı­na da­ir ra­zı­laş­ma im­za­layıb­lar. Sə­nəd ef­fek­tiv mil­li  struk­tu­run ya­ra­dıl­ma­sı­nı nə­zər­də tu­tur. Onun əsas və­zi­fə­si mar­ş­ru­ta qey­ri-neft yüklə­ri­nin cəl­bi olacaq. Ko­or­di­na­siya ko­mi­tə­si­nin və­zi­fə­lə­ri­nə va­hid ta­ri­f­lə­rin müəyyən­ləş­di­ril­mə­si üçün müva­fiq qiy­mət siy­a­sə­ti­nin apa­rıl­ma­sı, in­zi­ba­ti gömrük və sər­həd pro­se­dur­la­rı­nın sa­də­ləş­di­ril­mə­si­lə mar­ş­ru­tun ümu­mi rə­qa­bə­tə­da­vam­lı­lığı­nın tə­mi­ni, da­şı­ma­la­rın rə­s­mi­ləş­di­ril­mə­si, bi­rgə in­te­q­ra­siya olun­muş lo­g­i­s­tik məh­su­lun for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı da da­xil­dir. Müqa­vi­ləyə əsa­sən, onun im­za­lan­ma­sın­dan so­nra­kı 30 gün ər­zin­də iş­çi qru­pu ya­ra­dı­lacaq. Ko­mi­tə­nin əsas­na­mə­si­ni də məhz bu qrup ha­zır­lay­acaq. So­nun­da bu mar­ş­rut ki­fay­ət qə­dər qı­sa və təhlükəsiz tran­zit dəh­li­zi­dir. O, Şər­q­lə Qərb ara­sın­da di­g­ər iki mar­ş­ru­ta al­ter­na­tiv olacaq. Söh­bət Trans­oke­an da­şı­ma­la­rı və Trans­si­bir ma­g­i­s­t­ra­lın­dan ge­dir. Ra­zı­laş­ma­nı im­za­la­mış tə­rə­f­lər bu tə­şəbbüsün TRACECA dəh­li­zi va­si­tə­si­lə yal­nız Mər­kə­zi Asiy­a­dan dey­il, Çin­dən də yüklə­rin da­şı­nacağı­nı, so­nra­dan bu­raya Cə­nub-Şər­qi Asiy­a­nın di­g­ər öl­kə­lə­ri­nin də (xüsu­si­lə kon­tey­nər­lə­rin) qo­şu­lacağı­nı düşünürlər. TRACECA dəh­li­zi­nin stra­te­ji bən­di olan Trans­xə­zər bey­nəl­xalq nəq­liyyat mar­ş­ru­tu il­də 15 milyon ton­dan ar­tıq yük da­şı­ma­la­rı po­ten­si­a­lı­na ma­lik­dir. O, Çin, Qa­za­xı­s­tan, Türkmə­ni­s­tan, İran, Fars kör­fə­zi öl­kə­lə­ri, Cə­nu­bi Qaf­qaz, Türkiyə və Av­ro­pa öl­kə­lə­ri­nin yük gön­də­rən­lə­ri­lə qə­bul edən­lə­ri­ni əla­qə­lən­dir­mək iq­ti­da­rın­da­dır.

"Pro­qnoz­la­ra gö­rə, yal­nız Çin­lə Türkiyə ara­sın­da tica­rət dö­v­riyyə­si ar­ta­raq 2023-cü il­də ha­zır­kı 24 milyard dol­lar­dan 100 milyard dol­la­ra ça­ta bi­lər", - deyə "Qa­za­xı­s­tan Də­­mir Yol­la­rı" SC-nin pre­zi­den­ti Əsg­ər Ma­min bil­di­rir.

Ye­ni mar­ş­ru­ta Dünya oke­a­nı­na çı­xı­şı ol­may­an Mər­kə­zi Asiya öl­kə­lə­ri­nin ma­rağı da böyükdür. Mə­sə­lən, Türkmə­ni­s­tan və Öz­bə­ki­s­tan rəh­bər­liyi Na­voi-Türkmən­ba­şı-Ba­kı-Ti­f­lis-Qars nəq­liyyat lay­i­hə­si­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sı­na ha­zır ol­duq­la­rı­nı bəy­an edib­lər. Bu, pam­bıq və di­g­ər aq­rar xam­mal məh­sul­la­rı­nın bey­nəl­xalq ba­zar­la­ra çı­xa­rıl­ma­sı­nı xey­li yüngülləş­di­rər­di. Bey­nəl­xalq ba­za­ra buğda, mə­dən kon­sen­t­rat­la­rı, kömür və di­g­ər qu­ru yüklə­ri çı­xar­ma­q­da ma­raq­lı olan Qa­za­xı­s­tan da lay­i­həyə ma­raq gö­s­tə­rən­lər sı­ra­sın­da­dır. Bun­dan baş­qa, dəh­liz əks is­ti­qa­mət­də Köh­nə Dünya­dan Mər­kə­zi Asiy­aya və Əf­qa­nı­s­ta­na cid­di həcmdə sə­naye məh­sul­la­rı­nın, is­teh­lak mal­la­rı­nın da­şın­ma­sı ba­xı­mın­dan son də­rəcə cəl­be­dici­dir. Ümu­mi uzun­luğu 4192 ki­lo­metr olan "Ye­ni İpək Yo­lu"nda yüklə­rin çat­dı­rıl­ma­sı­nın mak­si­mal müddə­ti 12 gündür. Bu, rə­qib mar­ş­rut­lar­la müqay­i­sə­də xey­li az­dır. Lay­i­hə­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sı za­ma­nı ye­ni in­fra­struk­tur obyek­t­lə­ri­nin in­şa­sı da nə­zər­də tu­tu­lub: Jez­kaz­qan-Bey­neu də­­mir yo­lu, Qa­za­xı­s­tan­da müa­sir­ləş­di­ril­miş Ak­tau li­ma­nı, Ələt­də "Ye­ni Ba­kı" bey­nəl­xalq də­niz li­ma­nı, hə­m­çi­nin Ba­kı-Ti­f­lis-Qars də­mir yo­lu və bu günlər­də is­ti­fa­dəyə ve­ril­miş, Bo­sfor boğa­zı­nın al­tın­dan ke­çən "Mar­ma­ray" sürət­li də­mir yo­lu tu­ne­li. "Ye­ni İpək Yo­lu" mar­ş­ru­tu­nun əsas ele­men­ti mul­tmo­dal yüklən­mə sxem­li də­miryo­lu - bə­rə sürət blok-qa­tar­la­rın is­ti­s­ma­ra bu­ra­xıl­ma­sı ola­caq. Ye­ni tə­sis olu­nan ko­or­di­na­siya ko­mi­tə­si­nin məq­səd­lə­rin­dən bi­ri də Silk Wind qa­ta­rı­nın mak­si­mum yüklə­nil­mə­si­dir. Bu­nun üçün dəh­li­zə yük axı­nı­nı cəlb et­mək məq­sə­di­lə il­kin in­for­ma­siya müba­di­lə­si si­s­te­mi tək­mil­ləş­di­ril­mə­li­dir. Silk Wind mar­ş­ru­tu­nun tam gücü ilə iş­lə­mə­si üçün həl­li ən vacib olan prob­lem re­g­i­on öl­kə­lə­ri ara­sın­da gömrük və sər­həd əmə­liyyat­la­rı­nın sin­xron­laş­dı­rıl­ma­mış ol­ma­sı­dır. Söh­­bət sər­hə­din di­g­ər tə­rə­fin­də­ki göm­rük xid­mə­ti­nin apa­rı­lan yükün həc­mi və xa­rak­te­ri ha­q­da əv­vəlcə­dən mə­lu­mat­lan­dı­rıl­ma­sın­dan, xüsu­si­lə tə­kər­li av­to­nəq­liyyat va­si­tə­lə­ri­lə yük axı­nı­nın RO-RO gə­mi­lə­ri­lə və bə­rə da­şı­ma­la­rı ilə fa­si­lə­siz­liy­i­nin tə­min olun­ma­sın­dan ge­dir. Stan­dart uzun­luğa ma­lik iki və ya da­ha ar­tıq qa­tar­dan iba­rət Silk Wind blok-qa­ta­rın  müntə­zəm sürət­də hə­rə­kə­ti­ni tə­min et­mək üçün ko­or­di­na­siya ko­mi­tə­si dəh­li­zə da­xil olan döv­lət­lə­rin sər­həd­lə­ri­nin ke­çil­mə­si müddə­ti­ni mi­ni­mu­ma en­dir­məyə na­il ol­ma­lı­dır. Bir ne­çə nöq­tə­də qa­tar­la­rın ye­ni­dən təş­ki­li, yüklən­mə­si üçün sərf olu­nan müddə­tin op­ti­mal­laş­dı­rıl­ma­sı da vaci­b­dir. Mi­sal ki­mi, Çin­lə sər­hə­din ke­çil­mə­si­ni, Ak­ta­u­da li­man əmə­liyyat­la­rı­nı gö­s­tər­mək olar. Mə­sə­lən, məhz Ak­ta­u­da yük RO-RO tip­li gə­miyə və ya Ba­kıy­a­dək bə­rəyə yüklə­nir, Ba­kı­dan isə Ti­f­li­sə, ora­dan ye­ni BTQ xət­ti­lə Türkiyə və Av­ro­paya da­şı­nır. Ma­raq­lı­dır ki, ta­rif cəd­və­li­nin op­ti­mal­laş­dı­rıl­ma­sı, sər­həd-gömrük pro­se­dur­la­rı­nın sa­də­ləş­di­ril­mə­si, hə­m­çi­nin "Böyük İpək Yo­lu" mə­ka­nın­da ye­ni tran­zit si­s­tem­lə­ri­nin for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı ha­q­da müza­ki­rə­lər noy­a­b­rın 14-də Qə­bə­lə­də "İpək Yo­lu" öl­kə­lə­ri ara­sın­da tica­rə­tə yar­dım və onun asan­laş­dı­rıl­ma­sı üzrə gömrük ida­rə­lə­ri­nin ro­lu­na da­ir 6-cı Bey­nəl­xalq Fo­rum­da da müza­ki­rə edi­lib.

BTC neft tran­zi­ti­ni cəlb edir 

Azər­bayca­nın Mər­kə­zi Asiya öl­kə­lə­ri­lə kar­bo­hi­d­ro­g­en xam­ma­lı­nın Av­ro­pa is­ti­qa­mə­tin­də da­şın­ma­sı sa­hə­sin­də də əmək­daş­lığı fə­al şə­kil­də in­ki­şaf edir. Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, Ba­kı-Ti­f­lis-Cey­han (BTC) neft kə­mə­ri­nin bu­günkü gücü Azər­baycan nef­ti­nin re­al ix­rac həcmin­dən ar­tı­q­dır. Bo­ru xət­ti­nin fə­a­liyyə­ti­nin op­ti­mal­laş­dı­rıl­ma­sı məq­sə­di­lə ope­ra­tor oraya üçüncü öl­kə­lər­dən əla­və nef­tin vu­rul­ma­sın­da ma­raq­lı­dır. Ar­tıq bir ne­çə il­dir ki, BTC Türkmə­ni­s­ta­nın Xə­zər də­ni­zin­də­ki ya­taq­la­rın­dan nef­tin tran­zi­ti məq­sə­di­lə də is­ti­fa­də olu­nur. Türkmə­ni­s­tan nef­ti BTC-yə 2010-cu il­dən vu­rul­mağa baş­layıb və o vaxtdan hər il bu bo­ru xət­ti­lə nəql olu­nan Türk­mə­ni­s­tan nef­ti­nin həcmi ar­tır. Bu ilin əv­və­lin­dən bo­ru xət­ti si­s­te­mi­lə ix­rac 2,3 milyon to­nu ötüb. SOCAR-ın mə­lu­ma­tı­na gö­rə, ötən ilin ye­ku­nun­da Türkmə­ni­s­tan nef­ti­nin BTC ilə nəq­li­nin həcmi 3 mil­yon to­nu ke­çib. Bu nef­tin əsas tə­darükçüsünün ye­ni obyek­t­lər ti­kən, Xə­zə­rin Türkmə­ni­s­tan sek­to­run­da ha­­si­la­tı get­dikcə ar­tı­ran "Dragon Oil" şir­­kə­ti ol­duğu­nu nə­zə­rə al­saq, Azər­­baycan, Gürcüstan və Türkiyə əra­zi­­si­lə neft nəq­li­nin həcmi­nin get­dikcə ço­xa­lacağı­nı pro­qnoz­laş­dır­maq mümkündür.

Neft tran­zi­ti­nin bər­pa­sı ilə bağlı Azər­bayca­nı qon­şu Qa­za­xı­s­tan­la da­ha per­spek­tiv­li plan­lar bağlayır. Bu ya­xın­lar­da Ak­tau də­niz li­ma­nı­nın və nə­hə­ng neft-qaz ha­si­la­tı şir­kə­ti olan "Tengizchevroil" bi­rgə müəs­si­sə­si­nin təm­sil­çi­lə­ri Cross Caspian və BTC neft kə­mə­ri şir­kə­ti­lə müqa­vi­lə im­za­layıb­lar. Sə­nə­də əsa­sən, 2014-cü il­dən Azər­baycan va­si­tə­si­lə hər il 4 milyon ton neft da­şı­nacaq. Qərb is­ti­qa­mə­tin­də nəql edi­ləcək ümu­mi nef­tin 3 milyon to­nu BTC si­s­te­mi­nə vu­ru­lacaq, yer­də qa­la­nı isə də­mir yo­lu ilə Azər­baycan və Gürcüstan­dan tran­zit ki­mi ke­ç­mək­lə, Gürcüsta­nın Ku­le­vi li­ma­nı­na da­şı­nacaq. Də­mir yo­lu da­şı­ma­la­rı­nı SOCAR və "AzTransRail"in bi­rgə müəs­si­sə­si olan “Cross Caspian Oil and Gas Logistics” həy­a­ta ke­çi­rə­cək.

Bu lay­i­hə Qa­za­xı­s­ta­nın qər­bin­də­ki "Ka­şa­qan" və "Te­ng­iz" ya­taq­la­rın­dan kar­bo­hi­d­ro­g­en xam­ma­lı­nın ix­racı üzrə da­ha nə­hə­ng trans­xə­zər mar­ş­ru­tu­nun tər­kib his­sə­si­dir. "Ten­gizchevroil" BM Qa­za­xı­s­ta­nın qu­ru­da yer­lə­şən nə­hə­ng "Te­ng­iz" ya­tağı­nı iş­ləy­ir. Onun neft eh­tiy­a­tı­nın 750 milyon - 1,1 milyard ton ara­sın­da ol­duğu bil­di­ri­lir. "Te­ng­iz"­dən ha­sil olu­nacaq nef­tin ix­racı üçün əsas mar­ş­rut Ru­siya əra­zi­sin­dən ke­çən Xə­zər Bo­ru Kə­mə­ri Kon­­sor­si­u­mu olub və ola­raq qa­lır. Neft ha­si­la­tı­nın həcmi­ni il­dən-ilə ar­tı­ran şir­kət ar­tıq ya­tağın iş­lə­nil­mə­si üzrə üçüncü fa­zaya start ve­rib. Bu, ha­si­lat həcmi­ni il­də 26 milyon ton­dan 38 milyon to­na qal­dır­mağa im­kan ve­rir. Am­ma ar­tıq bu gün Xə­zər Bo­ru Kə­mə­ri Kon­sor­si­u­mu "Te­n-  g­iz" ya­tağın­dan çı­xa­rı­lan nef­tin ha­mı­sı­nın nəq­li üçün ki­fay­ət et­mir. Bu mar­ş­ru­tun im­kan­la­rı­nın ar­tı­rıl­ma­sı lay­i­hə­si­nin re­al­laş­dı­rıl­ma­sı hə­lə ki, lə­ng­iy­ir. Odur ki, BTC si­s­te­mi­lə neft tran­zi­ti üçün im­kan­lar ar­t­­ma­q­da­dır.